Nirfillinn

Árið 2009 skrifaði bandaríski hagfræðingurinn Joel Waldfogel bók gegn jólagjöfum. Hann benti á að gjafir væru í eðli sínu skelfileg leið til að ráðstafa auði, þar sem gefendur hefðu sjaldnast nægilega góða mynd af þörfum og löngunum þiggjendanna. Með tól hagfræðinnar að vopni gerði hann tilraun til að áætla hversu miklum fjármunum væri sóað um hver jól í óhentugar gjafir sem rykfalla í geymslum. Upphæðirnar voru svimandi háar.

Waldfogel gerði sér þó grein fyrir því að sjónarmið hans nytu ekki almennrar hylli og hann yrði líklega úthrópaður sem einhvers konar Trölli sem vildi stela jólunum. Hann valdi bókinni því mátulega léttúðugt nafn: Skröggsfræði eða Scroog­enomics.

Titillinn vísar að sjálfsögðu til kunnasta fjandmanns jólanna í gjörvallri bókmenntasögunni, nirfilsins Skröggs, Ebenezers Scrooge.­ Allir þekkja ævintýri Charles Dick­ens um Scrooge, sem er forhert aurasál sem lítur á jólin sem svikamyllu kaupmanna til að fá fólk til að sóa peningum og betla gjafir hvert af öðru. Þrír draugar birtast honum á jólanótt, sem verða til þess að Scrooge endurmetur lífsviðhorf sín, gerist örlátur og finnur þannig hamingjuna.

Þótt Scrooge sjái villur síns vegar og breytist í sögulok, er nafn hans á enskri tungu haft jöfnum höndum um fýlupúka sem láta sér ekki lynda við jólin og nánasir almennt. Þannig heitir Jóakim aðalönd upp á ensku Scrooge McDuck, þar sem einnig er leikið með þá staðalmynd að Skotar séu nískir.

 

Fyrirmynda leitað

Líkt og svo algengt er með kunnar bókmenntapersónur, hafa ýmsir freistað þess að finna raunverulegar fyrirmyndir hennar. Ein frumlegasta kenningin er sú að um hafi verið að ræða Gabriel de Graaf, hollenskan nískupúka, drykkjusvola og ofbeldismann. De Graaf þessi vann sem grafari og var það sagt til marks um fólsku hans og kaldlyndi að hann tæki sér ekki einu sinni frí á jóladag.

Ein jólin hvarf grafarinn geðilli eins og jörðin hefði gleypt hann, en sneri aftur ári síðar og var þá allur orðinn annar og betri maður. Gaf hann þá skýringu á fjarverunni að honum hefði verið rænt af hópi dverga. Dvergarnir hefðu birt honum sýn af fátækum dreng sem lést vegna sinnuleysis annarra. Þessi upplifun varð til þess að de Graaf ákvað að breyta hegðun sinni og atferli.

Líkindin með þessari ótrúlegu sögu og ævintýri Dickens eru sláandi, þótt erfitt sé að sjá hvernig rithöfundurinn enski eigi að hafa frétt af hinum hollenska de Graaf. Hefur þeirri kenningu verið varpað fram að góðvinur Dickens, danska skáldið Hans Christian Andersen, hafi heyrt frásögnina og borið hana áfram til vinar síns.

Aðrir telja óþarft að leita að einstökum fyrirmyndum persónunnar, heldur túlka söguna sem ádeilu Dickens á kenningar prestsins og áhugahagfræðingsins Thomasar Malthusar. Malthus reiknaði sig að þeirri niðurstöðu að aukning matvælaframleiðslunnar gæti aldrei haldið í við fjölgun mannfjöldans. Af þessu dró klerkurinn þá kaldranalegu ályktun að í raun væri fátæklingum enginn greiði gerður með því að bjarga þeim frá hungurdauða, það yrði einungis til þess að þeim fjölgaði enn frekar með herfilegum afleiðingum.

Óháð því hvort gagnrýni á fólksfjöldakenningar Malthusar vöktu fyrir Charles Dickens við ritun sögunnar árið 1846, er ljóst að höfundurinn þekkti frásagnir af ýmsum nirflum. Nirflar, fólk sem stjórnaðist af skefjalausri nísku og sparsemi þrátt fyrir að hafa fulla vasa fjár, voru vinsælt umfjöllunarefni á nítjándu öld. Ævisögur nafnkunnra nirfla voru ritaðar og seldust í stórum upplögum, þar sem slyngir höfundar ýktu upp sögur af sturlaðri sparsemi. Geðheilbrigðisvísindin búa í dag yfir hugtökum sem lýsa þessari skringilegu hegðun. Fyrr á öldum þótti hún óskiljanleg, en jafnframt að sumu leyti heillandi.

Ein vinsælasta saga þessarar gerðar kom út árið 1790 og fjallaði um lífshlaup nirfilsins Johns Elwes. Endurprenta þurfti bókina fimm sinnum þegar á fyrsta ári og svo margoft næstu árin þar á eftir. Bókin, sem talin var mikið skemmtiefni, var þó óvenjuleg að því leyti að höfundurinn, Edward Topham, hafði verið ágætur vinur Elwes og ritaði söguna því af næmi og talsverðri samúð með aðalsögupersónunni. Ástæða er til að ætla að Charles Dickens hafi haft ævisögu Elwes til hliðsjónar þegar hann skapaði Skrögg, þó ekki sé nema vegna þess að í fyrstu útgáfu Jólaævintýrisins er Skröggur nauðalíkur Elwes, sem var afar sérstæður í útliti.

Baráttan um arfinn

Raunar er Elwes sjálfur um margt áhugaverðari og margslungnari persóna en bókmenntaeftirmynd hans. Hann fæddist árið 1714 og nefndist þá John Meggot. Hann var af yfirstéttarfólki kominn og áttu afar hans í báðar ættir sæti á enska þinginu. Faðir hans, Robert Meggot,­ var vellríkur brugghússeigandi en dó þegar pilturinn var einungis fjögurra ára gamall.

Móðir hans, Amy, tók við rekstri heimilisins eftir mann sinn. Hún sýndi hins vegar þegar merki öfgakenndrar sparsemi, gekk í lörfum og neitaði sér um öll þægindi. Innan fárra ára dó hún einnig, að því er sagt var úr hungri þar sem hún tímdi ekki að kaupa sér mat.

Þar með var John Meggot orðinn erfingi talsverðra auðæfa sem hefðu getað tryggt honum þægilegt líf til æviloka. Hann virtist líka ætla að tileinka sér lífsstíl hinnar áhyggjulausu yfirstéttar, naut lífsins í Evrópu, gerðist ástríðufullur veiðimaður, kom sér upp verðmætum kappreiðahestum og tók þátt í ýmsum fjárfestingarævintýrum.

En enn meiri arfsvon beið handan við hornið. Móðurbróðir Johns var Harvey Elwes, barón að tign og helsta fyrirmynd unga mannsins í lífinu. Baróninn var vellauðugur en jafnframt alræmdur nirfill. Sögur hermdu að hann tímdi ekki að láta lagfæra hriplekt þakið á sveitasetri sínu, heldur flytti rúmið sitt til eftir því hvar rigndi í regn hverju sinni.

Harvey Elwes var barnlaus og ákvað John því að tryggja sér stöðu einkaerfingja. Í því skyni tók hann upp eftirnafn frændans og var tíður gestur á heimili hans. Til að ganga í augun á gamla manninum þóttist hann sjálfur vera sparsamur og mætti í því skyni pakksaddur í heimsóknirnar til að geta borðað sem allra minnst af matnum. Saman sátu þeir frændurnir svo og deildu einu vínglasi, áður en gengið var snemma til náða. Harvey Elwes vildi helst sofna við sólsetur til að spara kerti eða annað ljósmeti.

John Elwes var tæplega fertugur þegar Harvey frændi dó og gerði hann þar með að auðkýfingi. En fyrir gráglettni örlaganna var þá eins og nirfilslífsstíllinn hefði náð að fanga John. Á næstu árum og til æviloka var eins og öfgakennd sparsemi hans ágerðist.

Bók Tophams um ævi Johns Elwes hefur að geyma ótal dæmi um yfirgengilega nískuna, þótt útilokað sé að segja til um hversu mikið sé þar fært í stílinn. Samkvæmt henni gekk Elwes ætíð í sömu fötunum og leit fyrir vikið út eins og betlari, með þeim afleiðingum að vegfarendur áttu til að lauma smápeningum í lófa hans. Hann gekk allra sinna ferða, jafnvel í ausandi rigningu, frekar en að eyða fé í vagnsferðir. Ekki tímdi hann að eyða eldivið í að þurrka flíkurnar, heldur gekk um í blautum leppunum innan dyra til að þurrka þá. Matur var sömuleiðis af skornum skammti og þjónustufólk í lágmarki.

Farsæll þingmaður

Sparnaðarráðstafanir af þessum toga gátu reynst tvíbentar. Þannig slasaðist Elwes á báðum fótum þegar hann öslaði um stræti Lundúna í kolniðamyrkri. Kalla þurfti til lækni, sem nirflinum var vitaskuld mjög á móti skapi. Hann kom hins vegar með krók á móti bragði með því að fá lækninn til að hlynna einungis að öðrum fætinum og veðja læknisþóknuninni upp á hvor lagaðist á undan.

Þrátt fyrir furðuhegðun af þessu tagi var Elwes ágætlega metinn. Hann gat notið lystisemda í mat og drykk svo lengi sem aðrir greiddu reikninginn. Í þrígang var hann kjörinn á enska þingið og þótti þar standa sig með ágætum. Þá hikaði hann ekki við að lána vinum og kunningjum stórfé, sem hann kunni svo ekki við að innheimta og fjárfesti í mörgum glæfrafyrirtækjum sem töpuðu háum fjárhæðum. Einhvern veginn var eins og nirfilshátturinn sprytti bara fram varðandi persónuleg útgjöld.

John Elwes dó 75 ára að aldri og var þá orðinn nær vitstola af vænisýki, þar sem hann taldi alla vilja ræna sig.

Auðæfin runnu til sonanna tveggja sem hann elskaði heitt en tímdi þó aldrei að senda í skóla. 

Þökk sé ævisögunni vinsælu varð John Elwes frægasti nirfill Bretlandseyja, en þó varla sá mesti. Þann titil á víst baróninn Harvey frændi skilið. Hann var einhverju sinni rændur af hópi stigamanna. Síðar voru þrjótarnir handteknir og dregnir fyrir dómara, en Harvey Elwes neitaði að mæta og bera vitni. Enda vissi hann sem var að ránsféð fengi hann aldrei aftur, en ferðin til dómshússins væri ekki ókeypis og tíminn væri jú peningar. Harvey var of nískur til að veita sér óþarfa lúxus eins og réttlæti.