Fjárfestum í fyrsta bekk, frekar en fangelsum Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar 21. ágúst 2025 13:31 Íslenska ríkið og sveitarfélögin eyða um 100 milljörðum króna árlega í að "laga" afleiðingar þess að við gripum ekki börn í vanda nógu snemma. Þetta er næstum þrjú prósent af vergri landsframleiðslu, svipuð upphæð og öll framlög ríkisins til vegamála, löggæslu og dómskerfisins samanlagt. Þrátt fyrir þetta er viðvarandi tilhneiging að líta á velferð barna sem "mjúkt mál" , eitthvað sem er fallegt og gott, en ekki brýnt. Velferð barna er ennfremur oftar en ekki römmuð inn sem kostnaður frekar en raunveruleg fjárfesting. Sú hugsun er úrelt og gríðarlega kostnaðarsöm fyrir samfélagið allt. Wall Street og barnavernd, ólíklegir bandamenn Í London, New York og Toronto er eitthvað merkilegt að gerast. Fjárfestingarbankar og lífeyrissjóðir eru farnir að selja og kaupa „social impact bonds," skuldabréf sem byggja á sparnaði opinberra aðila vegna snemmtækrar íhlutunar í líf barna. Goldman Sachs fjárfestingabankinn, sem varla er þekktur fyrir mannúðarstarfsemi, fjárfesti nýlega í verkefni sem kennir ungum foreldrum foreldrafærni. Af hverju? Vegna þess að bankinn fær sjö dollara til baka fyrir hvern dollara sem hann fjárfestir. Þessir aðilar hafa reiknað dæmið til enda: Að fjárfesta í sex ára barni er betri fjárfesting en að borga fyrir flókinn vanda sextán ára unglings. Kúlulánin sem við tökum ár hvert Kjörnir sveitarstjórnarfulltrúar eyða hlutfallslega miklum tíma í að yfirfara endurskoðaðar fjárhagsáætlanir, þriggja mánaða uppgjör, hálfsársuppgjör, ársuppgjör. Í því samhengi er áhugavert að velta fram þeirri staðreynd að um 55–60% af útgjöldum sveitarfélaga renna í þjónustu við börn og fjölskyldur. Sjaldan er hins vegar varið tíma í að greina hvað raunverulega drífur þessi útgjöld og vaxandi þörf áfram. Raunin er sú að við erum að taka kúlulán. Þegar sex ára barn sýnir merki um kvíða eða félagslega einangrun og við bregðumst ekki við, erum við í raun að skrifa undir lánssamning, lán sem samfélagið þarf að greiða með vöxtum eftir tíu ár. Tölurnar tala sínu máli: Kostnaðurinn við eitt barn sem lendir í alvarlegum vanda getur hlaupið á tugum milljóna. Sérnám, sálfræðiþjónusta, félagsráðgjöf, barnavernd og jafnvel fangelsisvist. Til samanburðar getur snemmtæk íhlutun kostað um 24.000 krónur í ákveðnum tilvikum. Þetta er ekki flókin stærðfræði. Andleg líðan barna sem fjárhagslegur mælikvarði Hér er róttæk tillaga: Hvað ef við myndum endurskoða fjárhagsáætlanir opinberra aðila út frá andlegri líðan barna, ekki aðeins krónum og aurum? Við mælum nú þegar allt mögulegt: skuldir sem hlutfall af tekjum, veltufé frá rekstri, eiginfjárhlutfall. En við mælum ekki kerfisbundið hvernig börnum líður í samhengi við fjárhagsáætlanir, þótt líðan barna sé einn helsti drifkraftur framtíðarútgjalda ríkis og sveitarfélaga. Ímyndum okkur að sveitarstjórnir fengju mánaðarlega skýrslu: „Kvíði meðal 6. bekkinga hefur aukist um 15%. Ef ekki er gripið inn í mun þetta hafa í för með sér árlegan kostnað fyrir sveitarfélagið að upphæð 45 milljóna næstu fimm árin." Foreldrafærni og hundar Í dag þykir ekki samfélagslega ásættanlegt að fá sér hund og sleppa því að fara á hvolpanámskeið. Sveitarfélagið gefur afslátt af hundagjöldum ef þú sýnir fram á að um menntaðan hvolpaeiganda sé að ræða. Af hverju? Vegna þess að vel þjálfaðir hundar valda minna veseni og kosta samfélagið minna. En eignist þú barn, sem er stærsta og flóknasta verkefni lífsins, þá er ekkert námskeið. Engin fræðsla. Engin sérstök hvatning til að mennta þig í foreldrahlutverkinu. Þó rannsóknir sýni að foreldrafærninámskeið geti skilað samfélaginu 7–15 földum ávinningi fyrir hverja krónu sem fjárfest er. Hvað ef við gæfum foreldrum skattaafslátt eða afslátt af leikskólagjöldum fyrir að sækja slík námskeið? Hvað ef við fjárfestum í foreldrum eins og við fjárfestum í... hundaeigendum? Pólitík sem hugsar lengra en til næstu kosninga Ef þetta er svona einfalt, af hverju er þá þessi hugsun ekki komin lengra? Vandamálið er að snemmtæk íhlutun skilar sér sjaldnast innan eins kjörtímabils. Ráðherrar eða bæjarstjórar sem fjárfesta í sex ára börnum í dag muna ekki uppskera ávinning fyrr en löngu eftir næstu kosningar. Hins vegar er þetta prófraun raunverulegra leiðtoga. Pólitískur leiðtogi er reiðubúinn að planta trjám sem viðkomandi mun líklega aldrei sjá fullvaxta. Hann þorir að taka ákvarðanir sem eru samfélaginu til heilla, þó það þýði að næsta ríkisstjórn eða næsti bæjarstjóri muni uppskera árangurinn. Valið er einfalt Titill greinarinnar er ögrandi af ásetningi. Við stöndum frammi fyrir einföldu vali: Fjárfesta í fyrstu bekkingum eða borga fyrir flóknari úrræði og jafnvel fangavörslu síðar. Þetta er ekki tilfinningamál, þótt tilfinningar skipti vissulega máli. Þetta er fjárhagslegur veruleiki. Stærstu fjárfestingabankar heims hafa reiknað dæmið og niðurstaðan er að snemmtæk íhlutun er ein besta fjárfestingin sem völ er á. Spurningin er hvort við Íslendingar tökum mark á útreikningum Wall Street. Hvort við hættum að flokka velferð barna sem „mjúkt mál" og förum að sjá það sem það er, mikilvægasta fjárfestingartækifæri þjóðarinnar. Við getum haldið áfram að safna kúlulánum og vonað að einhver annar borgi brúsann. Reikningurinn kemur alltaf. Spurningin er bara hvenær við viljum borga hann og hve dýru verði. Við getum valið að fjárfesta í farsæld, eða greiða fyrir afleiðingarnar. Hjördís Eva Þórðardóttir er sérfræðingur í farsæld og réttindum barna. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Börn og uppeldi Réttindi barna Rekstur hins opinbera Hjördís Eva Þórðardóttir Mest lesið „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir skrifar Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson skrifar Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir skrifar Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason skrifar Skoðun Konur sem stinga hvor aðra í bakið Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Fjölbreytileiki er styrkleiki Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Það er list að lifa með krabbameini Hlíf Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Um kynjafræði og pólítík Hanna Björg Vilhjálmsdóttir skrifar Skoðun Við fylgjum þér frá getnaði til grafar Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun 112. liðurinn í aðgerðaáætlun í menntamálum? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson skrifar Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Drambið okkar Júlíus Valsson skrifar Skoðun Við vitum Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar Sjá meira
Íslenska ríkið og sveitarfélögin eyða um 100 milljörðum króna árlega í að "laga" afleiðingar þess að við gripum ekki börn í vanda nógu snemma. Þetta er næstum þrjú prósent af vergri landsframleiðslu, svipuð upphæð og öll framlög ríkisins til vegamála, löggæslu og dómskerfisins samanlagt. Þrátt fyrir þetta er viðvarandi tilhneiging að líta á velferð barna sem "mjúkt mál" , eitthvað sem er fallegt og gott, en ekki brýnt. Velferð barna er ennfremur oftar en ekki römmuð inn sem kostnaður frekar en raunveruleg fjárfesting. Sú hugsun er úrelt og gríðarlega kostnaðarsöm fyrir samfélagið allt. Wall Street og barnavernd, ólíklegir bandamenn Í London, New York og Toronto er eitthvað merkilegt að gerast. Fjárfestingarbankar og lífeyrissjóðir eru farnir að selja og kaupa „social impact bonds," skuldabréf sem byggja á sparnaði opinberra aðila vegna snemmtækrar íhlutunar í líf barna. Goldman Sachs fjárfestingabankinn, sem varla er þekktur fyrir mannúðarstarfsemi, fjárfesti nýlega í verkefni sem kennir ungum foreldrum foreldrafærni. Af hverju? Vegna þess að bankinn fær sjö dollara til baka fyrir hvern dollara sem hann fjárfestir. Þessir aðilar hafa reiknað dæmið til enda: Að fjárfesta í sex ára barni er betri fjárfesting en að borga fyrir flókinn vanda sextán ára unglings. Kúlulánin sem við tökum ár hvert Kjörnir sveitarstjórnarfulltrúar eyða hlutfallslega miklum tíma í að yfirfara endurskoðaðar fjárhagsáætlanir, þriggja mánaða uppgjör, hálfsársuppgjör, ársuppgjör. Í því samhengi er áhugavert að velta fram þeirri staðreynd að um 55–60% af útgjöldum sveitarfélaga renna í þjónustu við börn og fjölskyldur. Sjaldan er hins vegar varið tíma í að greina hvað raunverulega drífur þessi útgjöld og vaxandi þörf áfram. Raunin er sú að við erum að taka kúlulán. Þegar sex ára barn sýnir merki um kvíða eða félagslega einangrun og við bregðumst ekki við, erum við í raun að skrifa undir lánssamning, lán sem samfélagið þarf að greiða með vöxtum eftir tíu ár. Tölurnar tala sínu máli: Kostnaðurinn við eitt barn sem lendir í alvarlegum vanda getur hlaupið á tugum milljóna. Sérnám, sálfræðiþjónusta, félagsráðgjöf, barnavernd og jafnvel fangelsisvist. Til samanburðar getur snemmtæk íhlutun kostað um 24.000 krónur í ákveðnum tilvikum. Þetta er ekki flókin stærðfræði. Andleg líðan barna sem fjárhagslegur mælikvarði Hér er róttæk tillaga: Hvað ef við myndum endurskoða fjárhagsáætlanir opinberra aðila út frá andlegri líðan barna, ekki aðeins krónum og aurum? Við mælum nú þegar allt mögulegt: skuldir sem hlutfall af tekjum, veltufé frá rekstri, eiginfjárhlutfall. En við mælum ekki kerfisbundið hvernig börnum líður í samhengi við fjárhagsáætlanir, þótt líðan barna sé einn helsti drifkraftur framtíðarútgjalda ríkis og sveitarfélaga. Ímyndum okkur að sveitarstjórnir fengju mánaðarlega skýrslu: „Kvíði meðal 6. bekkinga hefur aukist um 15%. Ef ekki er gripið inn í mun þetta hafa í för með sér árlegan kostnað fyrir sveitarfélagið að upphæð 45 milljóna næstu fimm árin." Foreldrafærni og hundar Í dag þykir ekki samfélagslega ásættanlegt að fá sér hund og sleppa því að fara á hvolpanámskeið. Sveitarfélagið gefur afslátt af hundagjöldum ef þú sýnir fram á að um menntaðan hvolpaeiganda sé að ræða. Af hverju? Vegna þess að vel þjálfaðir hundar valda minna veseni og kosta samfélagið minna. En eignist þú barn, sem er stærsta og flóknasta verkefni lífsins, þá er ekkert námskeið. Engin fræðsla. Engin sérstök hvatning til að mennta þig í foreldrahlutverkinu. Þó rannsóknir sýni að foreldrafærninámskeið geti skilað samfélaginu 7–15 földum ávinningi fyrir hverja krónu sem fjárfest er. Hvað ef við gæfum foreldrum skattaafslátt eða afslátt af leikskólagjöldum fyrir að sækja slík námskeið? Hvað ef við fjárfestum í foreldrum eins og við fjárfestum í... hundaeigendum? Pólitík sem hugsar lengra en til næstu kosninga Ef þetta er svona einfalt, af hverju er þá þessi hugsun ekki komin lengra? Vandamálið er að snemmtæk íhlutun skilar sér sjaldnast innan eins kjörtímabils. Ráðherrar eða bæjarstjórar sem fjárfesta í sex ára börnum í dag muna ekki uppskera ávinning fyrr en löngu eftir næstu kosningar. Hins vegar er þetta prófraun raunverulegra leiðtoga. Pólitískur leiðtogi er reiðubúinn að planta trjám sem viðkomandi mun líklega aldrei sjá fullvaxta. Hann þorir að taka ákvarðanir sem eru samfélaginu til heilla, þó það þýði að næsta ríkisstjórn eða næsti bæjarstjóri muni uppskera árangurinn. Valið er einfalt Titill greinarinnar er ögrandi af ásetningi. Við stöndum frammi fyrir einföldu vali: Fjárfesta í fyrstu bekkingum eða borga fyrir flóknari úrræði og jafnvel fangavörslu síðar. Þetta er ekki tilfinningamál, þótt tilfinningar skipti vissulega máli. Þetta er fjárhagslegur veruleiki. Stærstu fjárfestingabankar heims hafa reiknað dæmið og niðurstaðan er að snemmtæk íhlutun er ein besta fjárfestingin sem völ er á. Spurningin er hvort við Íslendingar tökum mark á útreikningum Wall Street. Hvort við hættum að flokka velferð barna sem „mjúkt mál" og förum að sjá það sem það er, mikilvægasta fjárfestingartækifæri þjóðarinnar. Við getum haldið áfram að safna kúlulánum og vonað að einhver annar borgi brúsann. Reikningurinn kemur alltaf. Spurningin er bara hvenær við viljum borga hann og hve dýru verði. Við getum valið að fjárfesta í farsæld, eða greiða fyrir afleiðingarnar. Hjördís Eva Þórðardóttir er sérfræðingur í farsæld og réttindum barna.
Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar
Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar
Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar
Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun