Káti kóngurinn og drottningin dapra

Fyrir fáeinum dægrum varð Elísabet II þaulsætnust allra þjóðhöfðingja í Bretlandi, en Bretar hafa enn ekki horfst í augu við hve fullkomlega galin sú skipan er að einhver sé fæddur til valda – þótt vissulega séu völd Bretadrottningar svo sem engin orðin en auðæfi hennar reyndar þeim mun meiri. Sú hugmynd að pólitísk völd gætu fylgt erfðarétti var á sínum tíma svo inngróin í hugarfar okkar að réttur „bláa blóðsins“ var heilagur og kominn frá guði. Í ættarsögu Elísabetar drottningar eru mörg dæmi um ógöngur sem hugmyndin um helgan rétt konungsætta gat leitt í, og þar sem guð kom bersýnilega hvergi við sögu. Eitt skýrasta dæmið snýst reyndar um kóng sem alls ekki var forfaðir Elísabetar.

Karl II var af þeirri skosku grein bresku konungsættarinnar sem komst til valda af því Elísabet I kaus að eignast ekki börn. Faðir hans var Karl I og reyndist svo illa á konungsstóli að Bretar gerðu sínu einu tilraun til að losa sig við „bláa blóðið“ og hjuggu af honum hausinn og komu á einhvers konar vísi að lýðveldi undir forystu Olivers Cromwells. En ekki var nú lýðveldishugsunin þroskaðri en svo að þegar Cromwell dó ætlaði sonur hans að taka við, en var enginn bógur og hraktist burt af Bretlandi. Þá voru mörg hirðfífl orðin leið á drunganum sem þótti fylgja konungsleysinu, og menn kunnu þá ekki annað ráð en kalla gömlu konungsættina til valda á ný og Karl II var nú smurður og krýndur 1660.

Kvennabósi

Karl var þá þrítugur og þegar alræmdur kvennabósi, sem kallað var. Hann var ókvæntur ennþá en þegar búinn að eignast að minnsta kosti fjögur börn með þremur. Börnin voru því óskilgetin og þótt Karl hefði viðurkennt að vera faðir þeirra komu þau ekki til mála sem lögformlegir erfingjar hans, hvað þá að þau gætu tekið við þeirri tign sem kom yfir Karl þegar hann tyllti sér að lokum í hásætið. Til að geta eignast arftaka varð formlegt hjónaband að koma til; að öðrum kosti var blóðið ekki blátt og arfarétturinn ekki „heilagur“.

Tveim árum eftir að Karl varð kóngur gekk hann í hjónaband. Brúður hans hét Katrín og var hertogadóttir af Braganza-ættinni í Portúgal. Ekki giftust þau Karl og Katrín af ást enda hittust þau í fyrsta sinn daginn fyrir hjónavígsluna sem fór fram í Portsmouth. Þá var einfaldlega talið pólitískt klókt af Bretum að tengjast Portúgölum, því þeir voru svarnir keppinautar Spánverja sem ævinlega elduðu grátt silfur við Breta um þær mundir. Hin nýgiftu konungshjón héldu innreið sína í London með miklum glæsibrag, trúðleikarar og músíkantar héldu uppi fjörinu í litríkri skrúðgöngu og allt virtist mjög við hæfi nýrra og kátari tíma á Bretlandi.

Og Karl II hellti sér vissulega út í glaum og gleði. Lausung, bruðl og oflæti einkenndu hirðlífið meðan hann sat á stóli, en hins vegar tók drottning engan þátt í því. Katrín af Braganza reyndist vera mjög hæglát stúlka og alvörugefin og líklega hefði hinn glaðsinna kóngur mátt vita að hún myndi passa illa inn í svo líflega hirð, því hún var alin upp í klaustri við bænakvak og sálmasöng. Þegar veislurnar voru sem villtastar við hirðina í London og klám í hverju horni, þá hrökk drottning undan og vildi engan þátt eiga í slíku líferni. Þar að auki þótti hún ekki snoppufríð. Hún reyndi þó að gegna drottningarskyldum sínum eftir mætti og varð að minnsta kosti þrisvar barnshafandi, en missti jafnoft fóstur. Eftir þriðja fósturlátið gerðist ekki meir í hennar skauti. Nú varð Katrín óvinsæl með þjóðinni, ekki aðeins þótti hún fúl og leiðinleg og alltof guðhrædd á sinn kaþólska máta, heldur ætlaði hún bersýnilega ekki að sjá um þá framleiðslu á bláu blóði sem var hennar helsta og raunar eina hlutverk.

Kóngur ríður um víðan völl

Á meðan reið káti kóngurinn Karl II um víðan völl. Hann er áreiðanlega kvensamasti kóngur Bretlands og átti að minnsta fjórtán börn í lausaleik með mörgum konum en lítill vafi er raunar á að krógar hans voru töluvert fleiri. Hann skorti sem sé ekki frjósemi og þegar árin liðu og enginn lögformlegur erfingi leit dagsins ljós úr kviði Katrínar, þá fóru hirðmenn og viðhlæjendur Karls að hafa áhyggjur. Það virtist fráleitt að kóngur sem varla gat litið á konu án þess að hún fæddi umsvifalaust barn yrði svo að deyja án þess að koma erfingja sínum í konungsstól.

En þá brá svo við að Karl, þótt væri hann taumlaus spraðibassi, harðneitaði að skilja við Katrínu. Hún væri konan sín og ekki orð um það meir. Reyndar krafðist Karl þess ætíð af hirð sinni að sýna hinni sorgmæddu Katrínu fulla virðingu, þótt sjálfur gengi hann svo að lokum fram af henni, þegar hann neyddi hana til að gera uppáhalds ástkonu sína að helstu hirðmey drottningar. Það var kona sem Karl átti með að minnsta kosti fimm börn, og blöskraði Katrínu svo að þurfa að hafa hana í sínum innsta hring að drottning yfirgaf London um síðir og bjó í döprum kastala uppi í sveit æ síðan. Þegar Karl lá banaleguna aðeins hálfsextugur árið 1685, útlifaður nokkuð af svalli og sukki, þá gerði hann boð eftir eiginkonu sinni, en Katrín neitaði að koma, bað hann hins vegar fyrirgefningar á því að hafa móðgað hann alla ævi. Og þá er haft eftir Karli: „Æ aumingja konan! Biður hún mig fyrirgefningar? Ég bið hana fyrirgefningar af öllu hjarta, færið henni það svar.“

Nú má vera að einhverjum þyki það fallegt af Karli að þótt hann væri á kvennafari nærri alla daga ársins framhjá konu sinni, en þó oft nánast fyrir augum hennar, þá skyldi hann ekki vilja skilja við hana. En var það nú svo? Ef hann hefði farið fram á skilnað hefði hann þurft að tilgreina einhverja tylliástæðu og Katrín hefði kannski ekki farið vel út úr því. En hefði það nú samt ekki verið skárra en sá kostur sem nú varð ofan á?

Niðurlæging drottningar

Annars vegar dæmdi Karl drottningu sína fyrst til endalausrar niðurlægingar við hirðina, en síðan til dimmrar einangrunar í kastala sínum. Og hins vegar kallaði Karl með því erjur, blóðug átök og raunar stríð yfir þjóð sína. Hann vissi að ef hann eignaðist ekki lögformlegan erfingja þá yrði Jakob bróðir hans kóngur eftir sinn dag. Og Jakob var af ýmsum ástæðum svo óvinsæll bæði meðal alþýðu og helstu aðalsmanna Bretlands að Karl mátti vel vita að hann fengi aldrei að sitja á friðarstóli, uppreisn yrði án efa gerð gegn honum. Enda gekk það eftir, Jakob var hrakinn frá völdum eftir aðeins þrjú ár þegar fjendur hans ruddu honum úr vegi. Þá tók María dóttir Jakobs við völdum ásamt eiginmanni sínum Vilhjálmi Hollandsprins, en aðalsmenn notuðu tækifærið til að skera mjög niður í völdum kóngsins – svo þeir atburðir eru kallaðir „dýrðlega byltingin“ í breskri sögu. En margir máttu láta lífið í þeim róstum öllum, og þetta hefði Karl II getað komið í veg fyrir með því að skilja við Katrínu af Braganza – auk þess sem hún sjálf hefði komist heim til síns heittelskaða Portúgals.

Af einhverjum ástæðum taldi svo léttúðugur kóngur sem Karl þrátt fyrir allt meira virði að efna formlega hjónabandsheit sitt við Katrínu – í orði en þó alls ekki á borði – heldur en að tryggja ríki sínu og þegnum erfingja sem hefði efalaust komið í veg fyrir borgarastríðið sem fylgdi valdatöku Jakobs bróður hans, og á endanum mikla skerðingu á völdum konungsættarinnar. Það var að vísu hið besta mál, en heimskulegt frá sjónarhóli konungs. Svo hvernig má bera virðingu fyrir „tryggð“ Karls við Katrínu?

Loksins, loksins!

En svo er eftirmáli við þessa sögu. Þótt Karl II hafi vísvitandi komið í veg fyrir að afkomandi hans settist á konungsstól Bretlands, þá er nú loksins útlit fyrir að það geti orðið. Það er að segja ef Elísabet lætur einhvern tíma hásætið eftir, sem óvíst verður að teljast! Díana nokkur Spencer, hún var nefnilega komin í tíunda lið af tveimur hinna fjölmörgu launsona Karls kóngs. Svo þegar Vilhjálmur hertogi, sonur Díönu og Karls prins, verður krýndur, þá verður afkomandi káta kóngsins loksins, loksins kominn í hásætið.

Nema Bretar hafi þá haft vit á að afskaffa kónginn. En ekki veðja á það.