Fjárfestum í fyrsta bekk, frekar en fangelsum Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar 21. ágúst 2025 13:31 Íslenska ríkið og sveitarfélögin eyða um 100 milljörðum króna árlega í að "laga" afleiðingar þess að við gripum ekki börn í vanda nógu snemma. Þetta er næstum þrjú prósent af vergri landsframleiðslu, svipuð upphæð og öll framlög ríkisins til vegamála, löggæslu og dómskerfisins samanlagt. Þrátt fyrir þetta er viðvarandi tilhneiging að líta á velferð barna sem "mjúkt mál" , eitthvað sem er fallegt og gott, en ekki brýnt. Velferð barna er ennfremur oftar en ekki römmuð inn sem kostnaður frekar en raunveruleg fjárfesting. Sú hugsun er úrelt og gríðarlega kostnaðarsöm fyrir samfélagið allt. Wall Street og barnavernd, ólíklegir bandamenn Í London, New York og Toronto er eitthvað merkilegt að gerast. Fjárfestingarbankar og lífeyrissjóðir eru farnir að selja og kaupa „social impact bonds," skuldabréf sem byggja á sparnaði opinberra aðila vegna snemmtækrar íhlutunar í líf barna. Goldman Sachs fjárfestingabankinn, sem varla er þekktur fyrir mannúðarstarfsemi, fjárfesti nýlega í verkefni sem kennir ungum foreldrum foreldrafærni. Af hverju? Vegna þess að bankinn fær sjö dollara til baka fyrir hvern dollara sem hann fjárfestir. Þessir aðilar hafa reiknað dæmið til enda: Að fjárfesta í sex ára barni er betri fjárfesting en að borga fyrir flókinn vanda sextán ára unglings. Kúlulánin sem við tökum ár hvert Kjörnir sveitarstjórnarfulltrúar eyða hlutfallslega miklum tíma í að yfirfara endurskoðaðar fjárhagsáætlanir, þriggja mánaða uppgjör, hálfsársuppgjör, ársuppgjör. Í því samhengi er áhugavert að velta fram þeirri staðreynd að um 55–60% af útgjöldum sveitarfélaga renna í þjónustu við börn og fjölskyldur. Sjaldan er hins vegar varið tíma í að greina hvað raunverulega drífur þessi útgjöld og vaxandi þörf áfram. Raunin er sú að við erum að taka kúlulán. Þegar sex ára barn sýnir merki um kvíða eða félagslega einangrun og við bregðumst ekki við, erum við í raun að skrifa undir lánssamning, lán sem samfélagið þarf að greiða með vöxtum eftir tíu ár. Tölurnar tala sínu máli: Kostnaðurinn við eitt barn sem lendir í alvarlegum vanda getur hlaupið á tugum milljóna. Sérnám, sálfræðiþjónusta, félagsráðgjöf, barnavernd og jafnvel fangelsisvist. Til samanburðar getur snemmtæk íhlutun kostað um 24.000 krónur í ákveðnum tilvikum. Þetta er ekki flókin stærðfræði. Andleg líðan barna sem fjárhagslegur mælikvarði Hér er róttæk tillaga: Hvað ef við myndum endurskoða fjárhagsáætlanir opinberra aðila út frá andlegri líðan barna, ekki aðeins krónum og aurum? Við mælum nú þegar allt mögulegt: skuldir sem hlutfall af tekjum, veltufé frá rekstri, eiginfjárhlutfall. En við mælum ekki kerfisbundið hvernig börnum líður í samhengi við fjárhagsáætlanir, þótt líðan barna sé einn helsti drifkraftur framtíðarútgjalda ríkis og sveitarfélaga. Ímyndum okkur að sveitarstjórnir fengju mánaðarlega skýrslu: „Kvíði meðal 6. bekkinga hefur aukist um 15%. Ef ekki er gripið inn í mun þetta hafa í för með sér árlegan kostnað fyrir sveitarfélagið að upphæð 45 milljóna næstu fimm árin." Foreldrafærni og hundar Í dag þykir ekki samfélagslega ásættanlegt að fá sér hund og sleppa því að fara á hvolpanámskeið. Sveitarfélagið gefur afslátt af hundagjöldum ef þú sýnir fram á að um menntaðan hvolpaeiganda sé að ræða. Af hverju? Vegna þess að vel þjálfaðir hundar valda minna veseni og kosta samfélagið minna. En eignist þú barn, sem er stærsta og flóknasta verkefni lífsins, þá er ekkert námskeið. Engin fræðsla. Engin sérstök hvatning til að mennta þig í foreldrahlutverkinu. Þó rannsóknir sýni að foreldrafærninámskeið geti skilað samfélaginu 7–15 földum ávinningi fyrir hverja krónu sem fjárfest er. Hvað ef við gæfum foreldrum skattaafslátt eða afslátt af leikskólagjöldum fyrir að sækja slík námskeið? Hvað ef við fjárfestum í foreldrum eins og við fjárfestum í... hundaeigendum? Pólitík sem hugsar lengra en til næstu kosninga Ef þetta er svona einfalt, af hverju er þá þessi hugsun ekki komin lengra? Vandamálið er að snemmtæk íhlutun skilar sér sjaldnast innan eins kjörtímabils. Ráðherrar eða bæjarstjórar sem fjárfesta í sex ára börnum í dag muna ekki uppskera ávinning fyrr en löngu eftir næstu kosningar. Hins vegar er þetta prófraun raunverulegra leiðtoga. Pólitískur leiðtogi er reiðubúinn að planta trjám sem viðkomandi mun líklega aldrei sjá fullvaxta. Hann þorir að taka ákvarðanir sem eru samfélaginu til heilla, þó það þýði að næsta ríkisstjórn eða næsti bæjarstjóri muni uppskera árangurinn. Valið er einfalt Titill greinarinnar er ögrandi af ásetningi. Við stöndum frammi fyrir einföldu vali: Fjárfesta í fyrstu bekkingum eða borga fyrir flóknari úrræði og jafnvel fangavörslu síðar. Þetta er ekki tilfinningamál, þótt tilfinningar skipti vissulega máli. Þetta er fjárhagslegur veruleiki. Stærstu fjárfestingabankar heims hafa reiknað dæmið og niðurstaðan er að snemmtæk íhlutun er ein besta fjárfestingin sem völ er á. Spurningin er hvort við Íslendingar tökum mark á útreikningum Wall Street. Hvort við hættum að flokka velferð barna sem „mjúkt mál" og förum að sjá það sem það er, mikilvægasta fjárfestingartækifæri þjóðarinnar. Við getum haldið áfram að safna kúlulánum og vonað að einhver annar borgi brúsann. Reikningurinn kemur alltaf. Spurningin er bara hvenær við viljum borga hann og hve dýru verði. Við getum valið að fjárfesta í farsæld, eða greiða fyrir afleiðingarnar. Hjördís Eva Þórðardóttir er sérfræðingur í farsæld og réttindum barna. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Börn og uppeldi Réttindi barna Rekstur hins opinbera Hjördís Eva Þórðardóttir Mest lesið Okur fákeppni og ofurvextir halda uppi verðbólgu Þorsteinn Sæmundsson Skoðun Tvær leiðir færar til þess að skóli fyrir alla geti virkað Íris Björk Eysteinsdóttir Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir Skoðun Viltu hafa jákvæð áhrif þegar þú ferðast? Ásdís Guðmundsdóttir Skoðun Ástarsvik ein tegund ofbeldis gegn eldra fólki Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Sköpum samfélag fyrir börn Gunnar Salvarsson Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir Skoðun Lítil bleik slaufa kemur miklu til leiðar Halla Þorvaldsdóttir Skoðun Óverjandi framkoma við fyrirtæki Ólafur Stephensen Skoðun Skrift er málið Guðbjörg Rut Þórisdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Okur fákeppni og ofurvextir halda uppi verðbólgu Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Óverjandi framkoma við fyrirtæki Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Þegar vitleysan í dómsal slær allt út Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Ástarsvik ein tegund ofbeldis gegn eldra fólki Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Lítil bleik slaufa kemur miklu til leiðar Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Fræ menntunar – frá Froebel til Jung Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar Skoðun Að hafa trú á samfélaginu Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Skoðun Sköpum samfélag fyrir börn Gunnar Salvarsson skrifar Skoðun Skrift er málið Guðbjörg Rut Þórisdóttir skrifar Skoðun Viltu hafa jákvæð áhrif þegar þú ferðast? Ásdís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Tvær leiðir færar til þess að skóli fyrir alla geti virkað Íris Björk Eysteinsdóttir skrifar Skoðun Örorkubyrði og örorkuframlag lífeyrissjóða Björgvin Jón Bjarnason skrifar Skoðun Komið gott! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Gervigreind er persónulegi kennarinn þinn – Lærum að læra upp á nýtt Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Gegn áætluðu kílómetragjaldi stjórnvalda á bifhjól Matthías Arngrímsson skrifar Skoðun Tillaga um hærri vörugjöld á mótorhjól er skref aftur á bak Unnar Már Magnússon skrifar Skoðun Hvernig hugsar þú um hreint vatn? Lovísa Árnadóttir skrifar Skoðun Takk Vigdís! Takk Guðni! Takk Halla! — Takk þjóð! Hjörtur Hjartarson skrifar Skoðun Blóðmerar - skeytingarleysi hinna þriggja valda Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Krefjandi tímar í veitingageiranum Einar Bárðarson skrifar Skoðun Má endalaust vera níðingur!! Arna Magnea Danks skrifar Skoðun Um pólitík óttans, öryggisvæðingu fólksflótta og hina ICElensku varðhaldsstöð Sema Erla Serdaroglu skrifar Skoðun Silfurfat Samfylkingarinnar Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Opið bréf til Jóhanns Páls Jóhannssonar umhverfis-, orku- og loftlagsráðherra Kolbrún Georgsdóttir skrifar Skoðun Fjármálabylting: Gervigreind og táknvæðing fyrir almenning Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Sjá meira
Íslenska ríkið og sveitarfélögin eyða um 100 milljörðum króna árlega í að "laga" afleiðingar þess að við gripum ekki börn í vanda nógu snemma. Þetta er næstum þrjú prósent af vergri landsframleiðslu, svipuð upphæð og öll framlög ríkisins til vegamála, löggæslu og dómskerfisins samanlagt. Þrátt fyrir þetta er viðvarandi tilhneiging að líta á velferð barna sem "mjúkt mál" , eitthvað sem er fallegt og gott, en ekki brýnt. Velferð barna er ennfremur oftar en ekki römmuð inn sem kostnaður frekar en raunveruleg fjárfesting. Sú hugsun er úrelt og gríðarlega kostnaðarsöm fyrir samfélagið allt. Wall Street og barnavernd, ólíklegir bandamenn Í London, New York og Toronto er eitthvað merkilegt að gerast. Fjárfestingarbankar og lífeyrissjóðir eru farnir að selja og kaupa „social impact bonds," skuldabréf sem byggja á sparnaði opinberra aðila vegna snemmtækrar íhlutunar í líf barna. Goldman Sachs fjárfestingabankinn, sem varla er þekktur fyrir mannúðarstarfsemi, fjárfesti nýlega í verkefni sem kennir ungum foreldrum foreldrafærni. Af hverju? Vegna þess að bankinn fær sjö dollara til baka fyrir hvern dollara sem hann fjárfestir. Þessir aðilar hafa reiknað dæmið til enda: Að fjárfesta í sex ára barni er betri fjárfesting en að borga fyrir flókinn vanda sextán ára unglings. Kúlulánin sem við tökum ár hvert Kjörnir sveitarstjórnarfulltrúar eyða hlutfallslega miklum tíma í að yfirfara endurskoðaðar fjárhagsáætlanir, þriggja mánaða uppgjör, hálfsársuppgjör, ársuppgjör. Í því samhengi er áhugavert að velta fram þeirri staðreynd að um 55–60% af útgjöldum sveitarfélaga renna í þjónustu við börn og fjölskyldur. Sjaldan er hins vegar varið tíma í að greina hvað raunverulega drífur þessi útgjöld og vaxandi þörf áfram. Raunin er sú að við erum að taka kúlulán. Þegar sex ára barn sýnir merki um kvíða eða félagslega einangrun og við bregðumst ekki við, erum við í raun að skrifa undir lánssamning, lán sem samfélagið þarf að greiða með vöxtum eftir tíu ár. Tölurnar tala sínu máli: Kostnaðurinn við eitt barn sem lendir í alvarlegum vanda getur hlaupið á tugum milljóna. Sérnám, sálfræðiþjónusta, félagsráðgjöf, barnavernd og jafnvel fangelsisvist. Til samanburðar getur snemmtæk íhlutun kostað um 24.000 krónur í ákveðnum tilvikum. Þetta er ekki flókin stærðfræði. Andleg líðan barna sem fjárhagslegur mælikvarði Hér er róttæk tillaga: Hvað ef við myndum endurskoða fjárhagsáætlanir opinberra aðila út frá andlegri líðan barna, ekki aðeins krónum og aurum? Við mælum nú þegar allt mögulegt: skuldir sem hlutfall af tekjum, veltufé frá rekstri, eiginfjárhlutfall. En við mælum ekki kerfisbundið hvernig börnum líður í samhengi við fjárhagsáætlanir, þótt líðan barna sé einn helsti drifkraftur framtíðarútgjalda ríkis og sveitarfélaga. Ímyndum okkur að sveitarstjórnir fengju mánaðarlega skýrslu: „Kvíði meðal 6. bekkinga hefur aukist um 15%. Ef ekki er gripið inn í mun þetta hafa í för með sér árlegan kostnað fyrir sveitarfélagið að upphæð 45 milljóna næstu fimm árin." Foreldrafærni og hundar Í dag þykir ekki samfélagslega ásættanlegt að fá sér hund og sleppa því að fara á hvolpanámskeið. Sveitarfélagið gefur afslátt af hundagjöldum ef þú sýnir fram á að um menntaðan hvolpaeiganda sé að ræða. Af hverju? Vegna þess að vel þjálfaðir hundar valda minna veseni og kosta samfélagið minna. En eignist þú barn, sem er stærsta og flóknasta verkefni lífsins, þá er ekkert námskeið. Engin fræðsla. Engin sérstök hvatning til að mennta þig í foreldrahlutverkinu. Þó rannsóknir sýni að foreldrafærninámskeið geti skilað samfélaginu 7–15 földum ávinningi fyrir hverja krónu sem fjárfest er. Hvað ef við gæfum foreldrum skattaafslátt eða afslátt af leikskólagjöldum fyrir að sækja slík námskeið? Hvað ef við fjárfestum í foreldrum eins og við fjárfestum í... hundaeigendum? Pólitík sem hugsar lengra en til næstu kosninga Ef þetta er svona einfalt, af hverju er þá þessi hugsun ekki komin lengra? Vandamálið er að snemmtæk íhlutun skilar sér sjaldnast innan eins kjörtímabils. Ráðherrar eða bæjarstjórar sem fjárfesta í sex ára börnum í dag muna ekki uppskera ávinning fyrr en löngu eftir næstu kosningar. Hins vegar er þetta prófraun raunverulegra leiðtoga. Pólitískur leiðtogi er reiðubúinn að planta trjám sem viðkomandi mun líklega aldrei sjá fullvaxta. Hann þorir að taka ákvarðanir sem eru samfélaginu til heilla, þó það þýði að næsta ríkisstjórn eða næsti bæjarstjóri muni uppskera árangurinn. Valið er einfalt Titill greinarinnar er ögrandi af ásetningi. Við stöndum frammi fyrir einföldu vali: Fjárfesta í fyrstu bekkingum eða borga fyrir flóknari úrræði og jafnvel fangavörslu síðar. Þetta er ekki tilfinningamál, þótt tilfinningar skipti vissulega máli. Þetta er fjárhagslegur veruleiki. Stærstu fjárfestingabankar heims hafa reiknað dæmið og niðurstaðan er að snemmtæk íhlutun er ein besta fjárfestingin sem völ er á. Spurningin er hvort við Íslendingar tökum mark á útreikningum Wall Street. Hvort við hættum að flokka velferð barna sem „mjúkt mál" og förum að sjá það sem það er, mikilvægasta fjárfestingartækifæri þjóðarinnar. Við getum haldið áfram að safna kúlulánum og vonað að einhver annar borgi brúsann. Reikningurinn kemur alltaf. Spurningin er bara hvenær við viljum borga hann og hve dýru verði. Við getum valið að fjárfesta í farsæld, eða greiða fyrir afleiðingarnar. Hjördís Eva Þórðardóttir er sérfræðingur í farsæld og réttindum barna.
Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar
Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar
Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar
Skoðun Gervigreind er persónulegi kennarinn þinn – Lærum að læra upp á nýtt Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Um pólitík óttans, öryggisvæðingu fólksflótta og hina ICElensku varðhaldsstöð Sema Erla Serdaroglu skrifar
Skoðun Opið bréf til Jóhanns Páls Jóhannssonar umhverfis-, orku- og loftlagsráðherra Kolbrún Georgsdóttir skrifar
Skoðun Fjármálabylting: Gervigreind og táknvæðing fyrir almenning Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar