Telja flokkana þrjá geta fundið sterka sam­eigin­lega sam­nefnara

„Það er ljóst að þetta eru góð úrslit fyrir Samfylkinguna, dálítið gamla Samfylkingin komin aftur. Samfylkignin sem okkur dreymdi um þegar hún var stofnuð aldamótaárið 2000. Hún fékk góða kosningu 2003 og 2009 en þá var allt annað umhverfi í pólitíkinni og flokkurinn með 30 og 31 prósenta fylgi,“ sagði Ingibjörg Sólrún Gísladóttir í Samtalinu á fimmtudag. Nú væri flokkurinn með um 20 prósenta fylgi en á árum áður hefði Sjálfstæðisflokkurinn verið 40 prósenta flokkur.

„Núna er Sjálfstæðisflokkurinn með innan við tuttugu prósent og þetta eru auðvitað rosaleg tímamót. Landslagið er breytt. Vinstri græn eru að hverfa af þingi, Framsókn í sögulegu lágmarki, þannig að við erum í allt öðru pólitísku landslagi en við höfum verið í áður. En fyrir Samfylkinguna eru þetta góð úrslit,“ segir Ingibjörg Sólrún.

Lengst af frá stofnun lýðveldisins náðu aðeins fjórir flokkar kjöri á Alþingi en á síðari árum var algengt að þeir væru fimm. Í kosningunum 2017 og 2021 náðu fulltrúar átta flokka kjöri en í kosningunum síðast liðinn laugardag náðu sex flokkar á þing. Þorsteinn Pálsson tekur undir með Ingibjörgu Sólrúnu um breytt pólitískt landslag eftir að bæði Vinstri græn og Píratar hafa fallið af þingi.

„Það er nýtt mynstur. Þetta hefur verið að breytast á nokkrum árum. Það tekur flokkakerfi nokkurn tíma að breytast. Það gerðist á fyrri hluta síðustu aldar og það kerfi stóð í grófum dráttum fram að síðustu aldamótum. Síðan hafa orðið breytingar sem hafa fest sig í sessi við þessi kosningaúrslit,“ sagði Þorsteinn í Samtalinu.

Formenn Samfylkingarinnar, Viðreisnar og Flokks fólksins hófu formlegar stjórnarmyndunarviðræður á miðvikudag og hafa hingað til sagt að þær gangi vel. Sameiginlega hafa flokkarnir 36 þingmenn sem er ríflegur meirihluti en í fljótu bragði gæti margt sýnst ósamræmanlegt í stefnu flokkanna miðað við kosningaloforðin. Engu að síður telur Ingibjörg Sólrún möguleika á að flokkarnir finni sameiginlegan samnefnara.

„Mér sýnist það já. Ég hef náttúrlega verið þeirrar skoðunar og finnst mjög ánægjulegt að sjá að Viðreisn og Samfylkingin eru að tala saman,“ segir hún. Þessir tveir flokkar væru á miðjunni í íslenskum stjórnmálum. 

„Annar sósíaldemókratískur og hinn frjálslyndur en ég held að það sé mjög stór samnefnari á milli þessarra tveggja flokka. Þannig að ég er mjög ánægð að sjá þetta gerast. Síðan er það Flokkur fólksins sem er dálítið nýr á sviðinu og gerði góða kosningu. Er flokkur sem höfðar svolítið í báðar áttir, bæði til hægri og vinstri þannig að það er spurning hversu stórt þetta sameiginlega mengi er.“

Ætti að vera auðvelt að finna málamiðlanir

Flokkur fólksins væri á vissan hátt markaðassinnaður en einnig félagslega sinnaður. „Síðan er spurning hvernig spilast úr í þessum viðræðum og mér sýnist konurnar allar þrjár vera áhugasamar og áfram um að þetta gangi. Og þegar fólki er áfram um að eitthvað gangi er auðveldara að gera málamiðlanir eins og þarf að gera í öllum svona viðræðum,“ segir utanríkisráðherrann fyrrverandi.

Sjálfstæðisflokkurinn, helsti andstæðingur Samfylkingarinnar, fullyrti ítrekað í kosningabaráttunni að hún boðaði ekkert annað en skattahækkanir. Viðreisn boðaði síðan að helst ætti að lækka skatta og Flokkur fólksins talaði fyrir breytingum sem myndu fela í sér stóraukin útgjöld ríkissjóðs.

Heldur þú eins og Ingibjörg Sólrún að þessum flokkum takist að finna sameiginlegan samnefnara?

„Það er auðvitað ómögulegt að segja til um það en mér sýnist að það sé full alvara í þessu að hálfu þeirra allra þriggja,“ segir Þorsteinn. Þær tali allar um að ábyrg efnahagsstjórn verði þungamiðjan í þeirra samtölum og honum lítist vel á það.

„Það lá held ég í augum uppi að Viðreisn og Samfylking mynduðu kjarna í nýrri ríkisstjórn. Með svona góðum úrslitum fyrir báða flokkana hlaut það að gerast. Fyrir kosningarnar talaði formaður Sjálfstæðisflokksins um Flokk fólksins sem álitlegan samstarfsflokk og ég held að það sé alveg það sama fyrir þessa tvo flokka. Þegar úrslitin lágu fyrir var Flokkur fólksins einnig álitlegur kostur fyrir þessa flokka,“ segir Þorsteinn.

Staða þjóðarbúsins verri en fyrri stjórn lét í veðri vaka

Aðalvandinn nú væri að staða þjóðarbúsins væri miklu verri en fráfarandi stjórnarflokkar hefðu látið í veðri vaka.

„Það verður erfiðara að ná niður vöxtum og verðbólgu. Það er stöðnun í hagkerfinu. Það er enginn hagvöxtur,“ sagði Þorsteinn. Sérfræðingar fullyrtu að það yrði langhlaup að ná verðbólgumarkmiði Seðlabankans. Íslendingar muni velkjast um í fjögurra prósenta raunvöxtum um nokkra hríð. Aðilar á markaði töluðu um að ríkið þyrfti að sækja allt að 700 milljarða inn á verðbréfamarkaðinn á næstu tveimur árum.

„Ég held að þessi mynd sé einfaldlega dekkri en fráfarandi ríkisstjórn hefur verið að láta í veðri vaka. Það skiptir miklu máli að segja þjóðinni satt um raunverulegt ástand í þjóðarbúskapnum,“ segir forsætisráðherrann fyrrverandi.

Ríkið þarf að taka lán fyrir umframeyðslu eða halla á fjárlögum og síðasta fjárlagafrumvarp fráfarandi ríkisstjórnar gerir ráð fyrir 70 milljarða króna halla á næsta ári. Viðvarandi halli á ríkissjóði þrýstir á verðbólguna.

Ingibjörg Sólrún tekur undir með Þorsteini. „Þetta er erfiðari staða en menn hafa kannski viljað vera að láta og þetta verður vandasöm sigling hjá nýrri ríkisstjórn. Það eru mjög stór og erfið verkefni sem hún stendur andspænis. Hún getur ekki gert margt til að byrja með sem er til vinsælda fallið. Hún þarf í rauninni að taka dálítið fast á málum, geri ég ráð fyrir. En það er líka mikilvægt að gera það strax ef þetta verður að veruleika og hún hefur meðbyr,“ segir Ingibjörg Sólrún.

Nauðsynlegt að taka umræðu um ESB aðild

Mörg umdeild mál blasa við á hinu pólitíska sviði og má þar nefna auðlindamál og gjöld,  hvort sem er til sjávar eða í orkumálum og endurskoðun sjávarútvegsstefnunnar. Síðan eru það evrópumálin.

„Mér hefur heyrst að það væri nokkuð góður samhljómur milli þessara flokka þegar kemur að aulindagjöldunum. Ég sé ekki að það eigi að vera vandamál. Svo verðum við bara að sjá hvernig verður með orkumálin. Hvernig flokkarnir vinna úr þeim. Ég ætla engu að spá um það en ég sé ekki að þarna séu nein stór vandamál á ferðinni og evrópumálin verða ekki leyst á einu kjörtímabili,“ segir Ingibjörg Sólrún.

Flokkarnir verði fyrst og fremst að standa fyrir öflugri umræðu um evrópumálin. Þannig að það verði þekking og jarðvegur til að taka skynsamar ákvarðanir.

„Því ég er þeirrar skoðunar að það sé varasamt, og við sáum það í brexit, að skella á þjóðaratkvæðagreiðslu hvort sem er um evruna eða önnur mál, nema fram fari góð umræða áður,“ segir fyrrverandi formaður Samfylkingarinnar.

Það er hins vegar stefna Viðreisnar að sem fyrst fari fram þjóðaratkvæðagreiðsla um hvort taka eigi upp viðræðurnar um aðild Íslands að Evrópusambandinu. Viðhorf Ingibjargar Sólrúnar eru í takti við það sem Kristrún Frostadóttir formaður Samfylkingarinnar hefur sagt. Þá hefur Inga Sæland formaður Flokks fólksins sagt að henni þyki sjálfsagt að fólkið í landinu fái að greiða atkvæði um sem flest stór mál.

„Ég er alveg sammála Ingibjörgu í því að þetta er mál sem óhjákvæmilega þarf að taka í skrefum,“ segir Þorsteinn. Viðreisn hafi boðið fram málamiðlun með því að byrja á þjóðaratkvæðagreiðslu um hvort hefja ætti viðræðunum við Evrópusambandið að nýju. Síðan yrði þjóðaratkvæðagreiðsla um hugsanlegan samning ef þjóðin þjóðin samþykkti að halda viðræðunum áfram. Þá þyrfti einnig að breyta stjórnarskránni.

„En ég held held að það skipti mestu máli að hefja þetta ferli sem fyrst. Vegna þess að það hangir svo margt á spýtunni,“ segir Þorsteinn. Það væru mjög alvarleg kerfisleg vandamál í þjóðarbúskapnum.

„Við verðum halda uppi gengi krónunnar með mjög umfangsmiklum gjaldeyrishöftum. Við erum með mestu gjaldeyrishöft í Evrópu til að halda uppi gengi krónunnar. Vextir verða að vera mun hærri hér en í grannlöndunum til að halda uppi gengi krónunnar. Það veldur ekki bara erfiðleikum hjá þeim sem þurfa að borga þessa vexti, það veldur líka miklu misrétti í samfélaginu," segir Þorsteinn og tekur dæmi af mismunandi kjörum alls almennings og fyrirtækja sem gera upp í evrum og eru á evrópskum lánamarkaði.

Frysthúskonan og eigandinn búa við ólík kjör

„Verkakona í frystihúsi þarf að borga þrefalt hærri vexti af íbúðinni sinni en eigandi frystihússins þegar hann fjárfestir. Það er tímaspursmál hversu lengi þjóðin þolir þessa mismunun. Þannig að ég held að það skipti mjög miklu máli fyrir stjórn sem vill tryggja varanlegan stöðugleika og meiri jöfnuð í samfélaginu að byrja þessa vegferð strax af því hún tekur tíma. Því lengur sem þessu er skotið á frest, því verra fyrir almenning og fyrirtækin í landinu,” segir Þorsteinn.

Þegar ríkisstjórn Samfylkingar og Vinstri grænna ákvað að sækja um aðild að Evrópusambandinu fyrir þrýsting frá Samfylkingunni árið 2009 voru allt aðrar aðstæður í samfélaginu en nú. Bankakerfið var ný hrunið og samfélagið lék á reiðiskjálfi. Umsóknarferlið reyndist þeirri ríkisstjórn mjög erfitt þannig að það eru ákveðin víti til að varast.

„Já, en vandinn var líka sá á þeim tíma að það var farið út í þær viðræður án þess að kanna hver þjóðarviljin væri. Það var heldur ekki stuðningur við málið á þingi og það var nú kannski vandamálið,” segir Ingibjörg Sólrún. Það er eiginlega óvinnandi vegur að ætla að fara út í viðræður við þær aðstæður.“

Mikilvægt að fá umboð frá þjóðinni

Þorsteinn segir mikilvægt að þjóðin taki þessa ákvörðun. „Það sé alveg skýrt pólitískt umboð. Enginn veit hvað þjóðin segir og ég held að það sé alveg jafn mikill akkur í því fyrir andstæðinga Evrópusambandsins eins og stuðningsmenn aðildar að þjóðin segi til um það hvort halda eigi þessari umræðu áfram. Því enginn veit fyrirfram hvað þjóðin segir.“

„Vandinn er sá að það hefur ekki verið almennileg umræða um Evrópusambandið og hvað evrópusambandsaðild þýðir og felur í sér. Hún verður að fara fram áður en hægt er að setja þetta í þjóðaratkvæðagreiðslu en það er auðvitað tími til að gera það,“ sagði Ingibjörg Sólrún.

Þorsteinn sagðist hafa á tilfinningunni að margir vildu skjóta málinu á frest.

„Það þarf ekki mjög langan tíma til að taka þessa ákvörðun um hvort við eigum að ljúka viðræðunum. Af því að meginumræðan, hin efnislega umræða, fer fram þegar við berum hugsanlegan aðildarsamning undir þjóðina. Þá fer meginumræðan fram. Við getum alveg sett þjóðaratkvæðagreiðsluna af stað tiltölulega fljótt og tekið svo áframhaldandi umræðu um efnisatriðin á þessum tíma á meðan verið er að ganga frá samningum sem síðan yrðu aftur bornir undir þjóðina,“ sagði forsætisráðherrann fyrrverandi í Samtalinu.

Þor til að taka á ágreiningsefnum

Íslenskri umræðu hættir til að fara mjög fljótt í harðan skotgrafarhernað. Hvernig sjáið þið þetta ferli fyrir ykkur án þess að hér verði gríðarleg átök innan þings og utan sem taki mikla orku?

Á súritinu hér fyrir ofan má sjá úrslit alþingiskosninganna hinn 30. nóvember.

„Ef við ætlum að láta það hindra okkur í að takast á við stór mál að það er ágreiningur í þjóðfélaginu, þá gerum við aldrei neitt,“ segir Þorsteinn. Það væri ágreiningur um flesta hluti og þess vegna væru til margir stjórnmálaflokkar. Íslendingar hefðu aldrei gengið Atlantshafsbandalagið, EFTA eða Evrópska efnahagssvæðið (EES) ef ágreiningur hefði fælt menn frá því að taka ákvarðanir.

„Við verðum að taka á ágreiningsefnum. Þau eru fyrir og þá þurfum við að ræða þau og taka ákvörðun. Annað hvort að halda áfram eða setja málið á bakvið okkur og hætta umræðunni,“ segir Þorsteinn.

Ingibjörg Sólrún sagði mikilvægt að mótað verði ferli fyrir umræðuna.

„Það sem er svo slæmt hérna er að það er alltaf eins og við séum að byrja á byrjunarreit. Við erum alltaf að taka umræðuna upp aftur og aftur. Hvort sem það er staðsetning Landsspítalans, Borgarlína, Evrópusambandið, virkjanamál eða hvað það er. Við þurfum að búa til eitthvað ferli fyrir þetta sem menn sætta sig svo við þegar kemur einhver niðurstaða. Þá er hún fengin og halda áfram þaðan,“ segir Ingibjörg Sólrún.

Innrás fiskiskipaflota ESB væri ímynduð Grýla

En hvernig skýrir Þorsteinn einarða andstöðu Sjálfstæðisflokksins, sem hefur litið á sig sem málsvara atvinnulífsins, við aðildina að Evrópusambandinu? Er það þannig að atvinnulífinu í heild finnst ógn af því að Ísland fari í Evrópusambandið og hagsmunir þess verði fyrir borð bornir?

„Þvert á móti held ég. Það yrði mikil lyftistöng fyrir atvinnulífið. Myndi gefa sjávarútveginum aukin tækifæri, aukinn markaðsaðgang. Myndi styrkja byggðaþróun í landinu, breytingar í landbúnaði. Ég held að landbúnaðinum standi meiri hætta af óbreyttri stefnu en aðild að Evrópusambandinu. Þannig í heldina held ég að þetta myndi hafa mjög jákvæð áhrif á íslenskt efnahagslíf, íslenska menningu og nefndu það.“

Margir segja og sögðu þá að aðild að sambandinu þýddi að fiskiskipaflotar Evrópusambandsins komi inn fyrir 200 mílurnar og fiski á íslandsmiðum?

„Það er alrangt. Það er grundvallaratriði í sjávarútvegsstefnu Evrópusambandsins að úthluta fiskveiðiréttindum út frá veiðireynslu síðast liðin þrjátíu ár. Það hefur engin önnur evrópuþjóð veiðireynslu hér. Þannig að það kemur ekki eitt einasta fiskiskip, enginn togari og enginn bátur á grundvelli þeirrar stefnu inn í íslenska landhelgi. Þetta er alger misskilningur,” segir Þorsteinn.

En þetta er Grýlan sem hefur verið notuð?

„Já, já en Grýlur heita Grýlur af því þær eru ekki réttar og þær eru ekki til og eru ímyndun,“ segir sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherrann fyrrverandi.

„Því skyldi aðild að Evrópusambandinu ekki verða lyftistöng fyrir íslenskt samfélag rétt eins og fyrir önnur samfélög sem hafa gengið í Evrópusambandið? Það hefur verið lyftistöng fyrir þau öll. Við skulum ekki horfa framhjá því. Ekki ætla ég að fara að líkja Íslandi saman við lönd austur Evrópu en það er nú þar sem átakapunkturinn er. Hvort sem það var Úkraína eða Georgía núna. Það er af því að þau líta til Evrópu og bera sig saman við ríki sem eru við hliðina sem hafa auðvitað hagnast mjög mikið af evrópusambandsaðild,“ sagði Ingibjörg Sólrún.

Þorsteinn minnir á að nú væru víðsjárverðir tímar í heiminum og aðstæður aðrar en fyrir nokkrum árum.

„Það er ekki bara stríð í Evrópu og víðar, við getum alveg eins búist við tollastríði í heiminum. Einmitt á þessum tímapunkti skiptir gífurlega miklu máli fyrir Ísland að treysta stöðu sína með dýpra efnahagslegu samstarfi en við höfum átt við hinar evrópuþjóðirnar. Einmitt vegna þess að við sjáum fram á mikil átök á þessu sviði. Þá yrðum við sterkari sem hluti af heild en að heyja þá baráttu ein og sér.“

Ánægjulegt að sjá þrjár konur við stjórnvölinn

Stjórnarmyndunarviðræður Samfylkingarinnar, Viðreisnar og Flokks fólksins hafa nú staðið yfir í tæpa viku. Það er ef til vill til marks um að viðræðurnar gangi vel að þeim er framhaldið en stjórnarmyndunarviðræður taka yfirleitt nokkrar vikur og jafnvel allt að tvo til þrjá mánuði. Það er hins vegar nýtt að þrjár konur leiði slíkar viðræður.

Þegar Kvennaframboðið og síðar Kvennalistinn komu hins vegar fram á sínum tíma árið 1982, voru konur ekki fyrirferðarmiklar á hinu pólitíska sviði.

Ingibjörg Sólrún, það hlýtur að vera fagnaðarefni fyrir þig með þína pólitísku fortíð, að nú sé svo komið að þrjár konur leiði stjórnarmyndunarviðræður?

„Já, það er mjög ánægjulegt. Þetta er gjörbreytt mynd frá því sem var, þegar það voru kannski ein til tvær konur á sviðinu þótt það væru konur á þingi. En á hinu pólitíska sviði voru ekki margar áberandi konur,“segir Ingibjörg Sólrún. Kvennabaráttan væri því komin um langan veg á Íslandi.

„Ef þetta verður nú að veruleika getur þetta skipt verulegu máli fyrir okkur Íslendinga alþjóðlega. Ég hef alltaf sagt að þetta er málið sem við eigum að halda á lofti alþjóðlega hvar sem við erum að starfa. Vegna þess að þegar kemur að jafnréttismálum og stöðu kvenna er Ísland ekki smáríki. Það er stórt þegar kemur að því, hefur áhrif og hefur sterka rödd á alþjóðavísu. Þetta styrkir enn þá mynd,“ sagði Ingibjörg Sólrún.

Þorsteinn tekur undir þetta.

„Þetta er alveg rétt sem þið segið að þegar Kvennalistinn kom inn á Alþingi breytti hann umræðum og ýmsu í starfsháttum og afstöðu til margra málefna. Ég hafði mikinn áhuga á því 1987 (við myndun ríkisstjórnar) að fá Kvennalistann inn í ríkisstjórn. Hef alltaf talið að það hefði reynst betur ef það hefði orðið raunin. Það er mjög ánægjulegt að sjá þetta gerast í dag; að þarna fara þrjár konur fyrir þessum viðræðum. Það er kannski það allra merkilegasta að auðvitað tökum við eftir þessu og tölum um þetta en þetta eru ekki lengur stórtíðindi. Þetta er bara sjálfsagður hlutur, og það er kannski það skemmtilegasta við þetta“ segir Þorsteinn.

„Þetta er orðið eðlilegur hlutur fyrir okkur en það er ekki þannig á alþjóðavísu,“ bætir Ingibjörg Sólrún við.

Konur geti líka verið herskáar

Haldið þið að konur taki öðruvísi á stórum viðfangsefnum sem blasa við eins og í þessum stjórnsrmyndunarviðræðum?

„Konur geta alveg verið herskáar. Margaret Thatcher fór í stríð bara til að vinna einar kosningar,” segir Þorsteinn sporskur.

„Þetta er auðvitað líka spurning um mismunandi einstaklinga,“ segir Ingibjörg Sólrún. „Samt sem áður vil ég segja að mín reynsla er sú að nálgun kvenna er svolítið önnur en nálgun karla. Ég held að það sé fyrst og fremst vegna þess að konur eru ekki vanar hafa völd. Konur hafa ekki tekið út þroska með það í bakhöfðinu að þær eigi einhvern rétt á völdum. Það er ekki í þeirra DNA, eins og við höfum alið upp stúlkur og drengi. Það held ég að hafi dálítið mikið að segja,“ segir Ingibjörg Sólrún.

„Mín reynsla bæði í blaðamennsku og pólitík er að mér finnst konur yfirleitt vera samviskusamari en karlar. Ég held að það geti líka skipt máli,“ segir Þorsteinn.

Bæði vona þau að stjórnarmyndunarviðræður flokkanna þriggja takist.

„Ég vona það sannarlega. Því ef þær takast ekki veit ég ekki hvaða kost við höfum í stöðunni. Alla vega engan góðan sem ég sé,” segir Ingibjörg Sólrún.

„Ég held að þessi kostur hafi legið beint við miðað við úrslitin. Það væri óskandi að það tækist en það er engin trygging fyrir því. Ég held að það skipti máli að þessar viðræður haldi áfram á grundvelli þeirra skilaboða sem formennirnir hafa sent út núna í byrjun, að ábyrg efnahagsstjórn verði grundvallaratriðið í viðræðunum og síðan í því sem stjórnin tekur ákvarðanir um. Þá held ég að þessu ljúki og verði farsælt,“ segir Þorsteinn Pálsson.

„Ef maður hugsar líka til umræðunnar eins og hún var í kosningabaráttunni, þá var þetta að sjálfsögðu stóra málið; staðan í efnahagsmálunum. Húsnæðismálin tengjast auðvitað beint inn í efnahagsmálin og stöðu efnahagsmála,” sagði Ingibjörg Sólrún Gísladóttir í Samtalinu með Heimi Má á fimmtudag.