Hvað getum við lært af Víetnamstríðinu? Einar Magnússon skrifar 3. maí 2025 15:02 Fyrir 50 árum þann 30. apríl 1975 féll Saigon, höfuðborg Suður-Víetnams, í hendur hersveita Norður-Víetnams. Þetta markaði endalok Víetnamstríðsins, sem hafði kostað um þrjár milljónir Víetnama og tæplega 60.000 Bandaríkjamenn lífið. Bandaríkjaher var neyddur til að yfirgefa landið í skyndingu, og myndir af fólki sem var flutt með þyrlum frá þaki bandaríska sendiráðsins urðu tákn um kaotískan enda stríðsins. Rætur stríðsins má rekja til nýlendutímans, þegar Víetnam tilheyrði Indókína undir franskri stjórn. Eftir síðari heimsstyrjöldina hófst barátta fyrir sjálfstæði sem eftir frækinn sigur Víetnama á franska hernum í Dien Bien Phu leiddi til skiptingar landsins í tvo hluta árið 1954: Norður-Víetnam undir stjórn kommúnista og Suður-Víetnam undir stjórn andkommúnista. Bandaríkin hófu sífellt meiri þátttöku í stríðnu sem þeir litu á sem vígvöll kalda stríðsins en varð lítið ágengt þrátt fyrir gríðarlega hernaðaryfirburði. Átökin voru þau blóðugustu sem menn höfðu orðið vitni af í nýtilkomnu sjónvarpi. Bandarískum yfirvöldum reyndist erfitt að útskýra og réttlæta stríðið fyrir almenningi bæði heima fyrir og í öðrum löndum enda einkenndist strísrekstur þeirra af vanþekkingu og virðingarleysi fyrir víetnamskri þjóð og víetnamskri menningu. Mótmæli fóru vaxandi ekki síst með tilkomu 68 kynslóðarinnar. Minnisstæðar eru tvær ræður sem vöktu mikla athygli og höfðu veruleg áhrif á almenningsálitið bæði innan og utan Bandaríkjanna. Aðra flutti John Kerry, fyrrum sjóliði sem hafði þjónað í Víetnam, er hann bar vitni fyrir utanríkismálanefnd bandaríska þingsins í apríl 1971. Þar sagði hann meðal annars: „How do you ask a man to be the last man to die for a mistake?“ Ræða Kerry varð táknræn fyrir unga kynslóð uppgjafahermanna sem höfðu snúið baki við stríðinu. Hina hélt Olof Palme forsætisráðherra Svíþjóðar eftir gríðarlegar loftárásir Bandaríkjamanna á Norður -Víetnam um jólin 1972. Hafði sú ræða mikil áhrif á almenningsálitið í Evrópu en vakti um leið mikla reiði hjá ráðamönnum í Washington. Í jólaávarpi 1972 líkti Palme sprengjuárásum Bandaríkjamanna á Víetnam við grimmdarverk nasista og ýmis grimmdarverk sögunnar. „Man får associationer till Guernica, Oradour, Babi Yar, Katyn, Lidice, Sharpeville, Treblinka.“ Þegar Bandaríkin drógu herlið sitt til baka stuttu síðar og hættu stuðningi við Suður-Víetnam, féll ríkisstjórn þar hratt. Sameining landsins undir stjórn kommúnista í Norður-Víetnam markaði lok stríðsins – en ekki lok sársaukans. Víetnam var í rústum og hefur þurft áratugi til að byggja sig upp. Í dag, 50 árum síðar, eru mörg sár enn opin. Stríðið skilur eftir sig arfleifð mótmæla, siðferðislegrar sjálfsskoðunar og mikilvægra spurninga um réttmæti hernaðaríhlutunar. Ræður Kerry og Palme minna okkur á að andstaða við stríð sprettur ekki aðeins úr pólitískum skoðunum – heldur einnig úr samvisku og mannúð. Víetnamstríðið er meðal lærdómsríkustu styrjalda 20. aldar. Þar sýndu Bandaríkjamenn fram á að hernaðarlegir yfirburðir tryggja ekki endilega sigur. Í dag má greina hliðstæður við átökin á Gasa og í Úkraínu, þar sem harka og valdbeiting hafa ekki skilað tilætluðum árangri. Til að skilja afleiðingar stríðs er nauðsynlegt að tileinka sér þekkingu á sögu, menningu og reynslu viðkomandi þjóða. Með því að skoða lærdóma Víetnamstríðsins má betur skilja flækjustig nútímaátaka og mikilvægi pólitískra lausna. Í Víetnam háðu Bandaríkin stríð gegn kommúnisma með miklum herstyrk, en vissu lítið um þjóðina sjálfa og menningu hennar og tókst ekki að vinna hug og hjörtu íbúa Suður-Víetnam. Andstaða við innrásina jókst bæði meðal almennings í Víetnam og í Bandaríkjunum. Á svipaðan hátt má sjá að Ísrael og Rússland hafa ekki náð pólitískum árangri með hernaðarlegum aðgerðum í Gasa og Úkraínu. Í báðum tilfellum hefur valdbeiting leitt til aukinnar andspyrnu og hörmunga meðal óbreyttra borgara. Alþjóðlegur þrýstingur gegndi stóru hlutverki í þróun Víetnamstríðsins og hið sama á við um Gasa og Úkraínu. Myndir, upptökur og skýrslur um mannréttindabrot hafa áhrif á almenningsálit og stefnu ríkja. Að lokum er ljóst að friður næst ekki með hervaldi heldur með samræðu, málamiðlunum og virðingu fyrir mannréttindum. Það sýndi sig í lok Víetnamstríðsins og á einnig við í núverandi átökum. Víetnam kennir okkur að stríð án skilnings og samráðs endar yfirleitt í ósigri – ekki aðeins fyrir hermenn, heldur fyrir allan almenning deiluaðila. Höfundur er fyrrverandi ráðgjafi við heilbrigðisráðuneytið í Víetnam á vegum sænsku þróunarsamvinnustofnunarinnar (SIDA). Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Víetnam Bandaríkin Mest lesið Barnasáttmáli fyrir öll börn Guðný Björk Eydal,Paola Carenas Skoðun Tjáningarfrelsi, gagnrýni og Snorri Másson Birgir Orri Ásgrímsson Skoðun Ójafnvægið sem heimurinn býr við – og skellur á Bakka Erna Bjarnadóttir Skoðun Súrdeigsbrauð, ilmkjarnaolíur og Samtökin 78 Snorri Másson Skoðun Eins skýrt og það verður Jóna Hlíf Halldórsdóttir Skoðun Verður það að vera Ísrael? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Þögnin sem skapaði ótta – arfleifð Þórarins í Sameyki Sigríður Svanborgardóttir Skoðun Gríðarlegir hagsmunir í húfi Sigurður Ingi Jóhannsson Skoðun Trollveiðar og veiðiráðgjöf Magnús Jónsson Skoðun Hver borgar fyrir ódýrar lóðir? Sara Björg Sigurðardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Barnasáttmáli fyrir öll börn Guðný Björk Eydal,Paola Carenas skrifar Skoðun Ójafnvægið sem heimurinn býr við – og skellur á Bakka Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Bensínstöðvardíll og Birkimelur Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Trollveiðar og veiðiráðgjöf Magnús Jónsson skrifar Skoðun Gríðarlegir hagsmunir í húfi Sigurður Ingi Jóhannsson skrifar Skoðun Skynsamleg forgangsröðun fjár Ragnhildur Jónsdóttir skrifar Skoðun Eins skýrt og það verður Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Tjáningarfrelsi, gagnrýni og Snorri Másson Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að sameinast fjölskyldu sinni Guðrún Brynjólfsdóttir skrifar Skoðun Þögnin sem skapaði ótta – arfleifð Þórarins í Sameyki Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Súrdeigsbrauð, ilmkjarnaolíur og Samtökin 78 Snorri Másson skrifar Skoðun Eru forvarnir í hættu? Dagbjört Harðardóttir skrifar Skoðun Tveir alþingismenn og Gaza Sverrir Agnarsson skrifar Skoðun Hver borgar fyrir ódýrar lóðir? Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Erum við að lengja dauðann en ekki lífið? Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Mikill munur á aðgengi að líknarmeðferð í Evrópu Kristín Lára Ólafsdóttir skrifar Skoðun Sumarið verður nýtt vel til uppbyggingar snjóflóðavarna Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Verður það að vera Ísrael? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson skrifar Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson skrifar Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir skrifar Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson skrifar Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar Skoðun Fæðing Ísraels - Líkum misþyrmt BIrgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas skrifar Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar Sjá meira
Fyrir 50 árum þann 30. apríl 1975 féll Saigon, höfuðborg Suður-Víetnams, í hendur hersveita Norður-Víetnams. Þetta markaði endalok Víetnamstríðsins, sem hafði kostað um þrjár milljónir Víetnama og tæplega 60.000 Bandaríkjamenn lífið. Bandaríkjaher var neyddur til að yfirgefa landið í skyndingu, og myndir af fólki sem var flutt með þyrlum frá þaki bandaríska sendiráðsins urðu tákn um kaotískan enda stríðsins. Rætur stríðsins má rekja til nýlendutímans, þegar Víetnam tilheyrði Indókína undir franskri stjórn. Eftir síðari heimsstyrjöldina hófst barátta fyrir sjálfstæði sem eftir frækinn sigur Víetnama á franska hernum í Dien Bien Phu leiddi til skiptingar landsins í tvo hluta árið 1954: Norður-Víetnam undir stjórn kommúnista og Suður-Víetnam undir stjórn andkommúnista. Bandaríkin hófu sífellt meiri þátttöku í stríðnu sem þeir litu á sem vígvöll kalda stríðsins en varð lítið ágengt þrátt fyrir gríðarlega hernaðaryfirburði. Átökin voru þau blóðugustu sem menn höfðu orðið vitni af í nýtilkomnu sjónvarpi. Bandarískum yfirvöldum reyndist erfitt að útskýra og réttlæta stríðið fyrir almenningi bæði heima fyrir og í öðrum löndum enda einkenndist strísrekstur þeirra af vanþekkingu og virðingarleysi fyrir víetnamskri þjóð og víetnamskri menningu. Mótmæli fóru vaxandi ekki síst með tilkomu 68 kynslóðarinnar. Minnisstæðar eru tvær ræður sem vöktu mikla athygli og höfðu veruleg áhrif á almenningsálitið bæði innan og utan Bandaríkjanna. Aðra flutti John Kerry, fyrrum sjóliði sem hafði þjónað í Víetnam, er hann bar vitni fyrir utanríkismálanefnd bandaríska þingsins í apríl 1971. Þar sagði hann meðal annars: „How do you ask a man to be the last man to die for a mistake?“ Ræða Kerry varð táknræn fyrir unga kynslóð uppgjafahermanna sem höfðu snúið baki við stríðinu. Hina hélt Olof Palme forsætisráðherra Svíþjóðar eftir gríðarlegar loftárásir Bandaríkjamanna á Norður -Víetnam um jólin 1972. Hafði sú ræða mikil áhrif á almenningsálitið í Evrópu en vakti um leið mikla reiði hjá ráðamönnum í Washington. Í jólaávarpi 1972 líkti Palme sprengjuárásum Bandaríkjamanna á Víetnam við grimmdarverk nasista og ýmis grimmdarverk sögunnar. „Man får associationer till Guernica, Oradour, Babi Yar, Katyn, Lidice, Sharpeville, Treblinka.“ Þegar Bandaríkin drógu herlið sitt til baka stuttu síðar og hættu stuðningi við Suður-Víetnam, féll ríkisstjórn þar hratt. Sameining landsins undir stjórn kommúnista í Norður-Víetnam markaði lok stríðsins – en ekki lok sársaukans. Víetnam var í rústum og hefur þurft áratugi til að byggja sig upp. Í dag, 50 árum síðar, eru mörg sár enn opin. Stríðið skilur eftir sig arfleifð mótmæla, siðferðislegrar sjálfsskoðunar og mikilvægra spurninga um réttmæti hernaðaríhlutunar. Ræður Kerry og Palme minna okkur á að andstaða við stríð sprettur ekki aðeins úr pólitískum skoðunum – heldur einnig úr samvisku og mannúð. Víetnamstríðið er meðal lærdómsríkustu styrjalda 20. aldar. Þar sýndu Bandaríkjamenn fram á að hernaðarlegir yfirburðir tryggja ekki endilega sigur. Í dag má greina hliðstæður við átökin á Gasa og í Úkraínu, þar sem harka og valdbeiting hafa ekki skilað tilætluðum árangri. Til að skilja afleiðingar stríðs er nauðsynlegt að tileinka sér þekkingu á sögu, menningu og reynslu viðkomandi þjóða. Með því að skoða lærdóma Víetnamstríðsins má betur skilja flækjustig nútímaátaka og mikilvægi pólitískra lausna. Í Víetnam háðu Bandaríkin stríð gegn kommúnisma með miklum herstyrk, en vissu lítið um þjóðina sjálfa og menningu hennar og tókst ekki að vinna hug og hjörtu íbúa Suður-Víetnam. Andstaða við innrásina jókst bæði meðal almennings í Víetnam og í Bandaríkjunum. Á svipaðan hátt má sjá að Ísrael og Rússland hafa ekki náð pólitískum árangri með hernaðarlegum aðgerðum í Gasa og Úkraínu. Í báðum tilfellum hefur valdbeiting leitt til aukinnar andspyrnu og hörmunga meðal óbreyttra borgara. Alþjóðlegur þrýstingur gegndi stóru hlutverki í þróun Víetnamstríðsins og hið sama á við um Gasa og Úkraínu. Myndir, upptökur og skýrslur um mannréttindabrot hafa áhrif á almenningsálit og stefnu ríkja. Að lokum er ljóst að friður næst ekki með hervaldi heldur með samræðu, málamiðlunum og virðingu fyrir mannréttindum. Það sýndi sig í lok Víetnamstríðsins og á einnig við í núverandi átökum. Víetnam kennir okkur að stríð án skilnings og samráðs endar yfirleitt í ósigri – ekki aðeins fyrir hermenn, heldur fyrir allan almenning deiluaðila. Höfundur er fyrrverandi ráðgjafi við heilbrigðisráðuneytið í Víetnam á vegum sænsku þróunarsamvinnustofnunarinnar (SIDA).
Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar
Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar