Frásagnir ömmu og afa höfðu ómæld áhrif

Að skrifa um kólumbíska rithöfundinn Gabriel García Márquez er að hætta sér inn á villulendur. Lendur allra þeirra er hafa skoðun á verkum hans. Hann hefur bæði verið hlaðinn oflofi og dreginn niður. Flestir sem lesa verk hans hafa einhverja skoðun á þeim. Slíkt skapast ekki í tómarúmi. Skáld af hans stærðargráðu unir sér ekki í lognmollu. Það er til vitnis um frumleika og sérstakan hugarheim. Máttugur skáldskapur gerir það að verkum að veruleikinn birtist í ljósi hans. Þá er hætt við að ljósið verði villandi. Gott og vel, en við lifum í heimi sem er töfrum slunginn og García Márquez var ekki töframaður fyrir ekki neitt. Við sem upplifðum áhrifamátt skáldskapar hans, áhrif hans á tíðarandann, langdrægni hugarflugs hans, sjáum þá endurnýjun sem hefur átt sér stað vegna töfrabragðanna. Kannski má í fljótu bragði nefna nokkuð sem gæti virst hversdagslegt: Vegna áhrifa hans mátti segja hressilegar og skemmtilegar sögur. Vesturlönd höfðu gleymt því í sundurgreinandi ástríðu, í áráttukenndri tilraunamennsku forms og stíls. Í því andrúmslofti kom skáldskapur García Márquezar sem frelsandi boðskapur.



Amma og afi áhrifavaldar

Gabriel García Márquez fæddist í bænum Aracataca í Kólumbíu árið 1927. Þar ólst hann upp hjá ömmu sinni og afa til tíu ára aldurs. Hann sagði margoft frá því að frásagnir ömmu hans og afa hefðu haft ómæld áhrif á hann og verið honum óþrjótandi uppspretta, sem kemur ekki síst fram í höfuðverki hans, Hundrað ára einsemd, sem kom út árið 1967. Í frásögnum ömmunnar bar mest á hjátrú og alls kyns furðum eins og ekkert væri sjálfsagðara en afinn sagði sögur úr „borgarastríðinu“. Hinn næmgeðja ungi maður átti síðan eftir að steypa þessum sögum saman í eitt. Þegar hann síðar las verk Franz Kafka fannst honum þar vera sami tónn og í frásögnum ömmunnar sem gerði þær að bókmenntalegum sjóði.



Eins og margir aðrir rithöfundar rómönsku Ameríku hóf hann nám í lögfræði en hvarf frá því til að sinna blaðamennsku. Blaðamennskan var alla tíð snar þáttur í höfundarferli hans. García Márquez gaf út fyrstu bókmenntaverk sín út á fimmta áratugnum en hann öðlaðist ekki heimsfrægð fyrr en með stórvirkinu Hundrað ára einsemd.



Árið 1961 settist hann að í Mexíkó ásamt konu sinni, Mercedes, og tveimur sonum. Hann var ekki fyrr kominn þangað en samlandi hans, rithöfundurinn Alvaro Mutis (sem einnig bjó í Mexíkó), lét hann fá tvær bækur og sagði: „Lestu þetta ef þú vilt vita hvernig á að skrifa.“ Þetta reyndust vera Sléttan logar og Pedro Páramo (Pétur heiði) eftir Juan Rulfo (frá 1953 og 1955), en sagt er að García Márquez hafi kunnað síðarnefnda verkið utan að. Sama ár gaf García Márquez út hið hnitmiðaða verk Liðsforingjanum berst aldrei bréf. Í næstu verkum hans mótast smám saman hið skáldaða þorp Macondo sem öðlast fullan blóma í Hundrað ára einsemd.



Hundrað ára einsemd

Bókin er ættarsaga Buendía-fjölskyldunnar og segir frá því er ættfaðirinn José Arcadio stofnsetur þorpið Macondo, og fylgir hún fjórum ættliðum þar til sá síðasti þurrkast út með þorpinu í lokin. Allt í Macondo gerist með undrum og stórmerkjum en þó eins og það sé sjálfsagt: kona stígur upp til himna, blómum rignir, svefnleysissýki herjar á þorpið og fleira af því tagi. Eins og áður sagði öðlaðist García Márquez heimsfrægð með þessu verki þar sem honum tekst að hnýta saman ótal þræði og margir trúa því að í þessari þéttriðnu bók sé saga allrar rómönsku Ameríku sögð, enn aðrir saga heimsins með goðsögulegum víddum. Það verður að teljast stórkostlegt afrek að viðbættu því að bókin er fádæma skemmtileg. En þar er fólgin hætta sem margir hafa glapist á, að lesa hana eins og einhvern algildan lykil að lífi fólks í álfunni og tákn fyrir allar bókmenntir í löndum rómönsku Ameríku.



Þetta verk þykir hápunktur þeirrar bókmenntastefnu sem hefur verið nefnd töfraraunsæi, þar sem sagt er frá alls kyns furðufyrirbærum eins og þau væru ofurhversdagsleg. Sjálfur sagði García Márquez að öll atvik bóka hans styddust við raunveruleikann og hann væri hatursmaður fantasíu. Má segja að með þessari bók hafi hann komið bókmenntum rómönsku Ameríku á heimskortið og öðrum fremur dregið athyglina að hinum merku bókmenntum álfunnar. Hundrað ára einsemd var þó ekki skrifuð í tómarúmi; rithöfundar eins og Juan Rulfo, Alejo Carpentier, Jorge Luis Borges og Miguel Ángel Asturias plægðu akurinn hver á sinn hátt og García Márquez var ötull að nýta sér útsýnið af herðum þessara miklu fyrirrennara.



Áhrif á ýmsa höfunda

Eftir „Einsemdina“ skrifaði García Márquez merkar bækur eins og Haust patríarkans (1975), Frásögn um margboðað morð (1981) og Ástin á tímum kólerunnar (1985), sem hann taldi sína bestu bók. En þessi verk voru alltaf í skugganum af Hundrað ára einsemd.



Hann hefur haft ótvíræð áhrif á rithöfunda víða um heim; margir hafa skrifað í anda töfraraunsæis, Isabel Allende og Salman Rushdie svo dæmi séu tekin. En einnig hefur hann haft áhrif á höfunda nær okkur svo sem Einar Má Guðmundson, Einar Kárason og Vigdísi Grímsdóttur.



Nú má ekki gleymast að ekki eru öll verk García Márquezar skrifuð undir merkjum töfraraunsæis. Síðari tíma verk hans eins og Hershöfðinginn í völundarhúsi sínu (1989) og Frásögn af mannráni (1996) ganga þvert á þessa bókmenntastefnu, hvort á sinn hátt. En honum hefur gengið illa að taka gleraugu töfraraunsæisins af fólki. Svo illa eru þessi gleraugu áföst sjónum fólks að heil kynslóð rithöfunda álfunnar hefur gert uppreisn gegn áhrifavaldi hans, hin svokallaða crack-kynslóð og McOndistarnir. Þessir höfundar endurnefndu heimsþorp García Márquezar með nýrri stafsetningu, McOndo, og eiga þá við heim tölvuvæðingar og skyndibita.



García Márquez fékk Nóbelsverðlaunin árið 1982. Einhverju sinni sagði Nóbelskáldið að það versta sem gæti hent rithöfund sem hefur enga löngun til að verða frægur væri að gefa út skáldsögu sem selst eins og heitar lummur; þannig væri komið fyrir sér, hann forðaðist að verða sýningargripur og fyrirliti sjónvarpið, bókmenntaráðstefnur, fyrirlestra og gáfumennasamkundur. Hvað sem því líður hafa verk hans veitt mörgum ómælda gleði og innblástur sem nær langt út fyrir þröngan ramma bókmenntanna.



Gabriel García Márquez lést í Mexíkóborg 17. apríl síðastliðinn – á skírdag, rétt eins og landsmóðirin Úrsula Iguarán í Hundrað ára einsemd. Hann var 87 ára en ekki einhvers staðar milli 115 og 122 eins og landsmóðirin sem á sér fyrirmynd í ömmu hans. Þannig rann hann táknrænt saman við frásagnir ömmu sinnar á endadægri.