Um börnin og refsilöggjöfina – dómur Hæstaréttar

Börnin og löginLög eiga að tryggja sanngjarna málsmeðferð, réttlæti í samskiptum fólks og velferð. Börn sem hópur í samfélaginu eiga mikið undir því að Alþingi og stjórnvöld nái þessum markmiðum auk þess sem ábyrgð foreldra er mikil. Þau eru því ávallt fullorðnum háð. Er því afar brýnt að málefni barna séu jafnan í brennidepli í réttarkerfinu, í sífellu sé leitast við að gera betur, styrkja stöðu þeirra, efla vitund og þekkingu um aðstæður þeirra og velferð. Er þetta áréttað í 3. mgr. 76. gr. stjórnarskrárinnar þar sem fram kemur að börnum skuli tryggð í lögum sú vernd og umönnun sem velferð þeirra krefst. Mótunarár barna eiga að vera tími öryggis, umhyggju og gleði. Áföll sem verða í lífi barns geta fylgt því til æviloka.

Í samræmi við áðurnefnt stjórnarskrárákvæði er leitast við að tryggja réttarvernd barna með margvíslegum hætti í lögum. Þar má nefna menntalöggjöfina, barnalög, barnaverndarlög og refsilöggjöfina. Um þessar reglur væri hægt að hafa mörg orð. Að þessu sinni verður aðeins farið nokkrum orðum um nýlegar breytingar á almennum hegningarlögum í átt að aukinni refsivernd barna og fjallað sérstaklega í því sambandi um athyglisverðan dóm Hæstaréttar frá 19. janúar sl.

Nýlegar breytingar á ákvæðum hegningarlaga um kynferðisbrot gegn börnumÁ árinu 2005 fór þáverandi dóms- og kirkjumálaráðherra þess á leit við Ragnheiði Bragadóttur, prófessor við lagadeild Háskóla Íslands, að hún tæki saman drög að frumvarpi til laga um breytingu á tilteknum ákvæðum almennra hegningarlaga. Endurskoðunin varðaði m.a. ákvæði laganna um kynferðisbrot gegn börnum. Með frumvarpi því sem Ragnheiður útbjó, sem var ítarlega og vel rökstutt, var m.a. lagt til að hugtakið nauðgun yrði rýmkað mjög frá því sem áður hafði gilt og að ungur aldur þolenda myndi virka til þyngingar við ákvörðun refsingar fyrir nauðgun. Þá var lagt til að upphaf fyrningarfrests kynferðisbrota miðaðist við átján ára aldur brotaþola, en ekki fjórtán ár eins og áður hafði verið. Við þingmeðferð frumvarpsins var raunar ákveðið að ganga lengra hvað varðaði flest alvarlegustu kynferðisbrot gegn börnum og fyrningarfrestur vegna þeirra afnuminn með öllu.

Í greinargerð þeirri sem Ragnheiður Bragadóttir vann við áðurnefnt frumvarp var sérstaklega rakið að beindist brot að ungum börnum, t.d. fjögurra til átta ára, væru ýmis dæmi þess í réttarframkvæmd að eingöngu væri dæmt fyrir brot gegn viðeigandi ákvæðum um kynferðisbrot gegn börnum. Nauðgunarákvæðinu væri þá ekki beitt jafnframt þar sem svo virtist talið að ekki væri beitt ofbeldi eða hótun um það. Tekið var dæmi um hæstaréttardóm frá árinu 1996 þar sem maður hafði samræði og önnur kynferðismök við dóttur sína frá því hún var sjö ára og allt þar til hún varð tíu ára. Var tekið fram í greinargerðinni að þetta væri „gagnrýnisverð niðurstaða". Í þessu sambandi var bent á það að nokkuð augljóst væri að þegar svo ungt barn ætti í hlut ætti hinn brotlegi alls kostar við það. Sú valdbeiting eða hótanir sem hann notaði til að fá fram kynmök væru því oft mun minni en þyrfti til þess að ná valdi á fullorðinni manneskju. Barnið væri hins vegar enn varnarlausara og ætti erfiðara með að verjast, skildi jafnvel ekki það sem fram færi. Það væri því eðlilegt að tekið væri tillit til þess að barn ætti í hlut þegar metið væri hvort beitt væri ofbeldi eða hótunum í skilningi nauðgunarákvæðisins. Slík lögskýring væri alveg í samræmi við skilgreiningu ofbeldis í ákvæðinu, þar sem í það væri lagður „mjög rúmur skilningur og engar kröfur [væru] gerðar um líkamlega áverka."

Framangreint frumvarp varð að lögum nr. 61/2007 og var við samþykkt laganna í öllum meginatriðum fylgt tillögum Ragnheiðar Bragadóttur prófessors. Með dómi Hæstaréttar 19. janúar sl. reyndi á þau sjónarmið um beitingu nauðgunarákvæðis hegningarlaga í tilviki barns sem rakin voru hér að framan, en að honum verður nú vikið.

Dómur Hæstaréttar 19. janúar 2012X var m.a. ákærður fyrir fjórtán tilvik kynferðisbrota gegn telpu á aldrinum sjö til átta ára sem áttu samkvæmt ákæru sér stað á heimili hans þar sem telpan dvaldi oft vegna tengsla ákærða við móður hennar. Í einu þessara tilvika var X ákærður fyrir háttsemi sem taldist varða beint við nauðgunarákvæði 1. mgr. 194. gr. hegningarlaga og henni lýst þannig í ákæru að X hafi sett getnaðarlim sinn inn í kynfæri telpunnar og ekki látið af háttseminni þótt telpan bæði hann um að hætta.

Í héraðsdómi var ekki fallist á að þessi lýsing ákæru gæti svarað til nauðgunar, þ.e. að ákærði hafi við kynferðismökin beitt, eins og segir í ákvæðinu: ofbeldi, hótunum eða annars konar ólögmætri nauðung eða sviptingu sjálfræðis með innilokun, lyfjum eða öðrum sambærilegum hætti. Því hafi heldur ekki komið til álita hvort 194. gr. hegningarlaga gæti tekið til slíkra kynferðismaka við ung börn.

Niðurstaða Hæstaréttar var réttilega á annan veg og vel rökstudd. Þar segir að efni 194. gr. hegningarlaga hafi verið rýmkað verulega með lögum nr. 61/2007. Er svo bætt við að vegna ungs aldurs síns hafi brotaþoli verið varnarlaus gagnvart ákærða sem hafi átt alls kostar við hana og notfært sér yfirburðastöðu sína til að koma fram kynferðislegum vilja sínum gagnvart henni, en í þeirri háttsemi hafi falist ofbeldi af hans hálfu. Þarna styðst Hæstiréttur að hluta til orðrétt við forsendur þær sem fram koma í greinargerð með frumvarpi því er varð að lögum nr. 61/2007 og áður er rakin.

Ekki leikur vafi á því að Hæstiréttur hafi í dóminum beitt nauðgunarákvæðinu með þeim hætti sem ráð var fyrir gert með samþykkt laganna frá 2007. Með dóminum hefur það fræðilega viðhorf fengið staðfestingu að túlka verði ofbeldishugtak nauðgunarákvæðisins á þann veg að það geti tekið til þess þegar maður brýtur gegn barni með því að hafa samræði við það og nýtir sér þannig yfirburðastöðu sína. Dómurinn hefur að því leyti talsvert fordæmisgildi við úrlausn mála í framtíðinni. Loks skal þess getið að telja verður að með honum hafi Hæstiréttur að hluta til vikið frá eldri úrlausn í máli frá 23. apríl 2008, sem ekki gefst tóm til að rekja hér nánar.