Beittu listamönnum sem leynivopni í kalda stríðinu Kolbeinn Tumi Daðason skrifar 24. júlí 2025 11:32 Rokkstjörnurnar Tom Keiger úr Cinderella, Klaus Meine úr Scorpions), Alexei Belov úr Gorky Park, Ozzy heitinn Osbourn , Jon Bon Jovi, Richie Sambora á flugvellinum í Moskvu í ágúst 1989. Getty/Koh Hasebe Var það söngvarinn Klaus Meine eða menningarvopnasmiðja CIA sem samdi lag vesturþýsku hljómsveitarinnar Scorpions, Wind of Change? Í seinni hluta tveggja þátta um þetta heimsfræga lag og samsæriskenninguna sem tengist því, fjalla prófessorarnir Hulda Þórisdóttir og Eiríkur Bergmann í hlaðvarpsþættinum Skuggavaldið um sögulega staðreynd: að vestrænar leyniþjónustur beittu menningu markvisst sem vopni í hugmyndabaráttu gegn Sovétríkjunum áratugum saman. Menning sem hugmyndafræðilegt vopn Frá miðri tuttugustu öld studdi CIA markvisst við dreifingu bókmennta sem gætu grafið undan hugmyndafræði og stjórn kommúnista í Sovétríkjunum. Þetta voru bækur á borð við 1984 eftir George Orwell, Gúlag-eyjarnar eftir Aleksandr Solzhenitsyn og Doctor Zhivago eftir Boris Pasternak. Þessum verkum var smyglað á rússnesku inn fyrir járntjaldið og dreift meðal ungs fólks sem þyrsti í aðra sýn á heiminn. Leyniþjónustan bandaríska fjármagnaði líka á laun bókmenntatímarit eins og Encounter og sendi djassgoðsagnir á borð við Louis Armstrong austur á bóginn sem útsendara vestrænnar menningar. Tónlist, sem áður þótti saklaus og ópólitísk, varð í þessu samhengi að tákni frelsis, andófs og hugmyndafræðilegrar ógnar. Gítarar sem byltingarvopn? Í ljósi þess er kannski ekki svo fráleitt að spyrja hvort lag eins og Wind of Change hafi meðvitað verið hluti af þessari menningarherferð. Sú kenning, sem rannsóknarblaðamaðurinn Patrick Radden Keefe vakti fyrst máls á, hefur þó aldrei verið staðfest – og er, þegar nánar er að gáð, lítt trúverðug, eins og þáttastjórnendur Skuggavaldsins komast að í umfjöllun sinni. Scorpions, sem þá voru vinsælasta vestræna rokkhljómsveitin austan járntjaldsins, komu frá klofnu Þýskalandi. Þegar þeir stigu á svið í Lenínsleikvanginum í Moskvu árið 1989, fluttu þeir tónlist sem hafði áður verið bönnuð í Sovétríkjunum. Klaus Meine lýsti því síðar hvernig hann hafði gengið meðfram Moskvuá eftir tónleikana og orðið djúpt snortinn af andrúmsloftinu. Úr þeirri upplifun varð til lagið Wind of Change – hljómur umbreytinga sem bar með sér fyrirheit um nýja heimsmynd, rétt áður en Berlínarmúrinn féll. Raunverulegt eða rómantískt? Hvorki CIA né Meine hafa viðurkennt neitt samkrull í málinu. Sumir fyrrverandi starfsmenn leyniþjónustunnar brosa dularfullir þegar þeir eru spurðir; aðrir hlæja og segja: „Við fórum vissulega í djass… en hármetal? Það væri fullmikið, jafnvel fyrir okkur.“ Þáttastjórnendur Skuggavaldsins velta þó ekki eingöngu fyrir sér trúverðugleika kenningarinnar – heldur beina sjónum að því hvernig slík frásögn, jafnvel þótt hún sé röng, varpar ljósi á hvernig við upplifum söguna, valdið og merkinguna sem við leggjum í atburði. Því jafnvel þótt Wind of Change hafi orðið til í einlægni rokkara sem fékk hugljómun við Moskvuá, varð lagið engu að síður að tákni í menningarstríði – með eða án aðkomu spæjara. Þáttinn má heyra hér að neðan. Alla þætti Skuggavaldsins má heyra á vef Tals. Skuggavaldið Kalda stríðið Mest lesið Ekki er allt gull sem glóir Gagnrýni Kláraði lögfræði meðan hún sat fyrir hjá Dior Tíska og hönnun Fjöldi fólks á frumsýningu kynlífsmyndbands Lífið „kkk“ í klukku vekur lukku: „Hafa menn ekki meira kjöt á beinunum?“ Lífið Nicole Kidman og Keith Urban hvort í sína átt Lífið Sakar rithöfunda um að vilja forðast umræðuna Menning Play-liðar minnast góðu tímanna Lífið Hefur engan áhuga á góðlátlegum orðum Watson Lífið Fanney og Teitur orðin þriggja barna foreldrar Lífið „Það er ekkert sem læknar þetta alveg“ Lífið Fleiri fréttir Hefur engan áhuga á góðlátlegum orðum Watson Play-liðar minnast góðu tímanna „kkk“ í klukku vekur lukku: „Hafa menn ekki meira kjöt á beinunum?“ Fanney og Teitur orðin þriggja barna foreldrar Nicole Kidman og Keith Urban hvort í sína átt Fjöldi fólks á frumsýningu kynlífsmyndbands „Erfitt að koma í veg fyrir slæm samskipti ef fólk segir ekki frá“ Viðkvæmar viðræður, lausn Assange og næstu skref WikiLeaks Íslensk kjötsúpa eins og hún gerist best Gjaldþrot Play setur RIFF úr skorðum: „Þetta kemur á versta tíma“ Stjörnufans og forsetar á Rauðu myllunni Ung, upprennandi og sjóðheit stjarna á lausu „Það er ekkert sem læknar þetta alveg“ Stjörnulífið: Tatiana og Ragnar í kastala í Frakklandi Egill og Thelma eiga von á sínu öðru barni Verður aðalnúmer hálfleikssýningar Ofurskálarinnar „En áttu ekki dóttur?“ Selena Gomez giftist Benny Blanco Krakkatían: Lestrarkeppni, flugumferð og leiksýning Rapparinn og málverndarsinninn frjáls ferða sinna Boðaði vinkonurnar í bústað eftir að hafa upplifað Tinder á sterum Fréttatía vikunnar: Moulin Rouge, Blóðbankinn og Eurovision „Lætur mér líða eins og tími minn í Hollywood hafi verið ómaksins virði“ Fögnuðu sögulegum 850 þúsund króna hátalara Ella Egils Björgvin Franz brotinn en slær í gegn í Ladda og ræktinni Sonur Fóstbróður slær í gegn: „Ég er fastur þarna núna, orðinn háður“ „Kristrún Frostadóttir frá... Finnlandi?“ Lamaðist og missti sjón en fann styrk í sjálfri sér Víkingur Heiðar hlaut mjög virt verðlaun Fyrstur til að skíða niður Everest án súrefnis Sjá meira
Í seinni hluta tveggja þátta um þetta heimsfræga lag og samsæriskenninguna sem tengist því, fjalla prófessorarnir Hulda Þórisdóttir og Eiríkur Bergmann í hlaðvarpsþættinum Skuggavaldið um sögulega staðreynd: að vestrænar leyniþjónustur beittu menningu markvisst sem vopni í hugmyndabaráttu gegn Sovétríkjunum áratugum saman. Menning sem hugmyndafræðilegt vopn Frá miðri tuttugustu öld studdi CIA markvisst við dreifingu bókmennta sem gætu grafið undan hugmyndafræði og stjórn kommúnista í Sovétríkjunum. Þetta voru bækur á borð við 1984 eftir George Orwell, Gúlag-eyjarnar eftir Aleksandr Solzhenitsyn og Doctor Zhivago eftir Boris Pasternak. Þessum verkum var smyglað á rússnesku inn fyrir járntjaldið og dreift meðal ungs fólks sem þyrsti í aðra sýn á heiminn. Leyniþjónustan bandaríska fjármagnaði líka á laun bókmenntatímarit eins og Encounter og sendi djassgoðsagnir á borð við Louis Armstrong austur á bóginn sem útsendara vestrænnar menningar. Tónlist, sem áður þótti saklaus og ópólitísk, varð í þessu samhengi að tákni frelsis, andófs og hugmyndafræðilegrar ógnar. Gítarar sem byltingarvopn? Í ljósi þess er kannski ekki svo fráleitt að spyrja hvort lag eins og Wind of Change hafi meðvitað verið hluti af þessari menningarherferð. Sú kenning, sem rannsóknarblaðamaðurinn Patrick Radden Keefe vakti fyrst máls á, hefur þó aldrei verið staðfest – og er, þegar nánar er að gáð, lítt trúverðug, eins og þáttastjórnendur Skuggavaldsins komast að í umfjöllun sinni. Scorpions, sem þá voru vinsælasta vestræna rokkhljómsveitin austan járntjaldsins, komu frá klofnu Þýskalandi. Þegar þeir stigu á svið í Lenínsleikvanginum í Moskvu árið 1989, fluttu þeir tónlist sem hafði áður verið bönnuð í Sovétríkjunum. Klaus Meine lýsti því síðar hvernig hann hafði gengið meðfram Moskvuá eftir tónleikana og orðið djúpt snortinn af andrúmsloftinu. Úr þeirri upplifun varð til lagið Wind of Change – hljómur umbreytinga sem bar með sér fyrirheit um nýja heimsmynd, rétt áður en Berlínarmúrinn féll. Raunverulegt eða rómantískt? Hvorki CIA né Meine hafa viðurkennt neitt samkrull í málinu. Sumir fyrrverandi starfsmenn leyniþjónustunnar brosa dularfullir þegar þeir eru spurðir; aðrir hlæja og segja: „Við fórum vissulega í djass… en hármetal? Það væri fullmikið, jafnvel fyrir okkur.“ Þáttastjórnendur Skuggavaldsins velta þó ekki eingöngu fyrir sér trúverðugleika kenningarinnar – heldur beina sjónum að því hvernig slík frásögn, jafnvel þótt hún sé röng, varpar ljósi á hvernig við upplifum söguna, valdið og merkinguna sem við leggjum í atburði. Því jafnvel þótt Wind of Change hafi orðið til í einlægni rokkara sem fékk hugljómun við Moskvuá, varð lagið engu að síður að tákni í menningarstríði – með eða án aðkomu spæjara. Þáttinn má heyra hér að neðan. Alla þætti Skuggavaldsins má heyra á vef Tals.
Skuggavaldið Kalda stríðið Mest lesið Ekki er allt gull sem glóir Gagnrýni Kláraði lögfræði meðan hún sat fyrir hjá Dior Tíska og hönnun Fjöldi fólks á frumsýningu kynlífsmyndbands Lífið „kkk“ í klukku vekur lukku: „Hafa menn ekki meira kjöt á beinunum?“ Lífið Nicole Kidman og Keith Urban hvort í sína átt Lífið Sakar rithöfunda um að vilja forðast umræðuna Menning Play-liðar minnast góðu tímanna Lífið Hefur engan áhuga á góðlátlegum orðum Watson Lífið Fanney og Teitur orðin þriggja barna foreldrar Lífið „Það er ekkert sem læknar þetta alveg“ Lífið Fleiri fréttir Hefur engan áhuga á góðlátlegum orðum Watson Play-liðar minnast góðu tímanna „kkk“ í klukku vekur lukku: „Hafa menn ekki meira kjöt á beinunum?“ Fanney og Teitur orðin þriggja barna foreldrar Nicole Kidman og Keith Urban hvort í sína átt Fjöldi fólks á frumsýningu kynlífsmyndbands „Erfitt að koma í veg fyrir slæm samskipti ef fólk segir ekki frá“ Viðkvæmar viðræður, lausn Assange og næstu skref WikiLeaks Íslensk kjötsúpa eins og hún gerist best Gjaldþrot Play setur RIFF úr skorðum: „Þetta kemur á versta tíma“ Stjörnufans og forsetar á Rauðu myllunni Ung, upprennandi og sjóðheit stjarna á lausu „Það er ekkert sem læknar þetta alveg“ Stjörnulífið: Tatiana og Ragnar í kastala í Frakklandi Egill og Thelma eiga von á sínu öðru barni Verður aðalnúmer hálfleikssýningar Ofurskálarinnar „En áttu ekki dóttur?“ Selena Gomez giftist Benny Blanco Krakkatían: Lestrarkeppni, flugumferð og leiksýning Rapparinn og málverndarsinninn frjáls ferða sinna Boðaði vinkonurnar í bústað eftir að hafa upplifað Tinder á sterum Fréttatía vikunnar: Moulin Rouge, Blóðbankinn og Eurovision „Lætur mér líða eins og tími minn í Hollywood hafi verið ómaksins virði“ Fögnuðu sögulegum 850 þúsund króna hátalara Ella Egils Björgvin Franz brotinn en slær í gegn í Ladda og ræktinni Sonur Fóstbróður slær í gegn: „Ég er fastur þarna núna, orðinn háður“ „Kristrún Frostadóttir frá... Finnlandi?“ Lamaðist og missti sjón en fann styrk í sjálfri sér Víkingur Heiðar hlaut mjög virt verðlaun Fyrstur til að skíða niður Everest án súrefnis Sjá meira