Beittu listamönnum sem leynivopni í kalda stríðinu Kolbeinn Tumi Daðason skrifar 24. júlí 2025 11:32 Rokkstjörnurnar Tom Keiger úr Cinderella, Klaus Meine úr Scorpions), Alexei Belov úr Gorky Park, Ozzy heitinn Osbourn , Jon Bon Jovi, Richie Sambora á flugvellinum í Moskvu í ágúst 1989. Getty/Koh Hasebe Var það söngvarinn Klaus Meine eða menningarvopnasmiðja CIA sem samdi lag vesturþýsku hljómsveitarinnar Scorpions, Wind of Change? Í seinni hluta tveggja þátta um þetta heimsfræga lag og samsæriskenninguna sem tengist því, fjalla prófessorarnir Hulda Þórisdóttir og Eiríkur Bergmann í hlaðvarpsþættinum Skuggavaldið um sögulega staðreynd: að vestrænar leyniþjónustur beittu menningu markvisst sem vopni í hugmyndabaráttu gegn Sovétríkjunum áratugum saman. Menning sem hugmyndafræðilegt vopn Frá miðri tuttugustu öld studdi CIA markvisst við dreifingu bókmennta sem gætu grafið undan hugmyndafræði og stjórn kommúnista í Sovétríkjunum. Þetta voru bækur á borð við 1984 eftir George Orwell, Gúlag-eyjarnar eftir Aleksandr Solzhenitsyn og Doctor Zhivago eftir Boris Pasternak. Þessum verkum var smyglað á rússnesku inn fyrir járntjaldið og dreift meðal ungs fólks sem þyrsti í aðra sýn á heiminn. Leyniþjónustan bandaríska fjármagnaði líka á laun bókmenntatímarit eins og Encounter og sendi djassgoðsagnir á borð við Louis Armstrong austur á bóginn sem útsendara vestrænnar menningar. Tónlist, sem áður þótti saklaus og ópólitísk, varð í þessu samhengi að tákni frelsis, andófs og hugmyndafræðilegrar ógnar. Gítarar sem byltingarvopn? Í ljósi þess er kannski ekki svo fráleitt að spyrja hvort lag eins og Wind of Change hafi meðvitað verið hluti af þessari menningarherferð. Sú kenning, sem rannsóknarblaðamaðurinn Patrick Radden Keefe vakti fyrst máls á, hefur þó aldrei verið staðfest – og er, þegar nánar er að gáð, lítt trúverðug, eins og þáttastjórnendur Skuggavaldsins komast að í umfjöllun sinni. Scorpions, sem þá voru vinsælasta vestræna rokkhljómsveitin austan járntjaldsins, komu frá klofnu Þýskalandi. Þegar þeir stigu á svið í Lenínsleikvanginum í Moskvu árið 1989, fluttu þeir tónlist sem hafði áður verið bönnuð í Sovétríkjunum. Klaus Meine lýsti því síðar hvernig hann hafði gengið meðfram Moskvuá eftir tónleikana og orðið djúpt snortinn af andrúmsloftinu. Úr þeirri upplifun varð til lagið Wind of Change – hljómur umbreytinga sem bar með sér fyrirheit um nýja heimsmynd, rétt áður en Berlínarmúrinn féll. Raunverulegt eða rómantískt? Hvorki CIA né Meine hafa viðurkennt neitt samkrull í málinu. Sumir fyrrverandi starfsmenn leyniþjónustunnar brosa dularfullir þegar þeir eru spurðir; aðrir hlæja og segja: „Við fórum vissulega í djass… en hármetal? Það væri fullmikið, jafnvel fyrir okkur.“ Þáttastjórnendur Skuggavaldsins velta þó ekki eingöngu fyrir sér trúverðugleika kenningarinnar – heldur beina sjónum að því hvernig slík frásögn, jafnvel þótt hún sé röng, varpar ljósi á hvernig við upplifum söguna, valdið og merkinguna sem við leggjum í atburði. Því jafnvel þótt Wind of Change hafi orðið til í einlægni rokkara sem fékk hugljómun við Moskvuá, varð lagið engu að síður að tákni í menningarstríði – með eða án aðkomu spæjara. Þáttinn má heyra hér að neðan. Alla þætti Skuggavaldsins má heyra á vef Tals. Skuggavaldið Kalda stríðið Mest lesið Ástrós Trausta, John Legend og Bæjarins Beztu í Kjós Lífið Endurheimti lífsgleðina við gerð ostabakkanna Lífið „Þetta situr enn þá í mér í dag“ Lífið Tískan við þingsetningu: Þjóðlegur þriðjudagur Tíska og hönnun „Pabbi Rúríks“ lét sig ekki vanta Lífið Misvel tekið í gjörning Sverris: „Lokkandi beita fyrir niðrandi ummæli“ eða ást á tungumálinu Menning Afar ólíklegt að Ísland taki þátt í Eurovision verði Ísrael með Lífið Ástin kviknaði á Kaffibarnum Lífið Troðfull Þorlákskirkja minntist Karls Sighvatssonar Tónlist Sunneva syrgir Bellu: „Ég mun alltaf sakna þín“ Lífið Fleiri fréttir Endurheimti lífsgleðina við gerð ostabakkanna Ástrós Trausta, John Legend og Bæjarins Beztu í Kjós Afar ólíklegt að Ísland taki þátt í Eurovision verði Ísrael með Sunneva syrgir Bellu: „Ég mun alltaf sakna þín“ „Pabbi Rúríks“ lét sig ekki vanta Alveg sama þótt hann tapi mörgum milljónum „Þetta situr enn þá í mér í dag“ Jóhann Berg og Hólmfríður selja glæsihöllina á Arnarnesi Dóttir Arons Kristins og Láru komin með nafn Segist ekki dauður heldur „sprelllifandi“ Sonur Hersis og Rósu kominn með nafn Ástin kviknaði á Kaffibarnum Staðfesta þátttöku í Eurovision með fyrirvara um þátttöku Ísraela Heitustu trendin í haust „Ég elskaði þig í fyrra lífi, ég elska þig í þessu lífi og mun finna þig í næsta“ Sjarmerandi Vesturbæjarperla með sjávarútsýni Óvíst hvort Ísland verði með í Eurovision Guðrún Sørtveit og Steinar „loksins“ trúlofuð Skringilega stór kaffibolli: „Ég verð aldrei aftur hreinn“ Brúðarbíllinn gömul dráttarvél frá langafa Stjörnulífið: „Skemmtilegasta kvöld lífs míns“ Rick Davies í Supertramp er látinn Gleði og samvera í 60 plús leikfimi á Selfossi Kynlífsstellingar sem kveikja í kofanum Virkilega sláandi lífsreynsla að koma til Grindavíkur Bein útsending: Haustbingó Blökastsins Slóvenar draga sig úr Eurovision ef Ísraelar verða með Myndaveisla: Líf og fjör á Ljósanótt Vill brúa bilið milli almennings og réttarkerfisins Krakkatían: Eurovision, skíðasvæði og portúgalska Sjá meira
Í seinni hluta tveggja þátta um þetta heimsfræga lag og samsæriskenninguna sem tengist því, fjalla prófessorarnir Hulda Þórisdóttir og Eiríkur Bergmann í hlaðvarpsþættinum Skuggavaldið um sögulega staðreynd: að vestrænar leyniþjónustur beittu menningu markvisst sem vopni í hugmyndabaráttu gegn Sovétríkjunum áratugum saman. Menning sem hugmyndafræðilegt vopn Frá miðri tuttugustu öld studdi CIA markvisst við dreifingu bókmennta sem gætu grafið undan hugmyndafræði og stjórn kommúnista í Sovétríkjunum. Þetta voru bækur á borð við 1984 eftir George Orwell, Gúlag-eyjarnar eftir Aleksandr Solzhenitsyn og Doctor Zhivago eftir Boris Pasternak. Þessum verkum var smyglað á rússnesku inn fyrir járntjaldið og dreift meðal ungs fólks sem þyrsti í aðra sýn á heiminn. Leyniþjónustan bandaríska fjármagnaði líka á laun bókmenntatímarit eins og Encounter og sendi djassgoðsagnir á borð við Louis Armstrong austur á bóginn sem útsendara vestrænnar menningar. Tónlist, sem áður þótti saklaus og ópólitísk, varð í þessu samhengi að tákni frelsis, andófs og hugmyndafræðilegrar ógnar. Gítarar sem byltingarvopn? Í ljósi þess er kannski ekki svo fráleitt að spyrja hvort lag eins og Wind of Change hafi meðvitað verið hluti af þessari menningarherferð. Sú kenning, sem rannsóknarblaðamaðurinn Patrick Radden Keefe vakti fyrst máls á, hefur þó aldrei verið staðfest – og er, þegar nánar er að gáð, lítt trúverðug, eins og þáttastjórnendur Skuggavaldsins komast að í umfjöllun sinni. Scorpions, sem þá voru vinsælasta vestræna rokkhljómsveitin austan járntjaldsins, komu frá klofnu Þýskalandi. Þegar þeir stigu á svið í Lenínsleikvanginum í Moskvu árið 1989, fluttu þeir tónlist sem hafði áður verið bönnuð í Sovétríkjunum. Klaus Meine lýsti því síðar hvernig hann hafði gengið meðfram Moskvuá eftir tónleikana og orðið djúpt snortinn af andrúmsloftinu. Úr þeirri upplifun varð til lagið Wind of Change – hljómur umbreytinga sem bar með sér fyrirheit um nýja heimsmynd, rétt áður en Berlínarmúrinn féll. Raunverulegt eða rómantískt? Hvorki CIA né Meine hafa viðurkennt neitt samkrull í málinu. Sumir fyrrverandi starfsmenn leyniþjónustunnar brosa dularfullir þegar þeir eru spurðir; aðrir hlæja og segja: „Við fórum vissulega í djass… en hármetal? Það væri fullmikið, jafnvel fyrir okkur.“ Þáttastjórnendur Skuggavaldsins velta þó ekki eingöngu fyrir sér trúverðugleika kenningarinnar – heldur beina sjónum að því hvernig slík frásögn, jafnvel þótt hún sé röng, varpar ljósi á hvernig við upplifum söguna, valdið og merkinguna sem við leggjum í atburði. Því jafnvel þótt Wind of Change hafi orðið til í einlægni rokkara sem fékk hugljómun við Moskvuá, varð lagið engu að síður að tákni í menningarstríði – með eða án aðkomu spæjara. Þáttinn má heyra hér að neðan. Alla þætti Skuggavaldsins má heyra á vef Tals.
Skuggavaldið Kalda stríðið Mest lesið Ástrós Trausta, John Legend og Bæjarins Beztu í Kjós Lífið Endurheimti lífsgleðina við gerð ostabakkanna Lífið „Þetta situr enn þá í mér í dag“ Lífið Tískan við þingsetningu: Þjóðlegur þriðjudagur Tíska og hönnun „Pabbi Rúríks“ lét sig ekki vanta Lífið Misvel tekið í gjörning Sverris: „Lokkandi beita fyrir niðrandi ummæli“ eða ást á tungumálinu Menning Afar ólíklegt að Ísland taki þátt í Eurovision verði Ísrael með Lífið Ástin kviknaði á Kaffibarnum Lífið Troðfull Þorlákskirkja minntist Karls Sighvatssonar Tónlist Sunneva syrgir Bellu: „Ég mun alltaf sakna þín“ Lífið Fleiri fréttir Endurheimti lífsgleðina við gerð ostabakkanna Ástrós Trausta, John Legend og Bæjarins Beztu í Kjós Afar ólíklegt að Ísland taki þátt í Eurovision verði Ísrael með Sunneva syrgir Bellu: „Ég mun alltaf sakna þín“ „Pabbi Rúríks“ lét sig ekki vanta Alveg sama þótt hann tapi mörgum milljónum „Þetta situr enn þá í mér í dag“ Jóhann Berg og Hólmfríður selja glæsihöllina á Arnarnesi Dóttir Arons Kristins og Láru komin með nafn Segist ekki dauður heldur „sprelllifandi“ Sonur Hersis og Rósu kominn með nafn Ástin kviknaði á Kaffibarnum Staðfesta þátttöku í Eurovision með fyrirvara um þátttöku Ísraela Heitustu trendin í haust „Ég elskaði þig í fyrra lífi, ég elska þig í þessu lífi og mun finna þig í næsta“ Sjarmerandi Vesturbæjarperla með sjávarútsýni Óvíst hvort Ísland verði með í Eurovision Guðrún Sørtveit og Steinar „loksins“ trúlofuð Skringilega stór kaffibolli: „Ég verð aldrei aftur hreinn“ Brúðarbíllinn gömul dráttarvél frá langafa Stjörnulífið: „Skemmtilegasta kvöld lífs míns“ Rick Davies í Supertramp er látinn Gleði og samvera í 60 plús leikfimi á Selfossi Kynlífsstellingar sem kveikja í kofanum Virkilega sláandi lífsreynsla að koma til Grindavíkur Bein útsending: Haustbingó Blökastsins Slóvenar draga sig úr Eurovision ef Ísraelar verða með Myndaveisla: Líf og fjör á Ljósanótt Vill brúa bilið milli almennings og réttarkerfisins Krakkatían: Eurovision, skíðasvæði og portúgalska Sjá meira
Misvel tekið í gjörning Sverris: „Lokkandi beita fyrir niðrandi ummæli“ eða ást á tungumálinu Menning
Misvel tekið í gjörning Sverris: „Lokkandi beita fyrir niðrandi ummæli“ eða ást á tungumálinu Menning