Versta viðtal sögunnar

Ég sagði víst flest

það, en þegar þú lest

það þá virkar það alveg fatalt.

Sem barnaleg þvæla,

tóm vitleysa og stælar,

samt sagði ég þeim þetta allt.

En ég er ei svona,

það ætl?ég að vona,

ég meinti það allt saman vel.

Þeir spurðu mig frétta,

ég sagði allt af létta,

mitt mannorð er brotið í mél.



Í þessum átakanlega texta Þorsteins Eggertssonar segir frá vinsælli poppstjörnu sem verður fórnarlamb öfundarmanna á ritstjórn tímaritsins Samúels. Vanhugsað viðtal leggur ferilinn í rúst og söngvarinn sem áður dáleiddi allar stúlkur yngri en tuttugu og sex ára hættir að selja lög sín en eyðir þeim mun lengri tíma á hádegisbarnum.

Sagan er full af sambærilegum dæmum um fólk sem lét vanhugsuð orð falla í blaðaviðtölum með afdrifaríkum afleiðingum. Listamenn hafa komið sér í vandræði og stjórnmálamenn eyðilagt feril sinn með þessum hætti. Ekkert viðtal hefur þó reynst jafnafdrifaríkt í mannkynssögunni og það sem Vilhjálmur II. Þýskalandskeisari veitti breska blaðinu Daily Telegraph árið 1908. Litlu mátti muna að viðtalið kostaði hann keisaratignina og áhrifin á þýsk stjórnmál og alþjóðasamskipti reyndust varanleg.

Orsakir þessa stærsta almannatengslaslyss tuttugustu aldar mátti finna í skapgerð keisarans. Vilhjálmur fæddist árið 1859 inn í prússnesku konungsfjölskylduna. Afi hans og nafni var krýndur konungur Prússlands tveimur árum síðar og átti á næstu árum eftir að gegna lykilhlutverki í sameiningu þýsku smáríkjanna í eitt öflugt stórveldi. Það takmark náðist endanlega þegar Vilhjálmur var krýndur keisari Þýskalands í Versölum snemma árs 1871 í miðri styrjöld Frakka og Þjóðverja sem lauk með niðurlægjandi ósigri þeirra fyrrnefndu.

Ör valdaskipti

Vilhjálmur I. fól kanslara sínum, Otto von Bismarck, stjórn ríkisins að mestu og má líta á Bismarck sem hinn raunverulega valdhafa, þótt keisarinn væri alvaldur að nafninu til. Bismarck var átján árum yngri en keisarinn og var því undir það búinn að ráðskast með eftirmann hans, Friðrik III., sem tók við völdum að föður sínum látnum árið 1888.

Friðrik III. var kvæntur Viktoríu prinsessu, elstu dóttur Viktoríu Bretadrottningar og horfði krónprinsinn mjög til Bretlands sem fyrirmyndarsamfélags. Hugðist hann sveigja stjórnarfarið í átt til bresks skipulags, með aukinni áherslu á þingræði. Vonlaust er segja til um hvernig glímu Bismarcks og nýja keisarans um völdin hefði lyktað, því áður en til krýningarinnar kom var Friðrik orðinn helsjúkur af krabbameini. Hann lést eftir aðeins 99 daga í embætti, sem féll nú í skaut sonar hans, hins 29 ára gamla Vilhjálms.

Keisarinn ungi hafði allt aðra sýn á tilveruna en faðirinn. Samband hans við foreldrana var flókið og hann hafði andstyggð á dálæti þeirra á Bretlandi. Raunar átti Vilhjálmur alla tíð í ástar/haturssambandi við Bretland, þar sem honum var meinilla við ættingja sína við bresku hirðina en þráði þó á sama tíma viðurkenningu þeirra.

Best naut ríkisarfinn sín í hernum og hann lét sig dreyma um að feta í spor afa síns og stýra Þýskalandi til mikilla sigra á hernaðarsviðinu. Þær hugmyndir gengu í berhögg við stefnu Bismarcks sem vildi fremur dansa línudans í stórveldapólitík Evrópu, halda friðinn við helstu grannríki en einbeita sér að uppbyggingu innviða. Gamli klækjarefurinn vildi fremur efla Þýskaland sem iðnveldi en að vinna ný landsvæði með hernaði í Evrópu eða elta önnur stórveldi út í nýlendukapphlaup á fjarlægum slóðum.

Í huga hins nýja keisara var varkárni Bismarcks merki um íhaldssemi og að gamli skarfurinn hefði ekki lengur kjark og þor. Bismarck lét hins vegar fljótfærni og glannaskap unga mannsins fara í taugarnar á sér og lét svo um mælt að keisarinn vildi helst eiga afmæli á hverjum degi og hugsaði aldrei um afleiðingar gjörða sinna.

Vilhjálmur notaði fyrsta tækifæri sem gafst til að losa sig við Bismarck úr embætti. Eftirmenn hans á kanslarastóli reyndust mun jákvæðari fyrir hugmyndum um að Þýskaland gerði sig gildandi á alþjóðavettvangi. Undir forystu Vilhjálms II. hófu Þjóðverjar þátttöku í nýlendukapphlaupinu. Bestu bitarnir voru þó flestir fráteknir og kostnaðurinn við að leggja undir sig og stofna nýlendur á kostarýrum svæðum reyndist meiri en ábatinn.

Þá olli nýlendubröltið árekstrum við hin nýlenduveldin. Hvergi kom það skýrar fram en í deilunum um Marokkó árin 1905-6. Frakkar ásældust yfirráð í landinu en Þýskalandskeisari hafði aðrar hugmyndir. Vilhjálmur tók þá hvatvíslegu ákvörðun að halda til borgarinnar Tangier, ríða um hana á hvítum hesti og lýsa því yfir að Þýskaland styddi áframhaldandi yfirráð soldánsins á svæðinu. Ræðunni var ætlað að ögra Frökkum og um tíma leit út fyrir að stórstyrjöld brytist út í Evrópu vegna Marokkó. Svo fór þó að lokum að Þjóðverjar töpuðu störukeppninni, Frakkar fóru sínu fram og keisarinn var niðurlægður frammi fyrir öllum. Vöknuðu þá þegar efasemdir hjá ýmsum um slægð hans og pólitíska dómgreind.

Leikið tveimur skjöldum

Verra var þó fyrir Þjóðverja að Marokkó-deilan varð til þess að styrkja samband Breta og Frakka, en eitt lykilatriði þýskrar utanríkisstefnu var að tryggja að þessar gömlu fjandþjóðir yrðu ekki of nánar. Þetta var þeim mun bagalegra þar sem Þjóðverjum var mikið í mun að sannfæra Breta um að stórfelld flotauppbygging þeirra beindist ekki sérstaklega að Bretlandi.

Vilhjálmur II. hafði ástríðufullan áhuga á smíði stórra og öflugra herskipa og varði löngum stundum í að teikna upp hugmyndir sínar um risaherskip, þrátt fyrir að hafa ekki til þess neina verkfræðilega kunnáttu. Freistandi er að tengja þetta herskipablæti keisarans við hina mótsagnakenndu afstöðu hans til Bretlands og viðleitni til að gera sig breiðan í augum frændfólks síns. Hins vegar var útilokað annað fyrir Breta en að líta á herskipaævintýri Þjóðverja sem ögrun í þeirra garð. Meginlandsveldið Þýskaland gat komist af án stóreflis herskipaflota, en fyrir eyríkið Bretland voru yfirburðir á höfunum algjör forsenda þess að landið héldi stöðu sinni í samfélagi þjóðanna.

Það var í ljósi þessa sem Vilhjálmur II ákvað að fara í viðtal við breskt dagblað. Sá sem tók viðtalið var raunar enginn blaðasnápur, heldur breskur aðalsmaður sem skömmu áður hafði lánað keisaranum höll sína meðan á kurteisisheimsókn hans til bresku hirðarinnar stóð. Markmið keisarans var skýrt: að sannfæra Breta um hlýjan hug sinn til þeirra með því að hamra á fjölskyldutengslum sínum og minna á að sjálfur hefði hann setið dögum saman við rúmstokk Viktoríu ömmu sinnar þegar hún lá banaleguna.

Þau áform urðu að engu. Þess í stað tókst Vilhjálmi að móðga bæði landa sína og flestar helstu ríkisstjórnir og líta sjálfur út eins og fáráður. Minnisstæðasta setning viðtalsins var á þá leið að Englendingar væru ?óðir, óðir, óðir eins og hérar? að skilja ekki ást keisarans á þeim ? sem væri verulega frábrugðin því sem hinn almenni Þjóðverji hugsaði um Englendinga.

Keisarinn útskýrði að alls ekki mætti líta á uppbyggingu flotans sem aðför að Bretum, heldur væri tilgangurinn sá að vígvæðast gegn Japönum ? ummæli sem skiljanlega ollu lítilli gleði í Tókýó. Þá reyndi Vilhjálmur að sýna fram á hollustu sína við Breta með því að saka Frakka og Rússa um að hafa reynt að fá Þýskaland til að blanda sér í Búastríðin fáeinum árum áður til að tryggja niðurlægingu Bretlands. Eins og nærri má geta var mönnum hvorki skemmt í París né Moskvu.

Eftir þessa alslemmu móðgana braust út gríðarleg reiði í Þýskalandi. Keisarinn hafði orðið sér til skammar og stórskaðað utanríkishagsmuni landsins. Háværar kröfur risu um afsögn og sjálfur íhugaði keisarinn alvarlega að láta af völdum. En böndin bárust líka að kanslaranum Bernhard von Bülow. Skrifstofa hans hafði fengið afrit af viðtalinu fyrir birtingu og samþykkt nær athugasemdalaust. Hvernig gat staðið á slíkri handvömm?

Kanslarinn sagðist hafa fengið handritið í ólæsilegri handskrift og áframsent til reynslulítils undirmanns. Sagnfræðingar hafa þó leitt í ljós að von Bülow hafði viðtalið í tvígang vélritað undir höndum. Af því hafa sumir leitt þær líkur að von Bülow hafi í raun viljað að keisarinn fengi skellinn í von um að geta knúið hann til að taka upp þingræðisstjórnarhætti í Þýskalandi.

Aðrir efast um að kanslarinn hafi haft neinar slíkar lýðræðisgrillur, en líklegra sé að hann hafi viljað kenna keisaranum lexíu til að draga úr framhleypni hans í utanríkismálum, en ekki áttað sig á hversu risavaxið hneykslismálið yrði. Hvað sem því líður markaði viðtalið í Daily Telegraph endalok stjórnmálaferils von Bülows, því hann hafði glatað trausti keisarans sem losaði sig við hann skömmu síðar.

Vilhjálmur II. jafnaði sig aldrei eftir niðurlæginguna. Orðspor hans hafði beðið hnekki og forystumenn þýskra stjórnmála og hersins töldu sig ekki þurfa að taka tillit til hans á sama hátt og áður. Þannig var hann að mestu áhrifalaus á árum fyrri heimsstyrjaldarinnar, þótt breskar og franskar áróðursmyndir létu oft eins og keisarinn bæri einn alla ábyrgð á stríðinu. Og fyrir þróun mannkynssögunnar hafði þetta versta blaðaviðtal allra tíma þau áhrif að líkurnar á að byggja brýr milli Breta og Þjóðverja minnkuðu enn frekar. Afleiðingin varð tvær heimsstyrjaldir.