Nóvella sem leiðir lesandann inn í söguna á nýjan hátt

Ný skáldsaga Sigrúnar Pálsdóttur, Blái pardusinn – hljóðbók, er óvenjuleg nóvella þar sem segir frá þremur hlustendum hljóðbókar sem ber titilinn Blái pardusinn og er innblásin af ævintýralegu ferðalagi íslenskrar konu um Evrópu á tímum seinni heimsstyrjaldar.

Hlustendurnir, Unnur Andersen Jones, prófessor emeritus í bókmenntafræði, Bjarni Borg, sagnfræðingur sem vinnur nauðugur í sælgætisgerð föður síns, og Elín Helena Lacroix, nemandi í kvikmyndagerð, bregðast á misjafnan hátt við hljóðbókinni. Aðeins Elín Helena hlustar til enda, gjörsamlega heilluð af frásögninni, og þegar þau þrjú hittast að lokum við þrúgandi aðstæður kemur í ljós ólík afstaða þeirra til sögunnar svo og tengslanna milli skáldskapar og sagnfræði.

„Mig hafði lengi langað til að skrifa skáldsögu um skáldsöguhandrit sem fer á milli fjölda útgefanda, er alls staðar hafnað en slær svo í gegn á heimsvísu,“ segir Sigrún. Hún hafi þó ekki endilega ætlað sér að rekja það Öskubuskuævintýri sem býr í slíkum sögum heldur skoða hvað gerist þegar lesendur ná ekki tengingu við texta.

Það er svo flókið og margþætt ferli að lesa texta, svo margt sem getur haft áhrif á upplifun okkar eins og til dæmis bara dagsformið eða ekki næg athygli á mikilvægum augnablikum í lestrinum. Auk þess er bókmenntasmekkur fólks ólíkur og fagurfræðilegt næmi mismikið.

Loks skaut hugmyndin upp kollinum á ný en í breyttri mynd. Handritið varð að sögulegum skáldskap í formi hljóðbókar, og hlustunin sjálf orðin viðfangsefnið. Persónurnar, segir Sigrún, hafi þróast smám saman innan þess ramma sem sagan bjó þeim og eigi sér í raun ekki neinar sérstakar fyrirmyndir. „Blái pardusinn – hljóðbók er þó kannski ekki endilega mjög karakterdrifin bók. Frekar mætti segja að persónurnar séu í því hlutverki að skapa ákveðið andrúmsloft og tjá ákveðið ástand í bókmenntalífi samtímans.“

Línan milli skáldskapar og sagnfræði mörkuð með einangrunarteipi

Sigrún er sagnfræðingur að mennt og nær sögusvið bókarinnar inn á seinni heimsstyrjöldina. Hún segir þó mörkin milli starfs skáldsins og sagnfræðingsins afar skýr í sínum huga.

Í mínum huga eru skilin milli sagnfræði og skáldskapar jafn þétt og svart einangrunarteip. Í sagnfræði á ekki að skálda en ýmislegt er leyfilegt í skáldskap og þar er auðvitað oft að finna heilmikla sagnfræði, til dæmis þegar höfundar smíða sögusvið sitt. 

Það er mikið vandaverk að vinna með sögulegt efni, maður verður að gæta þess að ofgera ekki períódunni og helst á lesandinn ekki að finna of mikið fyrir allri rannsóknarvinnu höfundarins,“ útskýrir Sigrún. Hún hefur verið að gera tilraunir með úrvinnslu sögulegs efnis í ritlistarkennslu við Háskóla Íslands með áherslu á styttri texta sem byggjast á sögulegum heimildum.

„Við erum svo vön að hugsa um sögulegan skáldskap í formi doðrantsins en fortíðin er auðvitað full af augnablikum, bæði afdrifaríkum og hversdagslegum, og þau geta verið frábært fóður í styttri texta.“ Að vinna slíkt efni í knöppu formi sé auk þess list sem hún ímyndi sér að tæknin ætti erfitt með að leika eftir.

Frumheimildir uppáhalds lesefnið

Sigrún les mikið af þýddum skáldskap og hefur sérstakt dálæti á tilraunakenndum textum, bæði gömlum og nýjum. „Ég hef ekki enn komist upp á lag með að lesa hefðbundnar glæpasögur,“ segir hún, og bætir við að hún lesi raunar ekki mikið af sögulegum skáldsögum heldur nema kannski ef þær heita Íslandsklukkan eða Wolf Hall. 

„Við eigum reyndar ýmsa samtímahöfunda sem hafa verið að vinna á mjög frjóan hátt með sögulegan efnivið en þegar kemur að slíku efni sæki ég eiginlega helst í vandaðar heimildaútgáfur. Ritröðin Sýnisbók íslenskrar alþýðumenningar er til dæmis í miklu uppáhaldi hjá mér.“

Sigrún segir rithöfunda duglega við að gefa hver öðrum bækur fyrir jólin. Sjálf hefur hún meðal annars fengið að gjöf bækurnar Fröken Dúlla, Lausaletur, Vegur allrar veraldar, Minnisblöð veiðimanns, Barnæska, Jötunsteinn og Dans jaðrakansins. „Bunkinn er orðinn nokkuð þykkur en mig langar samt í Rúmmálsreikning III eftir Solvej Balle. Svo langar mig líka í nokkrar aðrar íslenskar skáldsögur en ég get ekki nefnt þær því ég ætla sjálf að gefa þær í jólagjöf!“

Spurð um viðtökur erlendis við bókum hennar segist Sigrún ekki fylgjast mikið með sölutölum eða umfjöllun: „Þetta eru nú engin ósköp og umfjöllunin; það fer auðvitað enginn að rífa niður lítinn höfund frá Íslandi,“ segir hún létt. Hún mæli viðtökur helst í því að útgefendur vilji halda áfram að gefa út verk hennar. „Mér hefur eiginlega gengið best í Bretlandi og Bandaríkjunum en bækur mínar hafa einnig verið gefnar út í Frakklandi, Ítalíu, Ungverjalandi, Tékklandi og víðar.“

Ertu byrjuð að vinna að næstu bók? „Já, ég er með tvær skáldsögur í vinnslu. Önnur þeirra byggist lauslega á þráhyggjuhugsunum sem ég hef lengi glímt við en í ýktum og æsilegum búningi auðvitað. Hin skáldsagan er meira sögulegs eðlis og er innblásin af hinni frægu Baltikaferð, siglingu Íslendinga til Austurlanda nær og víðar með sovésku skemmtiferðaskipi haustið 1966.“