Þegar stjórnvöld úðuðu efnum yfir almenning Atli Ísleifsson skrifar 23. júní 2025 09:01 Samsæriskenningin um að stjórnvöld séu í leyni að úða eitruðum efnum yfir almenning úr flugvélumá sér enga vísindalega stoð en sprettur þó ekki alveg upp úr engu. Getty Í nýlegum þætti hlaðvarpsins Skuggavaldið köfuðu prófessorarnir Hulda Þórisdóttir og Eiríkur Bergmann ofan í samsæriskenninguna um að stjórnvöld séu í leyni að úða eitruðum efnum yfir almenning úr flugvélum. Þó að þessi tiltekna kenning eigi sér enga vísindalega stoð, þá sprettur hún ekki alveg upp úr engu. Grunsemdirnar eiga sér nefnilega raunverulega og ansi uggvekjandi forsögu. Raunveruleg dæmi um úðanir Til eru fjölmörg söguleg dæmi um að yfirvöld, bæði í Bandaríkjunum og Bretlandi, hafi staðið fyrir raunverulegum og oft mjög umdeildum úðunartilraunum, bæði yfir eigin borgara og óbreytta borgara annarra landa. Agent Orange: Úðun yfir Víetnam. Þekktasta dæmið er án efa „Agent Orange“, eiturefni sem Bandaríkjaher úðaði yfir skóga og ræktarlönd í Víetnamstríðinu til að fjarlægja skjól og matvæli andstæðingsins. Um 75 milljónum lítra af efninu var dreift úr flugvélum og þyrlum. Eitrið appelsínugula inniheldur díoxín, sem hefur verið tengt við krabbamein, fæðingargalla og alvarlega taugasjúkdóma. Áhrif Agent Orange eru enn sýnileg í Víetnam í dag og þúsundir hermanna og borgara urðu fyrir varanlegum skaða. Project Popeye: „Make mud, not war“, var önnur aðgerð Bandaríkjahers í Víetnam stríðinu. Þá var silfurjoði úðað úr flugvélum í ský yfir Laos og Kambódíu til að framkalla úrkomu og breyta veðrinu með það að markmiði að gera birgðaleiðir óvinarins ófærar vegna aurbleytu. Aðgerðin var háleynileg og þegar upp komst um hana nokkrum árum síðar varð uppi fótur og fit komst upp árið 1971 og varð til þess and komið var á alþjóðlegum sáttmála um bann búð notkun veðurstýringar í stríðum, sem Bandaríkin undirrituðu ásamt fjölda þjóða. Úðanir yfir eigin borgara Bandaríkjamenn undanskildu ekki eigin borgara í úðunargleði sinni. Á 6. áratugnum stóðu þeir fyrir aðgerð sem nefnd var „Operation LAC“ (Large Area Coverage), þar sem efni á borð við sink-kadmín súlfíð var úðað yfir þéttbýli í Bandaríkjunum, meðal annars yfir Texas og Minnesota, til að kanna hvernig agnir dreifðust í lofti. Þó efnin væru sögð skaðlaus er það umdeilt að svo hafi verið fyrir alla, t.d. fólk með viðkvæma heilsu og það lagðist ekki vel í borgarana að herinn hefði bara „gleymt“ að segja borgurunum frá. Bretar í leynilegum tilraunum. Bretar létu ekki sitt eftir liggja. Frá 1940 til 1979 framkvæmdi breska varnarmálaráðuneytið yfir 200 leynilegar tilraunir þar sem efnum og bakteríum var sleppt úr lofti yfir almenning. Þetta átti að undirbúa varnarsvörun gegn sýklahernaði. En fólkið á götum London, í Dorset og víðar vissi auðvitað ekkert hvað var í gangi. Sumum efnanna var úðað af bílum, öðrum úr flugvélum, jafnvel af herskipum við ströndina. Já, þetta hljómar eins og úr bíómynd. Stjórnmálafræðingarnir Eiríkur Bergmann og Hulda Þórisdóttir eru umsjónarmenn Skuggavaldsins.Vísir/Vilhelm Munurinn á raunverulegum tilraunum og efnaslóðum. Þessar staðfestu sögur gætu hljómað eins og sönnun fyrir kenningum um efnaslóða en það er mikilvægt að greina þarna á milli. Í öllum þessum tilvikum voru til skjöl, vitnisburðir, opinber viðurkenning á því sem fór úrskeiðis. Kenningin um eitraða efnaslóða aftan úr flugvélum, byggir ekki á neinu slíku. Engin gögn, engar mælingar, engin trúverðug frásögn. Það er því ekki úr lausu lofti gripið þegar fólk efast, en það þýðir ekki að allar skýringar séu réttar. Og hvítar rákir eftir flugvélar eru enn þá bara ískristallar. Skuggavaldið kafar í málið Í nýjasta þætti Skuggavaldsins skoða Eiríkur Bergmann og Hulda Þórisdóttir þessar sögulegu tilraunir og setja þær í samhengi við samsæriskenninguna um efnaslóða. Þátturinn er þegar kominn í loftið – og við lofum að það sem við úðum út í andrúmsloftið eru einungis staðreyndir og sögur sem standast skoðun. Hlusta má á nýjasta þáttinn af Skuggavaldinu í spilaranum að neðan. Skuggavaldið Mest lesið Ekki er allt gull sem glóir Gagnrýni Kláraði lögfræði meðan hún sat fyrir hjá Dior Tíska og hönnun Fjöldi fólks á frumsýningu kynlífsmyndbands Lífið „kkk“ í klukku vekur lukku: „Hafa menn ekki meira kjöt á beinunum?“ Lífið Nicole Kidman og Keith Urban hvort í sína átt Lífið Sakar rithöfunda um að vilja forðast umræðuna Menning Hefur engan áhuga á góðlátlegum orðum Watson Lífið Play-liðar minnast góðu tímanna Lífið Fanney og Teitur orðin þriggja barna foreldrar Lífið „Það er ekkert sem læknar þetta alveg“ Lífið Fleiri fréttir Hefur engan áhuga á góðlátlegum orðum Watson Play-liðar minnast góðu tímanna „kkk“ í klukku vekur lukku: „Hafa menn ekki meira kjöt á beinunum?“ Fanney og Teitur orðin þriggja barna foreldrar Nicole Kidman og Keith Urban hvort í sína átt Fjöldi fólks á frumsýningu kynlífsmyndbands „Erfitt að koma í veg fyrir slæm samskipti ef fólk segir ekki frá“ Viðkvæmar viðræður, lausn Assange og næstu skref WikiLeaks Íslensk kjötsúpa eins og hún gerist best Gjaldþrot Play setur RIFF úr skorðum: „Þetta kemur á versta tíma“ Stjörnufans og forsetar á Rauðu myllunni Ung, upprennandi og sjóðheit stjarna á lausu „Það er ekkert sem læknar þetta alveg“ Stjörnulífið: Tatiana og Ragnar í kastala í Frakklandi Egill og Thelma eiga von á sínu öðru barni Verður aðalnúmer hálfleikssýningar Ofurskálarinnar „En áttu ekki dóttur?“ Selena Gomez giftist Benny Blanco Krakkatían: Lestrarkeppni, flugumferð og leiksýning Rapparinn og málverndarsinninn frjáls ferða sinna Boðaði vinkonurnar í bústað eftir að hafa upplifað Tinder á sterum Fréttatía vikunnar: Moulin Rouge, Blóðbankinn og Eurovision „Lætur mér líða eins og tími minn í Hollywood hafi verið ómaksins virði“ Fögnuðu sögulegum 850 þúsund króna hátalara Ella Egils Björgvin Franz brotinn en slær í gegn í Ladda og ræktinni Sonur Fóstbróður slær í gegn: „Ég er fastur þarna núna, orðinn háður“ „Kristrún Frostadóttir frá... Finnlandi?“ Lamaðist og missti sjón en fann styrk í sjálfri sér Víkingur Heiðar hlaut mjög virt verðlaun Fyrstur til að skíða niður Everest án súrefnis Sjá meira
Raunveruleg dæmi um úðanir Til eru fjölmörg söguleg dæmi um að yfirvöld, bæði í Bandaríkjunum og Bretlandi, hafi staðið fyrir raunverulegum og oft mjög umdeildum úðunartilraunum, bæði yfir eigin borgara og óbreytta borgara annarra landa. Agent Orange: Úðun yfir Víetnam. Þekktasta dæmið er án efa „Agent Orange“, eiturefni sem Bandaríkjaher úðaði yfir skóga og ræktarlönd í Víetnamstríðinu til að fjarlægja skjól og matvæli andstæðingsins. Um 75 milljónum lítra af efninu var dreift úr flugvélum og þyrlum. Eitrið appelsínugula inniheldur díoxín, sem hefur verið tengt við krabbamein, fæðingargalla og alvarlega taugasjúkdóma. Áhrif Agent Orange eru enn sýnileg í Víetnam í dag og þúsundir hermanna og borgara urðu fyrir varanlegum skaða. Project Popeye: „Make mud, not war“, var önnur aðgerð Bandaríkjahers í Víetnam stríðinu. Þá var silfurjoði úðað úr flugvélum í ský yfir Laos og Kambódíu til að framkalla úrkomu og breyta veðrinu með það að markmiði að gera birgðaleiðir óvinarins ófærar vegna aurbleytu. Aðgerðin var háleynileg og þegar upp komst um hana nokkrum árum síðar varð uppi fótur og fit komst upp árið 1971 og varð til þess and komið var á alþjóðlegum sáttmála um bann búð notkun veðurstýringar í stríðum, sem Bandaríkin undirrituðu ásamt fjölda þjóða. Úðanir yfir eigin borgara Bandaríkjamenn undanskildu ekki eigin borgara í úðunargleði sinni. Á 6. áratugnum stóðu þeir fyrir aðgerð sem nefnd var „Operation LAC“ (Large Area Coverage), þar sem efni á borð við sink-kadmín súlfíð var úðað yfir þéttbýli í Bandaríkjunum, meðal annars yfir Texas og Minnesota, til að kanna hvernig agnir dreifðust í lofti. Þó efnin væru sögð skaðlaus er það umdeilt að svo hafi verið fyrir alla, t.d. fólk með viðkvæma heilsu og það lagðist ekki vel í borgarana að herinn hefði bara „gleymt“ að segja borgurunum frá. Bretar í leynilegum tilraunum. Bretar létu ekki sitt eftir liggja. Frá 1940 til 1979 framkvæmdi breska varnarmálaráðuneytið yfir 200 leynilegar tilraunir þar sem efnum og bakteríum var sleppt úr lofti yfir almenning. Þetta átti að undirbúa varnarsvörun gegn sýklahernaði. En fólkið á götum London, í Dorset og víðar vissi auðvitað ekkert hvað var í gangi. Sumum efnanna var úðað af bílum, öðrum úr flugvélum, jafnvel af herskipum við ströndina. Já, þetta hljómar eins og úr bíómynd. Stjórnmálafræðingarnir Eiríkur Bergmann og Hulda Þórisdóttir eru umsjónarmenn Skuggavaldsins.Vísir/Vilhelm Munurinn á raunverulegum tilraunum og efnaslóðum. Þessar staðfestu sögur gætu hljómað eins og sönnun fyrir kenningum um efnaslóða en það er mikilvægt að greina þarna á milli. Í öllum þessum tilvikum voru til skjöl, vitnisburðir, opinber viðurkenning á því sem fór úrskeiðis. Kenningin um eitraða efnaslóða aftan úr flugvélum, byggir ekki á neinu slíku. Engin gögn, engar mælingar, engin trúverðug frásögn. Það er því ekki úr lausu lofti gripið þegar fólk efast, en það þýðir ekki að allar skýringar séu réttar. Og hvítar rákir eftir flugvélar eru enn þá bara ískristallar. Skuggavaldið kafar í málið Í nýjasta þætti Skuggavaldsins skoða Eiríkur Bergmann og Hulda Þórisdóttir þessar sögulegu tilraunir og setja þær í samhengi við samsæriskenninguna um efnaslóða. Þátturinn er þegar kominn í loftið – og við lofum að það sem við úðum út í andrúmsloftið eru einungis staðreyndir og sögur sem standast skoðun. Hlusta má á nýjasta þáttinn af Skuggavaldinu í spilaranum að neðan.
Skuggavaldið Mest lesið Ekki er allt gull sem glóir Gagnrýni Kláraði lögfræði meðan hún sat fyrir hjá Dior Tíska og hönnun Fjöldi fólks á frumsýningu kynlífsmyndbands Lífið „kkk“ í klukku vekur lukku: „Hafa menn ekki meira kjöt á beinunum?“ Lífið Nicole Kidman og Keith Urban hvort í sína átt Lífið Sakar rithöfunda um að vilja forðast umræðuna Menning Hefur engan áhuga á góðlátlegum orðum Watson Lífið Play-liðar minnast góðu tímanna Lífið Fanney og Teitur orðin þriggja barna foreldrar Lífið „Það er ekkert sem læknar þetta alveg“ Lífið Fleiri fréttir Hefur engan áhuga á góðlátlegum orðum Watson Play-liðar minnast góðu tímanna „kkk“ í klukku vekur lukku: „Hafa menn ekki meira kjöt á beinunum?“ Fanney og Teitur orðin þriggja barna foreldrar Nicole Kidman og Keith Urban hvort í sína átt Fjöldi fólks á frumsýningu kynlífsmyndbands „Erfitt að koma í veg fyrir slæm samskipti ef fólk segir ekki frá“ Viðkvæmar viðræður, lausn Assange og næstu skref WikiLeaks Íslensk kjötsúpa eins og hún gerist best Gjaldþrot Play setur RIFF úr skorðum: „Þetta kemur á versta tíma“ Stjörnufans og forsetar á Rauðu myllunni Ung, upprennandi og sjóðheit stjarna á lausu „Það er ekkert sem læknar þetta alveg“ Stjörnulífið: Tatiana og Ragnar í kastala í Frakklandi Egill og Thelma eiga von á sínu öðru barni Verður aðalnúmer hálfleikssýningar Ofurskálarinnar „En áttu ekki dóttur?“ Selena Gomez giftist Benny Blanco Krakkatían: Lestrarkeppni, flugumferð og leiksýning Rapparinn og málverndarsinninn frjáls ferða sinna Boðaði vinkonurnar í bústað eftir að hafa upplifað Tinder á sterum Fréttatía vikunnar: Moulin Rouge, Blóðbankinn og Eurovision „Lætur mér líða eins og tími minn í Hollywood hafi verið ómaksins virði“ Fögnuðu sögulegum 850 þúsund króna hátalara Ella Egils Björgvin Franz brotinn en slær í gegn í Ladda og ræktinni Sonur Fóstbróður slær í gegn: „Ég er fastur þarna núna, orðinn háður“ „Kristrún Frostadóttir frá... Finnlandi?“ Lamaðist og missti sjón en fann styrk í sjálfri sér Víkingur Heiðar hlaut mjög virt verðlaun Fyrstur til að skíða niður Everest án súrefnis Sjá meira