Völundarhús valdsins

Völundarhús valdsins, bók Guðna Th. Jóhannessonar sagnfræðings, er mjög fróðleg lesning fyrir áhugamenn um pólitík, heimild um umbrotatíma þegar stjórnarskipti voru tíð á Íslandi. Bókin er byggð á minnisgreinum Kristjáns Eldjárns forseta og er fyrst og fremst einblínt á stjórnarmyndanir í tíð hans. Þetta voru tímar ringulreiðar í stjórnmálunum; það má segja að árin 1978 til ársbyrjunar 1980 hafi verið hér samfelld stjórnarkreppa.

Einum tvisvar sinnum er Kristján kominn á fremsta hlunn með að mynda utanþingsstjórn, þá hefði Jóhannes Nordal orðið forsætisráðherra eða Jón Sigurðsson þjóðhagi.

--- --- ---

Styrmir Gunnarsson gerir heldur lítið úr bók Guðna í Reykjavíkurbréfi, finnst ekki margt nýtt í henni – telur jafnvel að Kristján Eldjárn hafi staðið of nærri atburðarásinni til að leggja mat á hana. Raunar má spyrja á móti hvort Styrmir sjálfur sé ekki líka of nátengdur þessum atburðum; hann var á þessum árum einn helsti trúnaðarmaður Geirs Hallgrímssonar, formanns Sjálfstæðisflokksins. Einlægur áhugi Styrmis á stjórnmálasögu er lofsverður, en hættir honum kannski til að týna sér í smáatriðunum?

Reykjavíkurbréfið endurspeglar hversu viðkvæmur Styrmir er fyrir orðspori Geirs Hallgrímssonar. Sá Geir sem birtist í bókinni er ágætur maður, en hann er klaufskur og svifaseinn; eftir á að hyggja er furðulegt að sjá svona stóran stjórnmálaflokk halda svo lengi hlífiskildi yfir svo veikum formanni. Kóa með honum, svo notað sé nútímalegt orðalag.

Þegar Davíð Oddsson tók við formennsku í Sjálfstæðisflokknum hafði hann allt annað lag, tók til sín stjórnarmyndunarumboð og myndaði ríkisstjórnir fljótt. Passaði sig að flækjast ekki í of stórum málefnasáttmálum. Davíð hafði vítin frá Geir til að varast. Í stjórnarkreppunni 1979-80 gaufaðist Geir alltof lengi með umboðið, eyddi tíma í óraunhæfar hugmyndir um þjóðstjórn – þangað til að var alveg útséð um að hann gæti notað það.

--- --- ---

Það má svosem vel vera að Gunnar Thoroddsen hafi verið farinn að láta sig dreyma um sólóferil í pólitíkinni strax 1974, en það telur Styrmir vera merkustu tíðindin í bók Guðna. Hins vegar hafði Gunnar ekkert tækifæri til þess þá og ekki fyrr en mörgum árum síðar þegar formenn flokkanna höfðu bagsað í tvo mánuði við að mynda ríkisstjórn án árangurs.

Kosningar voru 2. desember 1979, í lok janúar voru flokksformennirnir engu nær því að mynda stjórn. Þeir höfðu misst tiltrú þjóðarinnar. Utanþingsstjórn vofði yfir. Þá steig Gunnar fram með sitt landsföðurlega fas; allt í einu fannst almenningi þessi gamli fallkandídat úr forsetakosningum ákaflega sjarmerandi miðað við hinn ráðleysislega Geir. Ríkisstjórn Gunnars, Alþýðubandalags, Framsóknarflokks og nokkurra Sjálfstæðismanna tók við 8. febrúar 1980.

Stjórn Gunnars var vinsæl framan af – kannski fyrst og fremst vegna þess að hann kom eins og himnasending og batt endi á stjórnarkreppuna – en það verður að segjast eins og er að líklega er þetta einhver versta ríkisstjórn sem hefur setið á Íslandi.

--- --- ---

Annað sem stendur upp úr í bók Guðna er hversu ævintýralega óklókir forystumenn A-flokkanna voru. Alþýðubandalagið og Alþýðuflokkurinn unnu feikilega kosningasigra í þingkosningunum í júní 1978. Í raun hefði eðlilegasta niðurstaðan verið minnihlutastjórn þessara flokka. En milli þeirra var mikil tortryggni, að maður segi ekki hatur; eftir mikið þóf tók loks við ný stjórn 1. september. Þá voru A-flokkarnir búnir að glutra öllu niður, lágu í stöðugu rifrildi í skammlífri stjórn. Hún var undir forsæti Ólafs Jóhannessonar, formanns Framsóknarflokksins, sem þó hafði beðið afhroð í kosningunum. Af minnisblöðum Kristjáns má ráða að Ólafur var klókastur allra stjórnmálamanna á þessum árum.

Eins og Guðni bendir á voru það ekki endilega kosningaúrslit sem skiptu sköpum varðandi myndun ríkisstjórna.

--- --- ---

Á þessum árum þurfti Kristján Eldjárn að eyða miklum kröftum í stjórnarmyndunarviðræður. Stundum lá þetta greinilega þungt á honum. Eftir næstum tíu ár í embætti hefur Ólafur Ragnar enn ekki fengið að glíma við stjórnarmyndum – sem er þó er líklegt að honum myndi þykja skemmtilegt verkefni.

Annars var Kristján afskiptalítill þjóðhöfðingi. Kannski má segja að hann hafi verið forseti í hálfu starfi. Þetta er að vissu leyti sjarmerandi. Hann fór eiginlega aldrei til útlanda, sat löngum stundum og sinnti ritstörfum – ritstýrði árbók Fornleifafélagsins. Tranaði sér aldrei fram. Kristján lét sér heldur ekki koma til hugar að ganga gegn vilja framkvæmdarvaldsins. Hann skrifar í dagbók sína 11. maí 1974 þegar deilt er um þingrof að –

"...forseti gæti ekki með nokkru móti brugðið fæti fyrir forsætisráðherra nema með því að steypa sér og embtti sínu í ógurlegan háska og trufla stórkostlega allan gang stjórnmálanna."

--- --- ---

Annars víkur Styrmir að mér í Staksteinum Morgunblaðsins. Ég vil staðfesta það að mér er í einlægni hlýtt til Morgunblaðsins, tel það mikilvægan fjölmiðill og álít að skrif ritstjórans um einokun og fákeppni séu mikils virði. Deili reyndar að nokkru leyti skoðunum hans í því efni.

En það er þetta með leyndarhyggjuna, hún verður stundum óþarflega ráðandi á síðum Moggans. Það er ekki gott ef lesendur blaðs skilja ekki bofs – þurfa alltaf að vera að rýna í torráðin skilaboð sem kannski eru bara ætluð fámennum hópi úti í bæ. Þá fer maður kannski að velta fyrir sér hvort þetta sé í aðra röndina leyniþjónustustarfsemi.

Í mars 1997 ritaði Styrmir Gunnarsson minningargrein um þann mæta mann Eyjólf Konráð Jónsson í Morgunblaðið. Þar stóð meðal annars.

"Eyjólf Konráð Jónsson þekkti ég lítið þar til dag einn fyrir tæpum fjórum

áratugum, að æskuvinur minn, Hörður Einarsson hrl., sem leiddi mig til starfa á vettvangi Sjálfstæðisflokksins, bað mig fara á fund Eykons, eins og hann var

jafnan kallaður, hann ætti við mig erindi. Sá fundur var upphafið að ævarandi

vináttu, sem aldrei bar skugga á, þótt stundum væri skoðanamunur mikill.

Þetta var á þeim árum, þegar gífurleg harka var í kalda stríðinu á milli hins

frjálsa heims, undir forystu Bandaríkjanna, og Sovétríkjanna, sem höfðu raðað í kringum sig leppríkjum í Austur-Evrópu og víðar. Þeir sem ekki upplifðu kalda stríðið eins og það var harðast munu aldrei skilja þau viðhorf, sem réðu gerðum manna á þeim árum.

Í þessu samtali fékk ég örlitla innsýn í veröld, sem ég vissi ekki að væri til

á Íslandi en tengdist þessum alheimsátökum. Eykon bað mig um að taka að mér verkefni, sem ég gerði, en ekki fyrr en að lokinni alvarlegri umhugsun. Því sinnti ég á hans vegum fram eftir Viðreisnaráratugnum. Það starf hafði margvísleg áhrif á pólitíska vígstöðu flokkanna á þessum árum en eins og margt af því, sem gerðist á tímum kalda stríðsins, bíður frásögn af því síðari tíma. Mér varð hins vegar ljóst hve víðtæk og djúp tengsl Eyjólfur Konráð hafði, þá tæplega hálffertugur."

--- --- ---

Nú getur maður spurt:

Hvaða veröld var þetta sem Styrmir kynntist þarna? Og hvert var verkefni hans sem varð svona afdrifaríkt?

Mætti ekki bráðum fara að segja frá því?