Stór hópur fullorðins fólks á Íslandi lifir eins og börn Jakob Bjarnar skrifar 31. mars 2025 10:15 Haraldur Erlendsson geðlæknir telur að búið sé að ofvernda stóran hóp fólks sem í raun lifir lífinu eins og börn. vísir/vilhelm Haraldur Erlendsson geðlæknir segir stóran hóp fólks á Íslandi í raun aldrei hafa tekið út neinn þroska, það hafi aldrei tekist á við neinar áskoranir og lifi því eins og um börn sé að ræða. Haraldur var gestur í hlaðvarpi Sölva Tryggvasonar en hann hefur í áratugi starfað sem geðlæknir. Hann segir stöðuna í geðheilbrigðiskerfinu verri en nokkru sinni. „Geðheilbrigðisþjónusta hefur alltaf átt undir högg að sækja, meðal annars af því að hún er kostnaðarsöm. Það er yfirleitt alltaf höggvið fyrst í geðheilbrigðisþjónustuna ef það þarf að skera niður í heilbrigðiskerfinu. En nú er staðan bara orðin sú að vinnuframlag í þjóðfélaginu er að meðaltali skert um nærri 30 prósent vegna geðrænna vandamála og bið eftir geðlækni er talin í mörgum árum ef þú ert ekki með bráðavanda.“ Haraldur segir þetta hluta vandans en fyrir liggi betri skilningur á vandanum eru greiningar meiri en nokkru sinni. „En geðheilbrigðiskerfið er sprungið og við sem samfélag verðum að finna nýjar lausnir ef ekki á illa að fara. Vandinn er orðinn of dýr til þess að það sé hægt að sinna honum eins og best væri á kosið. Hefðbundin geðheilsuþjónusta mun aldrei ráða við að sinna vandamálunum ef þessi þróun heldur áfram. Það er augljóslega eitthvað að í því hvernig við lifum lífi okkar miðað við það hve hratt geðrænni heilsu okkar sem þjóðar er að hraka.“ Haraldur vill ganga svo langt að segja að við séum – á margan hátt – „orðin bláfátæk“ – þó efnislega skorti okkur ekkert. „Hin raunverulegu auðæfi í lífinu eru að geta staldrað við og notið þess að vera til og eiga góð samskipti við vini og fjölskyldu. Það sem skilur eitthvað eftir í lífinu og eru í raun hin raunverulegu verðmæti er eitthvað sem við höfum ekki verið að setja í forgang.“ Einmanaleikinn læðist inn Haraldur telur að hluti af vandanum sé ekki síst mikið upplýsingaflóð og áreiti á heilann og skynfærin. Við séum á undanförnum árum komin inn í nýjan veruleika, sem heilinn í okkur sé ekki hannaður fyrir. „Skynfæri okkar og heilinn eru stöðugt að taka við upplýsingum án þess að geta unnið almennilega úr þeim. Svefninn er að verða eini staðurinn þar sem heilinn fær tækifæri á einhvers konar úrvinnslu. Góðmennskan getur gengið of langt og breytist þá einfaldlega í meðvirkni.vísir/vilhelm En nú er staðan orðin þannig að margir ná ekki einu sinni að sofa almennilega, meðal annars vegna þess hve áreitið yfir daginn er mikið. Ein stærsta ógnin við heilsu okkar í nútímanum er of mikið áreiti á heilann. Hvort sem það eru samfélagsmiðlar, sjónvarp, útvarp eða annað.“ Og annað sem er að gerast er einmannaleika-faraldur. „Mikið af fólki hefur einangrað sig, en við þurfum öll samskipti og samveru með fólki til þess að funkera almennilega. Oft verður þetta vítahringur, því að þeir sem þjást af kvíða, þunglyndi eða kulnun hafa tilhneigingu til að einangra sig, en það sem þetta fólk þyrfti mest á að halda til að ná bata væru mikil samskipti og tengsl við annað fólk.“ Fólk sem búið hefur í bómull alla tíð Annað sem Haraldur talar um í þættinum er stór hópur fólks sem hefur aldrei upplifað að þurfa að hafa fyrir hlutunum og á endanum leiði það aldrei til neins góðs. „Það er verið að búa til regluverk út í eitt í hinum vestræna heimi sem á að miða að fullkomnu öryggi á öllum vígstöðvum, en það er ekki að skila miklu. Það er ekki hægt að koma í veg fyrir hættur í lífinu og ef þú tekur aldrei áhættu eða lætur reyna á þig, þá missir þú líka af gleðinni og fegurðinni og styrkir ekki skapgerðina.“ Og niðurstaðan er sláandi. „Við geðlæknar hittum oft fólk sem er orðið fullorðið, en lifir bara enn eins og það sé börn eða unglingar. Það hefur enga þrautseigju eða tilgang og hefur aldrei orðið fullorðið. Ef fólk stendur aldrei frammi fyrir erfiðleikum eða einhverju sem þýðir að það verði að standa í lappirnar endar það illa. Við erum ekki hönnuð fyrir að festast í þægindaramma þar sem reynir aldrei á okkur.“ Haraldur segir að mannskepnunni sé eiginlegt að sveiflast á milli mildi og hörku en það er hægt að fara of langt í báðar áttir. „Við sem samfélag erum komin mjög langt í góðmennsku, sem er á margan hátt gott, en á sama tíma erum við að taka burt þrautseigjuna. Harkan sem var hérna á árum áður var oft bara illmennska þegar hún gekk of langt, en að sama skapi er of mikil góðmennska bara meðvirkni. Það þarf að finna hinn gullna meðalveg, en núna erum við komin býsna langt í að þurrka út þrautseigju og innri styrk í okkar samfélagi.” Spennandi hlutir í tengslum við hugvíkkandi efni Haraldur talar í þættinum um mjög spennandi þróun þegar kemur að hugvíkkandi efnum. Hann hefur kynnt sér allar helstu rannsóknir á því sviði og segir margt bendi til þess að þessi efni geti markað byltingu í geðlæknisfræðinni. „Það er stutt í að sum af þessum efnum komi á markað sem lögleg aðferð til að eiga við áfallastreitu, kvíða og þunglyndi. Vandamálið eins og staðan er núna að það er mjög dýrt að framkvæma þessar meðferðir ef það er gert samkvæmt bestu stöðlum og með aðstoð sérfræðinga.“ Að sögn Haraldar er hægt að gera margt til að draga úr kostnaðinum og nú er verið að kanna leiðir til þess. „Svo má ekki gleyma því að það sparast gríðarlegur kostnaður ef fólk fær bót sinna meina, auk þess sem það er mannúðlegt og rétt að veita fólki bestu mögulegu aðstoð. Lykilatriðið er meðferðin samhliða efnunum og eftirfylgnin, þannig að fólk nái að komast í gegn og vinna úr áfallinu.” Podcast með Sölva Tryggva Samfélagsmiðlar Geðheilbrigði Heilbrigðismál Mest lesið Sakar sveitastjórann um atvinnuróg og „kæfandi klámhögg“ Innlent Óheppilegt ef fölsk mynd varpar sök á saklausan mann Innlent „Eins og að vera úti á rúmsjó“ í Eyjum annað kvöld Veður Skiptar skoðanir um umfang og kostnað vegna listaverks Ólafs í Eyjum Innlent Níu ára og með sitt eigið „Fannars bakarí“ í Njarðvík Innlent „Komið nóg af áföllum“ Innlent Á bát í Kyrrahafi þegar skjálftaflóðbylgjur skullu á Innlent Hafi látið högg og spörk dynja á foreldrunum í tíu klukkustundir Innlent Eldri borgarar sem verði fyrir ofbeldi ættingja geti hvergi leitað Innlent Ferðamaður lést við Breiðamerkursand Innlent Fleiri fréttir Óheppilegt ef fölsk mynd varpar sök á saklausan mann Skiptar skoðanir um umfang og kostnað vegna listaverks Ólafs í Eyjum Sakar sveitastjórann um atvinnuróg og „kæfandi klámhögg“ „Komið nóg af áföllum“ Níu ára og með sitt eigið „Fannars bakarí“ í Njarðvík „Þetta er hættuleg helgi“ Eldri borgarar sem verði fyrir ofbeldi ættingja geti hvergi leitað Aldraðir beittir ofbeldi af ættingjum og gervigreindarmistök lögreglu Ferðaþjónustuþorpið Vík: „Við erum ein á báti“ Tjaldsvæði á Norðurlandi óðum að fyllast Framkvæmdir við Hvammsvirkjun stöðvaðar Borgin hafnar yfirlýsingum KSÍ Fólk varist dúfur í Vestmannaeyjum Ógnaði vegfarendum með stórum hníf Ferðamaður lést við Breiðamerkursand „Í Evrópumálum tel ég að þetta sé ekki rétti tíminn að fara í þá vegferð“ Falið ofbeldi gegn eldri borgurum: „Þetta er barnið mitt, ég ól það upp, gerði ég mistök?“ Ísbjarnareftirlit á Vestfjörðum Íslenskum nemendum fækkar en erlendum fjölgar Lögregla biðst afsökunar vegna myndarinnar Þyrlan kölluð út vegna bráðra veikinda á Breiðamerkursandi Ofbeldi gegn eldri borgurum oft hulið Aukið viðbragð í öllum deildum lögreglu Lögregla dreifði gjörbreyttri mynd af díselþjófum Sendinefnd ESB tjáir sig ekki um tollana Líkir aðferðum forstjóra Landsvirkjunnar við heimilisofbeldi Breiðan „tjakkast upp“ og varað við framhlaupi við hraunjaðrana Meiddist á handlegg og fótum þegar glerhurð brotnaði „Það er rosalega ljótt að segja þetta en mér líður bara þannig“ Segir viðbrögð Bjarnheiðar vekja „óþægilegar minningar“ Sjá meira
Haraldur var gestur í hlaðvarpi Sölva Tryggvasonar en hann hefur í áratugi starfað sem geðlæknir. Hann segir stöðuna í geðheilbrigðiskerfinu verri en nokkru sinni. „Geðheilbrigðisþjónusta hefur alltaf átt undir högg að sækja, meðal annars af því að hún er kostnaðarsöm. Það er yfirleitt alltaf höggvið fyrst í geðheilbrigðisþjónustuna ef það þarf að skera niður í heilbrigðiskerfinu. En nú er staðan bara orðin sú að vinnuframlag í þjóðfélaginu er að meðaltali skert um nærri 30 prósent vegna geðrænna vandamála og bið eftir geðlækni er talin í mörgum árum ef þú ert ekki með bráðavanda.“ Haraldur segir þetta hluta vandans en fyrir liggi betri skilningur á vandanum eru greiningar meiri en nokkru sinni. „En geðheilbrigðiskerfið er sprungið og við sem samfélag verðum að finna nýjar lausnir ef ekki á illa að fara. Vandinn er orðinn of dýr til þess að það sé hægt að sinna honum eins og best væri á kosið. Hefðbundin geðheilsuþjónusta mun aldrei ráða við að sinna vandamálunum ef þessi þróun heldur áfram. Það er augljóslega eitthvað að í því hvernig við lifum lífi okkar miðað við það hve hratt geðrænni heilsu okkar sem þjóðar er að hraka.“ Haraldur vill ganga svo langt að segja að við séum – á margan hátt – „orðin bláfátæk“ – þó efnislega skorti okkur ekkert. „Hin raunverulegu auðæfi í lífinu eru að geta staldrað við og notið þess að vera til og eiga góð samskipti við vini og fjölskyldu. Það sem skilur eitthvað eftir í lífinu og eru í raun hin raunverulegu verðmæti er eitthvað sem við höfum ekki verið að setja í forgang.“ Einmanaleikinn læðist inn Haraldur telur að hluti af vandanum sé ekki síst mikið upplýsingaflóð og áreiti á heilann og skynfærin. Við séum á undanförnum árum komin inn í nýjan veruleika, sem heilinn í okkur sé ekki hannaður fyrir. „Skynfæri okkar og heilinn eru stöðugt að taka við upplýsingum án þess að geta unnið almennilega úr þeim. Svefninn er að verða eini staðurinn þar sem heilinn fær tækifæri á einhvers konar úrvinnslu. Góðmennskan getur gengið of langt og breytist þá einfaldlega í meðvirkni.vísir/vilhelm En nú er staðan orðin þannig að margir ná ekki einu sinni að sofa almennilega, meðal annars vegna þess hve áreitið yfir daginn er mikið. Ein stærsta ógnin við heilsu okkar í nútímanum er of mikið áreiti á heilann. Hvort sem það eru samfélagsmiðlar, sjónvarp, útvarp eða annað.“ Og annað sem er að gerast er einmannaleika-faraldur. „Mikið af fólki hefur einangrað sig, en við þurfum öll samskipti og samveru með fólki til þess að funkera almennilega. Oft verður þetta vítahringur, því að þeir sem þjást af kvíða, þunglyndi eða kulnun hafa tilhneigingu til að einangra sig, en það sem þetta fólk þyrfti mest á að halda til að ná bata væru mikil samskipti og tengsl við annað fólk.“ Fólk sem búið hefur í bómull alla tíð Annað sem Haraldur talar um í þættinum er stór hópur fólks sem hefur aldrei upplifað að þurfa að hafa fyrir hlutunum og á endanum leiði það aldrei til neins góðs. „Það er verið að búa til regluverk út í eitt í hinum vestræna heimi sem á að miða að fullkomnu öryggi á öllum vígstöðvum, en það er ekki að skila miklu. Það er ekki hægt að koma í veg fyrir hættur í lífinu og ef þú tekur aldrei áhættu eða lætur reyna á þig, þá missir þú líka af gleðinni og fegurðinni og styrkir ekki skapgerðina.“ Og niðurstaðan er sláandi. „Við geðlæknar hittum oft fólk sem er orðið fullorðið, en lifir bara enn eins og það sé börn eða unglingar. Það hefur enga þrautseigju eða tilgang og hefur aldrei orðið fullorðið. Ef fólk stendur aldrei frammi fyrir erfiðleikum eða einhverju sem þýðir að það verði að standa í lappirnar endar það illa. Við erum ekki hönnuð fyrir að festast í þægindaramma þar sem reynir aldrei á okkur.“ Haraldur segir að mannskepnunni sé eiginlegt að sveiflast á milli mildi og hörku en það er hægt að fara of langt í báðar áttir. „Við sem samfélag erum komin mjög langt í góðmennsku, sem er á margan hátt gott, en á sama tíma erum við að taka burt þrautseigjuna. Harkan sem var hérna á árum áður var oft bara illmennska þegar hún gekk of langt, en að sama skapi er of mikil góðmennska bara meðvirkni. Það þarf að finna hinn gullna meðalveg, en núna erum við komin býsna langt í að þurrka út þrautseigju og innri styrk í okkar samfélagi.” Spennandi hlutir í tengslum við hugvíkkandi efni Haraldur talar í þættinum um mjög spennandi þróun þegar kemur að hugvíkkandi efnum. Hann hefur kynnt sér allar helstu rannsóknir á því sviði og segir margt bendi til þess að þessi efni geti markað byltingu í geðlæknisfræðinni. „Það er stutt í að sum af þessum efnum komi á markað sem lögleg aðferð til að eiga við áfallastreitu, kvíða og þunglyndi. Vandamálið eins og staðan er núna að það er mjög dýrt að framkvæma þessar meðferðir ef það er gert samkvæmt bestu stöðlum og með aðstoð sérfræðinga.“ Að sögn Haraldar er hægt að gera margt til að draga úr kostnaðinum og nú er verið að kanna leiðir til þess. „Svo má ekki gleyma því að það sparast gríðarlegur kostnaður ef fólk fær bót sinna meina, auk þess sem það er mannúðlegt og rétt að veita fólki bestu mögulegu aðstoð. Lykilatriðið er meðferðin samhliða efnunum og eftirfylgnin, þannig að fólk nái að komast í gegn og vinna úr áfallinu.”
Podcast með Sölva Tryggva Samfélagsmiðlar Geðheilbrigði Heilbrigðismál Mest lesið Sakar sveitastjórann um atvinnuróg og „kæfandi klámhögg“ Innlent Óheppilegt ef fölsk mynd varpar sök á saklausan mann Innlent „Eins og að vera úti á rúmsjó“ í Eyjum annað kvöld Veður Skiptar skoðanir um umfang og kostnað vegna listaverks Ólafs í Eyjum Innlent Níu ára og með sitt eigið „Fannars bakarí“ í Njarðvík Innlent „Komið nóg af áföllum“ Innlent Á bát í Kyrrahafi þegar skjálftaflóðbylgjur skullu á Innlent Hafi látið högg og spörk dynja á foreldrunum í tíu klukkustundir Innlent Eldri borgarar sem verði fyrir ofbeldi ættingja geti hvergi leitað Innlent Ferðamaður lést við Breiðamerkursand Innlent Fleiri fréttir Óheppilegt ef fölsk mynd varpar sök á saklausan mann Skiptar skoðanir um umfang og kostnað vegna listaverks Ólafs í Eyjum Sakar sveitastjórann um atvinnuróg og „kæfandi klámhögg“ „Komið nóg af áföllum“ Níu ára og með sitt eigið „Fannars bakarí“ í Njarðvík „Þetta er hættuleg helgi“ Eldri borgarar sem verði fyrir ofbeldi ættingja geti hvergi leitað Aldraðir beittir ofbeldi af ættingjum og gervigreindarmistök lögreglu Ferðaþjónustuþorpið Vík: „Við erum ein á báti“ Tjaldsvæði á Norðurlandi óðum að fyllast Framkvæmdir við Hvammsvirkjun stöðvaðar Borgin hafnar yfirlýsingum KSÍ Fólk varist dúfur í Vestmannaeyjum Ógnaði vegfarendum með stórum hníf Ferðamaður lést við Breiðamerkursand „Í Evrópumálum tel ég að þetta sé ekki rétti tíminn að fara í þá vegferð“ Falið ofbeldi gegn eldri borgurum: „Þetta er barnið mitt, ég ól það upp, gerði ég mistök?“ Ísbjarnareftirlit á Vestfjörðum Íslenskum nemendum fækkar en erlendum fjölgar Lögregla biðst afsökunar vegna myndarinnar Þyrlan kölluð út vegna bráðra veikinda á Breiðamerkursandi Ofbeldi gegn eldri borgurum oft hulið Aukið viðbragð í öllum deildum lögreglu Lögregla dreifði gjörbreyttri mynd af díselþjófum Sendinefnd ESB tjáir sig ekki um tollana Líkir aðferðum forstjóra Landsvirkjunnar við heimilisofbeldi Breiðan „tjakkast upp“ og varað við framhlaupi við hraunjaðrana Meiddist á handlegg og fótum þegar glerhurð brotnaði „Það er rosalega ljótt að segja þetta en mér líður bara þannig“ Segir viðbrögð Bjarnheiðar vekja „óþægilegar minningar“ Sjá meira