Kommúnistar, KFUM og kvikir Asíubúar

Sumarið 1931 var nýtt íþróttafélag stofnað í Reykjavík, Íþróttafélag verkamanna. Síðar sama ár var annað slíkt félag með sama nafni stofnað í Hafnarfirði. Bæði voru þau skipuð kommúnistum eða róttækum jafnaðarmönnum og áttu sér hugmyndafræðilegar ástæður. Alþjóðasamtök kommúnista höfðu látið þau boð út ganga að félagar í hreyfingunni skyldu ekki taka þátt í borgaralegum félagasamtökum heldur stofna sín eigin. Íþróttafélög verkamanna skyldu hafna samstarfi við hina opinberu íþróttahreyfingu í hverju landi, en saman myndu félög kommúnista mynda sín eigin alþjóðasamtök.

Var þessi afstaða í samræmi þá ákvörðun sovéskra stjórnvalda að hafna íþróttasamskiptum við hin kapítalísku ríki. Þannig sniðgengu Sovétmenn Ólympíuleikana en reyndu í stað þess að lyfta undir alþjóðleg íþróttamót verkalýðsins, sem raunar tóku ansi mikið mið af Ólympíuleikunum í skipulagi og uppbyggingu.

Það voru þó ekki bara skipanir frá Moskvu sem lágu að baki stofnun félaganna, heldur blákaldur íslenskur veruleiki. Átök í tengslum við verkföll og kjaradeilur færðust í vöxt í upphafi fjórða áratugarins. Fyrir þau átök töldu ýmsir mikilvægt að búa sig með því að verkafólk hefði innan sinna raða þjálfaða íþróttamenn sem gætu látið finna fyrir sér ef slægi í brýnu. Þá spilaði inn í ákvörðunina að kommúnistar höfðu illan bifur á forystumönnum margra íþróttafélaga, sem væru uppeldisstöðvar fyrir hvítliða sem notaðir væru til að berja niður verkfallsaðgerðir.

Rauðu íþróttafélögin rákust þó fljótlega á ýmsa veggi. Ísland var of fámennt til að unnt væri að reka hér tvöfalda íþróttahreyfingu. Kommúnistar sem störfuðu innan gömlu íþróttafélaganna voru margir hverjir tregir til að snúa baki við sínum gömlu liðum og urðu hin nýju félög því ekki ýkja fjölmenn. Engu að síður hófu þau að iðka ýmsar íþróttagreinar, einkum þó fótbolta og fimleika.

Félögin tvö urðu skammlíf og mörkuðu ekki djúp spor í íslenska íþróttasögu. Þó má benda á tvö markverð atriði. Í fyrsta lagi voru verkamannafélögin jafnréttissinnaðri en gerðist og gekk á þessum árum. Frá upphafi var lögð áhersla á að félögin væru bæði fyrir karla og konur. Í öðru lagi mun Íþróttafélag verkamanna í Reykjavík hafa verið fyrsta íslenska félagið sem æfði blak­íþróttina.

Menntskælingar í hand-tennis

Blak barst fyrst til Íslands frá dönskum íþróttakennaraskólum á seinni hluta þriðja áratugarins og heimildir eru um að það hafi verið spilað í leikfimistímum í Menntaskólanum í Reykjavík, að minnsta kosti í stúlknatímum, þá undir heitinu hand-tennis. Um nokkurra áratuga skeið var iðkun blakíþróttarinnar bundin við Menntaskólann á Akureyri og skólana að Laugarvatni. Fyrsta Íslandsmót karla í blaki var ekki haldið fyrr en árið 1970 og voru þátttökuliðin einmitt borin uppi af þáverandi og fyrrverandi nemendum frá Laugarvatni og að norðan.

Sannast sagna er lítið vitað um hversu umfangsmiklar blakæfingar Íþróttafélags verkamanna voru í raun. Því síður liggur fyrir hvers vegna kommúnistarnir íþróttasinnuðu hófu að æfa blak svo snemma: grein sem nær engir aðrir en fáeinir menntaðir íþróttakennarar höfðu heyrt getið um og sem virðist ekki vera sérstaklega fallin til að æfa fólk í að lúskra á verkfallsbrjótum. Möguleg skýring er sú að blakið hafi einmitt orðið fyrir valinu vegna þess að hin íþróttafélögin lögðu ekki stund á það. Þannig hafi aðstandendurnir vonast til að unnt væri að lokka kommúnista úr gömlu félögunum til að æfa þessa nýju íþrótt.

Blak og blóðrauðir bolsar kunna að virðast skringilegir bólfélagar, en það er þó kannski í takt við hina furðulegu sögu þessarar vinsælu boltaíþróttar. Öfugt við eldri hópíþróttir á borð við rúbbí, fótbolta og krikket, sem allar eiga flókna og óljósa upphafssögu, er lítið mál að nefna upphafsmann og upphafsár blaksins.

Það var búið til árið 1895 af manni að nafni William G. Morgan. Hann var íþróttakennari sem starfaði innan KFUM-hreyfingarinnar í Massa­chusetts í Bandaríkjunum eða YMCA, svo notast sé við ensku skammstöfunina. Fáeinum árum áður hafði starfsbróðir Morgans í nálægum bæ, James Naismith, fundið upp aðra íþrótt ætlaða ruðningsköppum, sem leika mátti innandyra að vetrarlagi og hafði líka þann kost að vera ekki jafn ofbeldisfull og ruðningur, sem dró úr meiðslum. Sú íþrótt nefndist körfubolti.

Körfuboltinn sló þegar í gegn hjá meðlimum KFUM og var hann leikinn í íþróttasölum hreyfingarinnar víða um Bandaríkin. Hann naut einkum vinsælda meðal yngri manna, en William G. Morgan veitti því fljótt athygli að íþróttin reyndist eldri mönnum of erfið og jafnvel háskaleg. Hann einsetti sér því að skapa grein sem byði upp á spennu hópíþróttarinnar en væri þó hægari og algjörlega laus við líkamlega snertingu.

Niðurstaða Morgans varð sú að skapa einhvers konar blöndu af körfubolta og tennis. Hann skipti vellinum upp í tvo helminga með neti á milli, þannig yrði tryggt að andstæðingar í leiknum þyrftu ekki að snertast. Netið var ekki strengt ýkja hátt á nútímamælikvarða eða í rétt tæplega tveggja metra hæð, en hafa ber þó í huga að meðalhæð fólks var nokkru lægri þá en síðar varð. Leikurinn gekk svo út á að liðsmenn hvors liðs halda boltanum á lofti með því að slá hann sín á milli en freista þess loks að vinna stig með því að koma knettinum í gólf andstæðinganna.

Leikur eða íþrótt?

Öfugt við körfuboltann, sem skjótt þróaðist yfir í harða keppnisgrein með héraðsmótum, landsmótum og skipulögðum keppnisflokkum, varð blakið í þessari frummynd sinni fyrst og fremst óformlegur leikur. Fjöldi liðsmanna var fljótandi og engar reglur um hversu oft liðsfélagar máttu senda boltann sín á milli. Slíkt var raunar markmið uppfinningamannsins, sem hugsaði fremur um heilsubót en keppnisgildi.

Léttari blakboltar, sem unnt var að senda af meiri krafti, komu fram um aldamótin 1900 og urðu til að auka hraðann í blakinu nokkuð. Engu að síður lætur nærri að réttara sé að tala um blak sem leik heldur en íþrótt á þessu upphafsskeiði sínu. Ekkert benti í það minnsta til þess að greinin ætti eftir að brjóta sér leið inn á stærstu íþróttahátíðir og -mót.

Það var hins vegar á Filippseyjum sem blakið stökkbreyttist úr því að vera heilsubótartrimm miðaldra karla yfir í að verða hröð keppnisgrein þrautþjálfaðra íþróttamanna. Trúboðar á vegum KFUM höfðu tekið með sér blakbolta og blaknet víða um heiminn, þar með talið til Filippseyja. Þar í landi hitti blakið beint í mark og krydduðu Filippseyingar það með þáttunum úr sinni eigin íþróttahefð.

Það voru Filippseyingar sem kynntu til sögunnar „smassið“, þar sem blakarar slá boltann upp í loftið fyrir liðsfélaga sinn sem kemur aðvífandi og hamrar hann af krafti yfir á vallarhelming andstæðinganna. Í kjölfarið var fljótlega sett reglan um að hvort lið megi að hámarki snerta boltann þrisvar sinnum í röð.

Með filippseysku breytingunum var blakið orðið margfalt hraðari íþrótt og raunar var breytingin slík að tala mætti um nýja íþróttagrein. Það er því ef til vill til marks um vestrænan hroka að blakmenn um víða veröld hampi enn William G. Morgan sem upphafsmanni íþróttar sinnar, en fæstir hirði í neinu um þátt Filipps­eyinga í að umbylta greininni.

Það var hins vegar Bandaríkjaher sem bar ábyrgðina á útbreiðslu blaksins með hinum nýju reglum. Bandaríkin hófu þátttöku í fyrri heimsstyrjöldinni á lokastigum hennar og í kjölfarið voru bandarískir herflokkar staðsettir víða um lönd. Árið 1919 mátu hernaðaryfirvöld það sem svo að blak væri ódýr og holl afþreying fyrir dátana í útlöndum og sendu ókjörin öll af keppnisbúnaði til herdeilda sinna og bandalagsþjóða.

Blakiðkun bandarísku hermannanna vakti forvitni margra Evrópubúa og nokkrum árum síðar, á Ólympíuleikunum í París 1924, var blak á meðal sýningargreina sem hluti af sérstakri kynningu á bandarískum íþróttagreinum.

Enn áttu þó fjörutíu ár eftir að líða uns blak varð fullgild Ólympíugrein. Það var á Tókýóleikunum 1964. Sú ákvörðun var ekki að frumkvæði Alþjóðaólympíunefndarinnar, sem leit á blak sem fáránlega jaðar­íþrótt. Greinin var hins vegar vinsæl í Japan, líkt og víðar í Austur-Asíu og á þessum árum þótti sanngjarnt að gestgjafar fengju að hleypa greinum sem nytu vinsælda heima fyrir inn á leikana til að fá tekjur af miðasölu.

Japanir hlutu bronsverðlaunin í karlaflokki, en augu þjóðarinnar hvíldu á kvennaliðinu sem vann til gullverðlauna. Úrslitaleikurinn fékk meira en 85% áhorf, en einungis fyrsta tungllendingin getur státað af viðlíka áhorfstölum í gjörvallri sjónvarpssögu Japans. Blaksigurinn 1964 telst enn í dag mesta íþróttaafrek Japana, en tilkoma blaksins sem Ólympíugreinar átti eftir að valda þáttaskilum fyrir íþróttina sem óx hröðum skrefum næstu árin – einnig uppi á Íslandi, þar sem greinin tók loksins skrefið úr íþróttahúsum MA og ML?… löngu eftir að reykvísku kommarnir fóru fyrst að æfa uppgjafir og smöss.