„Sköpunar­gáfan er svo mikill prakkari að hún ullar á plön“

Það þarf vart að kynna Björk Guðmundsdóttur fyrir lesendum. Hún hefur notið gríðarlegra vinsælda um allan heim síðustu þrjá áratugi og komið fram í flest öllum stórborgum. 

Cornucopiu tónleikaferðalag Bjarkar var eitthvað umfangsmesta verkefni sem hún hefur tekið þátt í. Þau tóku upp tónleika í Lissabon fyrir kvikmyndina og er hún nú komin í sýningu hérlendis.

Úr einmanaleikanum yfir í troðfullan sal

„Þetta var tekið upp í september 2023 og við byrjum í kjölfarið um leið að vinna að myndinni. Ég er búin að vera í allri eftirvinnslunni, bæði sem listrænn stjórnandi og að klippa hljóðið, litgreina, ákvarða hvernig litirnir tala við tónlistina, áferðina yfir verkinu í heild sinni, kóreógrafía á gardínunum, þrívíðu teiknimyndirnar og hvernig öllu var raðað saman. 

Þetta var rosaleg framkvæmd og þetta hefur verið rosa mikil vinna í þrjú ár,“ segir Björk. Ísold Uggadóttir leikstýrði, Sara Nassim framleiddi myndina, Bergur Þórisson var tónlistarstjóri og James Merry sá einnig um listræna stjórnun ásamt Björk.

Björk hefur lengi unnið með tæknina í listsköpun sinni. Á plötunum Biophiliu og Vulnicuru skapaði hún 360 gráðu heim með sýndarveruleikagleraugum og heyrnartólum og setti upp nítján sýningar í nítján borgum.

„Þetta hefur verið ferðalag og ég er búin að lifa og hrærast í þessum heimi. Mig langaði að taka þetta út úr sýndarveruleikagleraugunum og færa þetta upp á svið.“

Það var heljarinnar framkvæmd og eins og sjá má í kvikmyndinni er mikið um að vera á sviðinu. Með henni á sviðinu eru meðal annars íslensku flautudrottningarnar í Viibra og Hamrahlíðarkórinn.

„Við vorum með 27 hreyfi-gardínur og skjái og alls konar sviðsmynd sem er stöðugt í gangi á tónleikunum. Svo er allt tengt við tilfinningarnar í lögunum. Sum lögin eru skýrari en önnur og hvert einasta lag var með sitt einkenni,“ segir Björk. 

Fór alla leið með þetta

Hún vissi að þetta yrði svolítið klikkað verkefni en ætlaði sér alla leið með það.

„Þetta hefur verið langhlaup hjá mér. Alveg frá því ég byrjaði að syngja sem barn hefur maður farið í gegnum ýmis tímabil. Ég byrjaði í pönkinu þar sem maður er ekki með neina leikmynd og allt er svart og í dag er leikmyndin orðin veigamikil. 

Þegar ég byrjaði á Cornucopiu verkefninu talaði ég við umboðsmanninn minn og sagði: „Núna langar mig að gera stafrænt leikhús og þetta verður svolítið klikkað. 

Ég ætla bara að gera þetta einu sinni en ég ætla að fara alla leið.“

„Þegar maður er í sýndarveruleikaheiminum þá er smá eins og maður sé búinn að loka sig af í kjallara. Mig langaði til að taka það besta af því sem ég hef gert síðastliðin tólf ár og setja það upp á venjulegt svið þannig að fólk gæti verið saman í salnum að upplifa það.“

Úr brotnu hjarta í mikinn fögnuð

Hvert verkefni Bjarkar er nátengt tilfinningum.

„Vulnicura var hjartabrots plata og það passaði fyrir hana að vera inni í einmanalegum gleraugum. Plöturnar Útópía og Fossora eru meiri fögnuður þar sem maður er að fara úr einmanaleikanum yfir í sal með þúsundum manna og fagna. 

Þetta er smá eins og að þú þrýstir bolta ofan í sundlaug í tólf ár og svo bara skutlast hann upp með öllu tilheyrandi.“

Það vakti athygli blaðamanns að lög Bjarkar eru textuð í kvikmyndinni. Þegar áhorfandi upplifir myndina og les textann sem er oft bæði berskjaldaður og tilfinningaríkur ýtir það undir magnþrungna upplifun. Aðspurð hvort það hafi verið afhjúpandi að hafa textana á skjánum svarar Björk:

„Þegar ég skrifa lögin þá hugsa ég alltaf: „Ó, get ég deilt þessu? Á ég að sleppa því að deila þessu?“ Ég held að flestir lagahöfundar fari í gegnum það og þá fer maður í gegnum filtera.

Eins og allir lagahöfundar læra þá líður þér kannski eins og þú sért að deila þínu dýpsta leyndarmáli sem einungis þú þekkir. En því meira sem þú afhjúpar þig þá verður það almennara, eitthvað sem svo margir tengja við og spegla í sér.“

Í spilaranum hér að neðan má sjá tónlistarmyndband við lagið atopos:

Handahófskennt hvað er afhjúpandi

Textagerðin er að mati Bjarkar ofboðslega skemmtilegt verkfæri. 

„Svo heldurðu kannski að allir skilji það sem þú ert að segja en kannski tengir enginn við það. Það er svo handahófskennt hvað er afhjúpandi og hvað er það ekki og það er líka háð því í hvaða samhengi það er. 

Ef þú lest texta á blaði er það eitt en svo þegar þú sérð textann með sjö flautuleikurum og rosalegri sviðsmynd þá verður það eitthvað annað.“

Í hvert einasta skipti sem Björk er að leggja lokahönd á plötu býður hún vel völdum vinum sem hún treystir heim til sín og spilar hana fyrir þá.

„Það er smá svona prufukeyrsla á plötuna þegar maður hefur enn svigrúm til þess að breyta einhverju og maður fær endurgjöf. Ég er ótrúlega heppin að þessir vinir mínir fá mig líka í svona, til dæmis ef þeir skrifa bækur leyfa þeir mér að lesa hratt fyrsta uppkast.“

Slökkt ljós í salnum til að virkja eyrun

Viðhorf hennar gagnvart textunum breytist fyrir áratugi síðan.

„Á fyrri plötunum mínum vildi ég helst ekki að fólk sæi textana. Það þurfti bara að nota eyrun og ég hélt tónleika þar sem ég byrjaði fyrstu tvö lögin með öll ljós slökkt í salnum til að fá áhorfendur til að nota eyrun.

Ég held að ég sé kominn á einhvern annan stað núna eftir að ég eldist og mér finnst það bara gaman. Það er ekkert gáfulegra eða minna gáfulegt í þessu. En síðastliðin tíu ár hafa plöturnar mínar snúist í kringum söguþráð, það er verið að segja sögu. 

Þá spilar textinn veigameira hlutverk. Maður þarf ekki að lesa hann en stundum kíkir maður á hann og það sem maður les nær manni algjörlega. Upplifunin verður þannig þrívíð.“

Auðveldara að spegla sig með textann til staðar

Það er ótal margt sem spilar inn í heildrænt verk eins og Cornucopiu og segir Björk sjá skýr þemu í öllum sínum plötum og lögum.

„Útópía, sem kom út 2022, er vísindaskáldsaga um borg í skýjunum. Hún einkennist af ferskju- og myntugrænum litum, lofthljóðum og búningarnir eru loðnir hjá flautustelpunum. 

Þú þarft að setja þér ásetning um að finna ljósið, „You have to be intentional about the light“. Textinn fjallar um von og maður vonar að fólk nái að tengja allt saman og spegla sig. Mér finnst meiri séns á því þegar textinn er til staðar.

Þegar maður skrifar textana hugsar maður: „Hvað er persónulegt, hvað er almenn upplifun?“ Svo er þetta svo afstætt.“

Á Cornucopiu tónleikunum eru lög Bjarkar ekki í tímaröð háð því hvenær þau komu út en þau segja sögu.

„Þetta byrjar á hjartabroti, svo læknast maður á því og fer til paradísar. Eftir það kemur einhver hreinsunareldur og það verða uppgjör og svo endar maður með stefnuyfirlýsingu eða manifesto fyrir framtíðina. Lög af Fossora plötunni blandast svo inn í þetta.

Þetta er svo mannlegt ferli. Maður er í vandræðum, svo leysir maður vandræðin á líkamlegan hátt og vonandi líka á andlegan og tilfinningalegan hátt. Bæði við einhverja úr nærumhverfinu en líka á milli þín og þín. Það er hægt að setja allar tilfinningar manneskjunnar á þetta ferli.“

Þurfti liggur við sjúkrabíl eftir hverja tónleika

Eftir fjölda tónleikaferðalaga segir Björk erfitt að velja uppáhalds verkefni.

„Þau eru svo ótrúlega ólík. Túrinn fyrir Homogenic plötuna var algjörlega á útopnu. Það var rokk og ról og það liggur við að ég þyrfti sjúkrabíl eftir hverja tónleika, maður var svo mikið að fórna sér. Á meðan var Vespetin allt rosa rólegt, maður hvíslaði næstum því lögin og þetta var mjög heilandi.

Það var ákveðin fegurð í öllum þessum undirbúningi fyrir þennan túr. Að vera með svona mikla sviðsmynd, svona marga á sviði og allar flautustelpurnar. Það er svo fallegt að vera í þessu umhverfi með þeim. 

Á tónleikunum eru þær alltaf að fara í gegnum rosalegan tilfinningarússíbana líka. Þegar maður lítur óvart í augun á þeim þegar maður labbar fram hjá eru þær svo gefandi í augunum, svo sterkar og þroskaðar tilfinningaverur. Það var ótrúlega skemmtilegt.“

Búningarnir risastór hluti af sýningunni

Hún hefur aldrei áður þurft að vera á jafn miklum þeytingi á sviðinu og þurfti að skjótast á milli staða á sviðinu, fara bak við tjöld, syngja inni í helli (e. reverb chamber) og margt annað.

„Ég er svolítið borin af sýningunni þannig að líkamlega er það ekki eins erfitt og önnur tónleikaferðalög sem ég hef verið með. Aðrir hlutir eru erfiðari eins og búningarnir, ég var í þyngri skóm og maður var að hlunkast þarna upp og niður tröppurnar í myrkri í geðveikum búningum. 

Búningarnir eru auðvitað risastór hluti af sýningunni og að vera í þessum karakter í mikilli traffík, fara inn um hurð og út, upp og niður stiga og fleira.“

Hún segir að blessunarlega hafi þessi áskorun gengið slysalaust fyrir sig. 

Sýningin var mjög kostnaðarsöm og stóð ekki undir sér þó að það hafi alltaf verið uppselt. Því fjármagnaði Björk hana með því að syngja með sinfóníuhljómsveitum hverrar borgar þar sem Cornucopia tónleikarnir voru haldnir.

„Það er sjálfbærni í því að geta verið með Björk Orchestral. Þá mæti ég bara með kjól í poka og það var mjög gaman sem söngkona.

Í Tokyo í apríl 2023 gerðum við tvenna Orchestral tónleika með Bjarna Frímanni og tvenna Cornucopiu. Það er svo ólík orka í þeim. Þá mæti ég í stórum kjól, það er engin sviðsmynd og syng lög á borð við Bachelorette. Það er líkamlega mjög erfitt að syngja þau en mjög gaman.

Þannig að það er meira frelsi, meira pláss en erfiðara líkamlega að syngja lögin. Það er líka skemmtilegt að áhorfendahóparnir eru mjög ólíkir. Það eru ákveðnar týpur sem vilja fara á sinfóníuna og aðrar sem komu á Cornucopiu.“

Tæknin hér hvort sem okkur líkar það betur eða verr

Björk er óhrædd við að nýta sér tækniframþróun í listsköpun sinni og gerir það snilldarlega í Cornucopiu þar sem þrívíðar teiknimyndir færa áhorfendur inn í tilfinningaríkan ævintýraheim.

„Ég lít svo á að tæknin sé komin hingað hvort sem okkur líkar það betur eða verr. Ég er frekar hlutlaus gagnvart því, alveg eins og að við vitum að næst kemur árið 2026 þá vitum við að tæknin er í stöðugri þróun. 

Það er ekkert sem maður getur gert í því annað en að velja. Viltu vera þátttakandi eða ekki? Ef þú lætur alltaf eins og árið sé 1997 þá festist þú. 

Við verðum að vaxa og þroskast, vera opin fyrir nú-inu og staðna ekki.

Ég er elsta systkini í sjö systkina hópi og það hefur kannski mótað mig mikið. Það er ekki hægt að benda á einhvern annan ef maður er ekki sáttur eins og með tæknina. Að varpa vandamálinu yfir á aðra, þetta „othering“ hugtak. 

Ég get ekki sagt: „Ég er í svo góðum málum, lífræn og sæt en þið hin eruð „toxic“. Við erum öll partur af mannkyninu og ef okkur finnst vanta sál eða tilfinningagreind þá þurfum við að koma því að. 

Við getum ekki beðið eftir einhverjum öðrum að gera það. Við erum að koma með mannlega vinkilinn inn í tæknina og erum í raun öll að henda sálinni þangað inn líka. Að skrifa athugasemdir og deila á netinu og allar raddir eru velkomnar.

Þetta er líka ekki alslæmt. Þarna varð til MeToo og Black Lives Matter, það eru alls konar frábærir hlutir sem koma líka.“

Útópía geti verið spennandi fössari

Lög og textar úr Útópíu fengu blaðamann til að spyrja Björk hver væri hennar hugmynd að útópíu eða hennar fullkomna heimi.

„Við erum öll með hugmynd um það hvað er fullkomið og hvað er raunveruleikinn. Að vakna á mánudegi, úti er rok og rigning og þú borðar skyr. 

Þetta er alltaf hugmyndin um það hvað maður vildi að mánudagurinn væri og hvað hann svo í raun er. Það er náttúrulega eitthvað sem maður er alltaf að díla við, út lífið.

Það er mjög skemmtilegt vandamál að leysa og maður leysir það á hverjum degi á mismunandi hátt. Maður verður að leyfa sér að dreyma og langa í eitthvað kreisí. En svo er maður raunsær, sumt eru bara draumar og sumt af því mun rætast.

Raunveruleikinn er svo hinum megin og það þarf að vera samtal þarna á milli. Við þurfum að leyfa draumum að vera draumar og leyfa raunveruleikanum að vera raunveruleiki. Þetta er mjög mannlegt vandamál og við erum alltaf að stefna að einhverju, þó það sé ekki nema að panta ferð í páskafríinu og sjá fyrir sér að allt verði æðislegt. 

Stundum er útópía föstudagskvöld sem maður er spenntur fyrir. Fössara stemning og maður ætlar á barinn með vinum sínum og vonar að kvöldið verði æðislegt.

Mér finnst áhugaverðara að skoða það svoleiðis. Þetta er týpískt sjónarhorn söngvaskálds, að taka bara einn dag í einu. Hvernig maður dílar við hvern einasta dag.“

Tækifæri til að geta gert smá grín að sér

Útópía kom út árið 2017, tveimur árum eftir að Björk gaf út hjartabrotsplötuna Vulnicuru.

„Ástæðan fyrir því að ég kallaði plötuna Útópíu var af því ég kom út úr Vulnicuru sem var tilfinningalegur botn. Þá byrjar maður að byggja upp frá grunni.

Maður hugsar: „Okei, þetta var hræðilegt og hvernig viltu núna að allt verði?“ Það er líka mjög fyndið hvað maður hefur mikinn húmor gagnvart sjálfum sér. Núna spila allir á flautur og það verður ekkert ofbeldi nokkurn tíma aftur og enginn her.“

Þó segir hún að það sé ekki allt æðislegt í lögum Útópíu.

„Þetta gefur mér sem söngkonu og söguhetju tækifæri til að geta gert grín að sjálfri mér. Allt er kannski hræðilegt en maður vill svo mikið að allt sé æðislegt. Þá getur maður gert grín að því.

Svo er hægt að hlæja yfir því hvað við erum vitlaus en samt bara frábær. Þótt þetta sé um útópíu er þetta er ekki í einhverri Pollýönnu glansmynd. 

Þetta er þessi ósk okkar um fullkomnum og hvernig við vinnum úr því. Fossoru lögin eru meira í tengslum við raunveruleika. Þá er glansmyndin svolítið farin. Maður lentur á jörðinni, það er gaman en það er allt öðruvísi orka í því.“

Sköpunargáfan mikill prakkari

Björk er um þessar mundir að vinna að nýrri plötu og segir kærkomið að snúa sér að nýju verkefni.

„Þetta hefur verið ótrúlega skemmtilegt og mikið ævintýri en ég verð líka ótrúlega glöð þegar þetta er allt búið. Sum lögin á Cornucopiu eru tólf ára gömul og eru svolítið gamlar fréttir fyrir mig. Sumt er meira nýtt og ferskt. 

En ég er líka þakklát að við gátum sett þetta út og við gáfumst ekkert upp. Það var erfitt að framkvæma þetta, sérstaklega í kringum Covid. Við vorum með æðislegt teymi og það var frábær að vinna með Ísold og Söru og öllum.

Þetta hefur verið einstök týpa af seiglu. Stundum fór maður til sjötíu borga á fjórum mánuðum sem ég geri ekki lengur en það er ákveðin seigla. Svo er þetta öðruvísi seigla og ég tek að ofan fyrir kvikmyndagerðafólki.“

Hún segir of snemmt að segja frá því hvaða tímabili nýja platan lýsi.

„Ég hef lent í því að segja eitthvað og þá „jinxa“ ég sjálfa mig. Sköpunargáfan er svo mikill prakkari að hún ullar bara á plön og samhengið kemur oft ekki í ljós fyrr en eftir á. Ég er oft bara að vinna í myrkri í þrjú ár og svo allt í einu sér maður þemað.“