Efnahagskreppan í einföldu máli Óli Tynes skrifar 17. september 2008 15:08 Örvænting á bandarískum fjármálamarkaði. MYND/AP Í stuttu máli er kreppan sem nú hrjáir heimsbyggðina til komin vegna undirmálslána í Bandaríkjunum. Undirmálslán eru húsnæðislán til fólks með þröngan efnahag. Til þess að fjármagna lánin og dreifa áhættunni eru þau seld í formi skuldbindinga til annarra banka og fjárfesta um allan heim. Þessi aðferð hefur verið notuð í fimmtíu ár. Skiluðu húsunum Vandræðin með undirmálslánin komu fyrst fram vorið 2007 þegar bandarískir lánþegar lentu í erfiðleikum með að borga afborganir og vexti af lánum sínum. Til þess að losna úr klípunni tóku menn þann einfalda kost að skila húsum sínum til bankanna. Samtímis féll fasteignaverð á bandaríska markaðinum. Lausafjárkreppa um allan heim Þegar bandarísku undirmálslánin byrjuðu að falla fyrir alvöru urðu skuldbindingarnar sem voru gefnar með íbúðalán að veði gersamlega verðlausar. Þar sem skuldbindingarnar höfðu verið seldar til fjárfesta um allan heim varð alþjóðleg lausafjárkreppa. Stórir bankar sem sátu uppi með verðlausar skuldbindingar urðu að afskrifa þær. Og þar sem enginn hafði yfirlit yfir þá banka sem áttu þessar skuldbindingar varð fjármálamarkaðurinn tortrygginn við lánveitingar. Það leiddi til þess að lán urðu dýrari og erfiðara að fjármagna stór verkefni. Hús urðu óseljanleg Bandaríski húsnæðismarkaðurinn varð yfirfullur af húsum til sölu og eftirspurn eftir nýbyggingum minnkaði stórlega. Þarmeð var bandaríski byggingaiðnaðurinn kominn í mikinn vanda. Það sama átti við um verslanakeðjur sem seldu „gerðu það sjálfur" vörur, það er að segja byggingavöruverslanir eins og Home Depot. Kaupmáttur snarminnkaði á skömmum tíma í Bandaríkjunum sem hamlaði hagvexti. Samtímis varð niðursveifla á verðbréfamörkuðum í næstum heilt ár. Brostnar vonir Þótt margir alþjóðlegir bankar hafi þurft að afskrifa milljarða dollara héldu margir vorið 2008 að það versta væri afstaðið. Það gekk aldeilis ekki eftir. Þann 14. mars skýrði fjárfestingabankinn Bear Sterns frá því að hann ætti í alvarlegum vandræðum. JP Morgan Chase yfirtók bankann með góðri hjálp ríkissjóðs Bandaríkjanna. Síðastliðið vor og í sumar hefur lausafjárkreppan versnað til muna. Í byrjun þessa mánaðar gerðist það sem enginn hélt að gæti gerst þegar ríkissjóður yfirtók íbúðalánarisana Freddie Mac og Fannie Mae. Bankarnir áttu samanlagt útistandandi lán upp á 5000 milljarða dollara. Gjaldþrot þeirra var talið ógn við allt fjármálakerfi landsins. Féllu eins og dómínókubbar Þann 15. september sótti bankinn Lehman Brothers um vernd gegn gjaldþroti og Bank of America keypti fjárfestingabankann Merrill Lynch. Á aðeins hálfu ári urðu þrír af fimm stærstu fjárfestingabönkum Bandaríkjanna gjaldþrota eða voru seldir. Og aðfararnótt 17. september bjargaði Bandaríski seðlabankinn stærsta tryggingafélagi heims, AIG. Ríkisstjórnin gaf grænt ljós á þá björgun til þess að hindra risagjaldþrot sem hefði getað leitt til skelfingar á fjármálamörkuðum um allan heim. Allt þetta ferli hefur haft gríðarleg áhrif um allan heim. Líka á litla Íslandi. (Heimildir: Atenposten, Reuters, AP) Erlent Mest lesið „Ég var búinn að heyra stríðssögur um hvað fyrstu mánuðirnir væru erfiðir“ Atvinnulíf Leiðir dýra útrás Collab meðfram MBA-námi Viðskipti innlent Borgaði klink fyrir Kastalann og ekki krónu fyrir Wok On Viðskipti innlent Nýr 40/40 listi: „Spenntur að sjá hvað þetta fólk gerir í framtíðinni“ Atvinnulíf Brúneggjamálið tekið fyrir í Hæstarétti Viðskipti innlent Að nálgast starfsmann sem líður illa, er reiður eða leiður Atvinnulíf Ósáttur með sætin og fær milljón endurgreidda Neytendur Stærsti Hiab krani í heimi á sumarsýningu Veltis Samstarf Sóttu fjármálastjóra til Landsbankans Viðskipti innlent Úr boltanum í tryggingarnar Viðskipti innlent Fleiri fréttir Kjarnorkubréf Einsteins til sölu Nvidia verðmætasta skráða fyrirtæki heims Ekki lengur hægt að sjá hvað aðrir „læka“ Lætur mál gegn OpenAI niður falla Danir höndla ekki kóresku pakkanúðlurnar ChatGPT og endurbætt Siri væntanlegar nýjungar Apple Lækkuðu stýrivexti í Evrópu í fyrsta sinn síðan 2019 Írskur matsölustaður hafði betur í vörumerkjadeilum við McDonalds Bein útsending: Fjórða flugferð Starship Prufa að neyða notendur til að horfa á auglýsingar Vangaveltur um að vinkona Ásdísar hafi verið myrt og hent í sjóinn Sjá meira
Í stuttu máli er kreppan sem nú hrjáir heimsbyggðina til komin vegna undirmálslána í Bandaríkjunum. Undirmálslán eru húsnæðislán til fólks með þröngan efnahag. Til þess að fjármagna lánin og dreifa áhættunni eru þau seld í formi skuldbindinga til annarra banka og fjárfesta um allan heim. Þessi aðferð hefur verið notuð í fimmtíu ár. Skiluðu húsunum Vandræðin með undirmálslánin komu fyrst fram vorið 2007 þegar bandarískir lánþegar lentu í erfiðleikum með að borga afborganir og vexti af lánum sínum. Til þess að losna úr klípunni tóku menn þann einfalda kost að skila húsum sínum til bankanna. Samtímis féll fasteignaverð á bandaríska markaðinum. Lausafjárkreppa um allan heim Þegar bandarísku undirmálslánin byrjuðu að falla fyrir alvöru urðu skuldbindingarnar sem voru gefnar með íbúðalán að veði gersamlega verðlausar. Þar sem skuldbindingarnar höfðu verið seldar til fjárfesta um allan heim varð alþjóðleg lausafjárkreppa. Stórir bankar sem sátu uppi með verðlausar skuldbindingar urðu að afskrifa þær. Og þar sem enginn hafði yfirlit yfir þá banka sem áttu þessar skuldbindingar varð fjármálamarkaðurinn tortrygginn við lánveitingar. Það leiddi til þess að lán urðu dýrari og erfiðara að fjármagna stór verkefni. Hús urðu óseljanleg Bandaríski húsnæðismarkaðurinn varð yfirfullur af húsum til sölu og eftirspurn eftir nýbyggingum minnkaði stórlega. Þarmeð var bandaríski byggingaiðnaðurinn kominn í mikinn vanda. Það sama átti við um verslanakeðjur sem seldu „gerðu það sjálfur" vörur, það er að segja byggingavöruverslanir eins og Home Depot. Kaupmáttur snarminnkaði á skömmum tíma í Bandaríkjunum sem hamlaði hagvexti. Samtímis varð niðursveifla á verðbréfamörkuðum í næstum heilt ár. Brostnar vonir Þótt margir alþjóðlegir bankar hafi þurft að afskrifa milljarða dollara héldu margir vorið 2008 að það versta væri afstaðið. Það gekk aldeilis ekki eftir. Þann 14. mars skýrði fjárfestingabankinn Bear Sterns frá því að hann ætti í alvarlegum vandræðum. JP Morgan Chase yfirtók bankann með góðri hjálp ríkissjóðs Bandaríkjanna. Síðastliðið vor og í sumar hefur lausafjárkreppan versnað til muna. Í byrjun þessa mánaðar gerðist það sem enginn hélt að gæti gerst þegar ríkissjóður yfirtók íbúðalánarisana Freddie Mac og Fannie Mae. Bankarnir áttu samanlagt útistandandi lán upp á 5000 milljarða dollara. Gjaldþrot þeirra var talið ógn við allt fjármálakerfi landsins. Féllu eins og dómínókubbar Þann 15. september sótti bankinn Lehman Brothers um vernd gegn gjaldþroti og Bank of America keypti fjárfestingabankann Merrill Lynch. Á aðeins hálfu ári urðu þrír af fimm stærstu fjárfestingabönkum Bandaríkjanna gjaldþrota eða voru seldir. Og aðfararnótt 17. september bjargaði Bandaríski seðlabankinn stærsta tryggingafélagi heims, AIG. Ríkisstjórnin gaf grænt ljós á þá björgun til þess að hindra risagjaldþrot sem hefði getað leitt til skelfingar á fjármálamörkuðum um allan heim. Allt þetta ferli hefur haft gríðarleg áhrif um allan heim. Líka á litla Íslandi. (Heimildir: Atenposten, Reuters, AP)
Erlent Mest lesið „Ég var búinn að heyra stríðssögur um hvað fyrstu mánuðirnir væru erfiðir“ Atvinnulíf Leiðir dýra útrás Collab meðfram MBA-námi Viðskipti innlent Borgaði klink fyrir Kastalann og ekki krónu fyrir Wok On Viðskipti innlent Nýr 40/40 listi: „Spenntur að sjá hvað þetta fólk gerir í framtíðinni“ Atvinnulíf Brúneggjamálið tekið fyrir í Hæstarétti Viðskipti innlent Að nálgast starfsmann sem líður illa, er reiður eða leiður Atvinnulíf Ósáttur með sætin og fær milljón endurgreidda Neytendur Stærsti Hiab krani í heimi á sumarsýningu Veltis Samstarf Sóttu fjármálastjóra til Landsbankans Viðskipti innlent Úr boltanum í tryggingarnar Viðskipti innlent Fleiri fréttir Kjarnorkubréf Einsteins til sölu Nvidia verðmætasta skráða fyrirtæki heims Ekki lengur hægt að sjá hvað aðrir „læka“ Lætur mál gegn OpenAI niður falla Danir höndla ekki kóresku pakkanúðlurnar ChatGPT og endurbætt Siri væntanlegar nýjungar Apple Lækkuðu stýrivexti í Evrópu í fyrsta sinn síðan 2019 Írskur matsölustaður hafði betur í vörumerkjadeilum við McDonalds Bein útsending: Fjórða flugferð Starship Prufa að neyða notendur til að horfa á auglýsingar Vangaveltur um að vinkona Ásdísar hafi verið myrt og hent í sjóinn Sjá meira