Hagsmunahallinn Breki Karlsson skrifar 27. janúar 2025 14:31 Á Íslandi er haldið úti gífurlega stórum og valdamiklum sérhagsmunaiðnaði sem valdhafar þurfa að taka tillit til, en jafnframt gæta sín á. Og almenningur átta sig á. Það er í engu óeðlilegt að atvinnurekendur í hinu ýmsu geirum bindist samtökum til að gæta að sérhagsmunum sínum. Sveinn Ásgeirsson, fyrsti formaður Neytendasamtakanna, komst þannig að orði í útvarpserindi árið 1952: „Það er auðveldara að stofna félag pylsugerðarmanna en félag manna sem eta pylsur. Það er fljótlegra að hóa þeim saman en hinum síðarnefndu. Mönnum finnst að sjálfsögðu eðlilegra, að þeir sem hafi pylsugerð að atvinnu myndi með sér samtök, þar sem gera megi aftur á móti ráð fyrir að hinir hafi það ekki að atvinnu að eta pylsur. En það eru ekki sams konar störf út af fyrir sig, sem skipa mönnum saman, heldur fyrst og fremst sameiginlegir hagsmunir.“ Hagsmunir hverra? Togstreita sérhagsmuna og almannahagsmuna er ekki óeðlileg, og hugsanlega nauðsynleg fyrir heilbrigt lýðræðislegt samfélag. En, það er mikilvægt að tryggja að almannahagsmunir fái nægilegt vægi til að stuðla að velferð allra, ekki aðeins fárra; að jafnvel smávægilegir hagsmunir mikils fjölda fólks séu ekki fótum troðnir af mjög ríkum sérhagsmunum fárra. Þannig þarf almenningur sanngjarna umgjörð laga og reglna. Við viljum að vörur standist kröfur og séu öruggar, við viljum fá réttar upplýsingar og að fyrirtæki beri ábyrgð á vörum sínum og þjónustu. Sem dæmi um togstreitu, eða jafnvel átök sér- og almannahagsmuna, má nefna hagsmunabaráttu tóbaksiðnaðarins, sem leyndi upplýsingum um skaðsemi reykinga í áratugi. Annað dæmi er barátta efnaiðnaðarins sem í áratugi fékk að setja ný efni á markað án þess að áhrif þeirra á heilsu og lífríki lægi fyrir. Í dag mætti taka til samfélagsmiðlafyrirtækin sem hafa á undanförnum árum verð dæmd í tugmilljarðasektir fyrir misnotkun á persónuupplýsingum. Sterkir almannahagmunaverðir sem starfa óskiptir að hagsmunum allra neytenda eru eitt öflugasta baráttutæki fyrir auknu jafnræði, raunverulegri frjálsri samkeppni, heilbrigðum viðskiptaháttum og nýtni í ríkisrekstri. En það hallar á þá hvort sem litið er til fjölda eða fjárstyrks. Hagsmunaverðir Á vef Stjórnarráðs Íslands er að finna lista yfir hagsmunaverði, 27 félagasamtök sem leitast við að hafa áhrif á störf stjórnvalda í atvinnuskyni. Yfirgnæfandi meirihluti eða 21 gæta sérhagsmuna fyrirtækja og atvinnugreina, fjögur félög gæta hagsmuna skilgreindra notenda heilbrigðiskerfisins og ungmenna. Aðeins tveir hagsmunaverðir gæta hagsmuna alls almennings: Hagsmunasamtök heimilanna, sem gæta einkum hagsmuna neytenda á fjármálamarkaði og Neytendasamtökin sem standa vörð um réttindi allra neytenda og efla hag þeirra á öllum sviðum. Með einföldun má segja að 21 hagsmunaverðir standi vörð um sérhagsmuni fyrirtækja og tveir verðir séu fyrir á breiðu sviði almannahagsmuna. Afl sérhagsmuna Sérhagsmunaiðnaðurinn eru félagasamtök fyrirtækja og þurfa því ekki að opinbera reikninga sína. En samkvæmt tölum frá Hagstofunni hafa sérhagsmunaöflin yfir að ráða 188 manns í vinnu, en samanborið telur launaskrá almannahagsmunavarðanna tveggja 7,5 starfsmann. Sérhagsmunaöflin greiddu starfsfólki sínu yfir 2,2 milljarða í laun í fyrra, en almannafélögin tvö innan við 75 milljónir. Leiða má líkum að velta sérhagsmunaaflanna með launatengdum gjöldum, leigu og aðkeyptri þjónustu nemi fast að fimm milljörðum. Þannig eru sérhagsmunaverðir um tólf sinnum fleiri en almannahagsmunaverðirnir og fá 29 sinnum meira í laun. Neytendur borga svo rekstrarkostnað sérhagsmunaiðnaðarins á endanum í hærra verði vöru og þjónustu. Afl og áhrif sérhagsmunaiðnaðarins eru mikið, og þau hafa sumir sérhagsmunaverðir gortað sig af því að stjórnvöld samþykktu nær allar tillögur sínar. Nýlega hafa þau verið staðin að því að umskrifa frumvörp til laga á Alþingi, jafnvel svo að dómstólar hafi gert þau afturreka. Þegar svo er komið má velta fyrir sér hvort sérhagsmunaaðilar taki ákvarðanir í stað stjórnvalda, sem aftur komi í veg fyrir lýðræðislega umræðu um efnið. Það væri varhugavert bergmál frá því fyrir um 20 árum. Gætum jafnræðis og jafnvægis Stjórnvöld þurfa að gæta jafnræðis þegar kemur að vörðum sérhagsmuna og almannahagsmuna. Þó sérhagsmunaöflin hafi úr mun meiru að spila og það kunni að heyrast hærra í þeim, þá þarf að hlúa að og hlusta þeim mun betur eftir almannahagsmunaöflunum. Frjáls félagasamtök svo sem umhverfisverndarsamtök, mannréttindasamtök og samtök neytenda eru ómissandi til að sporna við þrýstingi sérhagsmunaaflanna og veita þeim og stjórnvöldum aðhald. Sérhagsmunir og almannahagsmunir eru ólíkir pólar sem togast á. Finna þarf leiðir til að tryggja jafnvægi milli þeirra svo almannahagsmunir fái nægilegt vægi til að stuðla að velferð allra, ekki aðeins fárra. Öll, hvort sem við tilheyrum hópi pulsugerðarmanna eða þeirra sem þær eta, erum við munstruð um borð í sömu þjóðarskútuna og fleira sem við eigum sameiginlegt, en skilur okkur að. Því er mikilvægt að lyfta röddum almannahagsmuna upp svo þær heyrist og gæta þess að hlusta á þær, í það minnsta til jafns við raddir sérhagsmuna. Þannig leiðréttum við hagsmunahallann. Höfundur er formaður Neytendasamtakanna. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Breki Karlsson Mest lesið Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Skoðun Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Sjá meira
Á Íslandi er haldið úti gífurlega stórum og valdamiklum sérhagsmunaiðnaði sem valdhafar þurfa að taka tillit til, en jafnframt gæta sín á. Og almenningur átta sig á. Það er í engu óeðlilegt að atvinnurekendur í hinu ýmsu geirum bindist samtökum til að gæta að sérhagsmunum sínum. Sveinn Ásgeirsson, fyrsti formaður Neytendasamtakanna, komst þannig að orði í útvarpserindi árið 1952: „Það er auðveldara að stofna félag pylsugerðarmanna en félag manna sem eta pylsur. Það er fljótlegra að hóa þeim saman en hinum síðarnefndu. Mönnum finnst að sjálfsögðu eðlilegra, að þeir sem hafi pylsugerð að atvinnu myndi með sér samtök, þar sem gera megi aftur á móti ráð fyrir að hinir hafi það ekki að atvinnu að eta pylsur. En það eru ekki sams konar störf út af fyrir sig, sem skipa mönnum saman, heldur fyrst og fremst sameiginlegir hagsmunir.“ Hagsmunir hverra? Togstreita sérhagsmuna og almannahagsmuna er ekki óeðlileg, og hugsanlega nauðsynleg fyrir heilbrigt lýðræðislegt samfélag. En, það er mikilvægt að tryggja að almannahagsmunir fái nægilegt vægi til að stuðla að velferð allra, ekki aðeins fárra; að jafnvel smávægilegir hagsmunir mikils fjölda fólks séu ekki fótum troðnir af mjög ríkum sérhagsmunum fárra. Þannig þarf almenningur sanngjarna umgjörð laga og reglna. Við viljum að vörur standist kröfur og séu öruggar, við viljum fá réttar upplýsingar og að fyrirtæki beri ábyrgð á vörum sínum og þjónustu. Sem dæmi um togstreitu, eða jafnvel átök sér- og almannahagsmuna, má nefna hagsmunabaráttu tóbaksiðnaðarins, sem leyndi upplýsingum um skaðsemi reykinga í áratugi. Annað dæmi er barátta efnaiðnaðarins sem í áratugi fékk að setja ný efni á markað án þess að áhrif þeirra á heilsu og lífríki lægi fyrir. Í dag mætti taka til samfélagsmiðlafyrirtækin sem hafa á undanförnum árum verð dæmd í tugmilljarðasektir fyrir misnotkun á persónuupplýsingum. Sterkir almannahagmunaverðir sem starfa óskiptir að hagsmunum allra neytenda eru eitt öflugasta baráttutæki fyrir auknu jafnræði, raunverulegri frjálsri samkeppni, heilbrigðum viðskiptaháttum og nýtni í ríkisrekstri. En það hallar á þá hvort sem litið er til fjölda eða fjárstyrks. Hagsmunaverðir Á vef Stjórnarráðs Íslands er að finna lista yfir hagsmunaverði, 27 félagasamtök sem leitast við að hafa áhrif á störf stjórnvalda í atvinnuskyni. Yfirgnæfandi meirihluti eða 21 gæta sérhagsmuna fyrirtækja og atvinnugreina, fjögur félög gæta hagsmuna skilgreindra notenda heilbrigðiskerfisins og ungmenna. Aðeins tveir hagsmunaverðir gæta hagsmuna alls almennings: Hagsmunasamtök heimilanna, sem gæta einkum hagsmuna neytenda á fjármálamarkaði og Neytendasamtökin sem standa vörð um réttindi allra neytenda og efla hag þeirra á öllum sviðum. Með einföldun má segja að 21 hagsmunaverðir standi vörð um sérhagsmuni fyrirtækja og tveir verðir séu fyrir á breiðu sviði almannahagsmuna. Afl sérhagsmuna Sérhagsmunaiðnaðurinn eru félagasamtök fyrirtækja og þurfa því ekki að opinbera reikninga sína. En samkvæmt tölum frá Hagstofunni hafa sérhagsmunaöflin yfir að ráða 188 manns í vinnu, en samanborið telur launaskrá almannahagsmunavarðanna tveggja 7,5 starfsmann. Sérhagsmunaöflin greiddu starfsfólki sínu yfir 2,2 milljarða í laun í fyrra, en almannafélögin tvö innan við 75 milljónir. Leiða má líkum að velta sérhagsmunaaflanna með launatengdum gjöldum, leigu og aðkeyptri þjónustu nemi fast að fimm milljörðum. Þannig eru sérhagsmunaverðir um tólf sinnum fleiri en almannahagsmunaverðirnir og fá 29 sinnum meira í laun. Neytendur borga svo rekstrarkostnað sérhagsmunaiðnaðarins á endanum í hærra verði vöru og þjónustu. Afl og áhrif sérhagsmunaiðnaðarins eru mikið, og þau hafa sumir sérhagsmunaverðir gortað sig af því að stjórnvöld samþykktu nær allar tillögur sínar. Nýlega hafa þau verið staðin að því að umskrifa frumvörp til laga á Alþingi, jafnvel svo að dómstólar hafi gert þau afturreka. Þegar svo er komið má velta fyrir sér hvort sérhagsmunaaðilar taki ákvarðanir í stað stjórnvalda, sem aftur komi í veg fyrir lýðræðislega umræðu um efnið. Það væri varhugavert bergmál frá því fyrir um 20 árum. Gætum jafnræðis og jafnvægis Stjórnvöld þurfa að gæta jafnræðis þegar kemur að vörðum sérhagsmuna og almannahagsmuna. Þó sérhagsmunaöflin hafi úr mun meiru að spila og það kunni að heyrast hærra í þeim, þá þarf að hlúa að og hlusta þeim mun betur eftir almannahagsmunaöflunum. Frjáls félagasamtök svo sem umhverfisverndarsamtök, mannréttindasamtök og samtök neytenda eru ómissandi til að sporna við þrýstingi sérhagsmunaaflanna og veita þeim og stjórnvöldum aðhald. Sérhagsmunir og almannahagsmunir eru ólíkir pólar sem togast á. Finna þarf leiðir til að tryggja jafnvægi milli þeirra svo almannahagsmunir fái nægilegt vægi til að stuðla að velferð allra, ekki aðeins fárra. Öll, hvort sem við tilheyrum hópi pulsugerðarmanna eða þeirra sem þær eta, erum við munstruð um borð í sömu þjóðarskútuna og fleira sem við eigum sameiginlegt, en skilur okkur að. Því er mikilvægt að lyfta röddum almannahagsmuna upp svo þær heyrist og gæta þess að hlusta á þær, í það minnsta til jafns við raddir sérhagsmuna. Þannig leiðréttum við hagsmunahallann. Höfundur er formaður Neytendasamtakanna.
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun