Fimmta iðnbyltingin krefst svara – strax Sigvaldi Einarsson skrifar 8. október 2025 17:01 ...og hún byrjar í skólastofunni. VAKNIÐ! Fimmta iðnbyltingin er hafin. Þetta er ekki ýkjumál; þetta er staðreynd. Í gegnum söguna hafa iðnbyltingar umturnað samfélögum. Þær útrýma störfum, skapa ný, endurskilgreina verðmæti og skilja þær þjóðir eftir í rykmekki sem ekki aðlagast. Munurinn er sá að þessi bylting er hraðari, víðtækari og snertir sjálfan kjarna mannlegrar hugsunar. Við stöndum á tímamótum þar sem aðgerðaleysi jafngildir því að afsala sér framtíðinni.[1] Ég er orðinn nógu gamall til að muna þá tíð þegar ég skrifaði mína fyrstu ritgerð í Verzló á Landsbókasafninu. Það var fyrir þriðju iðnbyltinguna, tölvuna, og svo sannarlega fyrir þá fjórðu, internetið. Vinnan fólst í að fletta í gegnum þykkar bækur og lesa gamla Mogga til að afla mér heimilda. Þegar ég hóf nýverið nám aftur, byrjaði ég á svipaðan hátt; ég handskrifaði glósur í svarta minnisbók með teygju og færði þær svo yfir í Word. En þegar ég tók stökkið og fór að glósa beint inn í gervigreindina, fór námið á flug. Sú framför var, fyrir mig sem nemanda, hreint út sagt stórbrotin. Að leyfa nemendum að læra í gegnum gervigreind eykur ekki bara þekkingu; hún gerir hana dýpri. Hún losar nemendur og kennara undan þunga upplýsingaöflunar og gefur þeim tíma til að greina, skapa og hugsa gagnrýnt. Veruleikinn bankar á dyrnar: Störfin sem hverfa og störfin sem koma Þessi nýja bylting mun óhjákvæmilega hafa mikil áhrif á vinnumarkaðinn. Við verðum að þora að horfast í augu við það og aðlaga menntakerfið okkar að þessum nýja veruleika. Þetta er veruleikinn sem við verðum að undirbúa börnin okkar fyrir: Störf sem munu minnka: Störf sem byggja á endurtekinni úrvinnslu upplýsinga og stöðluðum ferlum munu dragast saman. Við þurfum að endurmeta þörfina á að útskrifa fjölda fólks í greinum eins og lögfræði og viðskiptafræði, þar sem gervigreind mun taka yfir stóran hluta af verkefnum sem í dag eru unnin af fólki. Jafnvel greiningarvinna í heimilis- og lyflækningum mun breytast mikið. Störf sem verða mikilvægari: Þörfin fyrir tæknimenntað og iðnmenntað fólk mun aukast gríðarlega. Við þurfum fleiri gagnagreinendur, gervigreindarfræðinga og gervigreindartækna. Samhliða þessu verða umönnunarstörf og kennsla enn mikilvægari, því mannleg snerting, samkennd og sköpunargleði eru eiginleikar sem vélar geta ekki leyst af hólmi. Hin sanna greind: Færnin sem vélar ná ekki Þegar gervigreind tekur yfir reiknivinnuna verða mannlegustu eiginleikarnir verðmætari en nokkru sinni fyrr. Alþjóðaefnahagsráðið (World Economic Forum) og Efnahags- og framfarastofnunin (OECD) hafa bent á að færni eins og skapandi hugsun, gagnrýnin hugsun og greiningarhæfni séu meðal mikilvægustu eiginleika framtíðarinnar. Þetta kallast „Authentic Intelligence“ eða hin sanna greind – samspil mannlegs hugvits og yfirburða reiknigetu véla. Við verðum að þjálfa þessa eiginleika markvisst. Við þurfum að kenna meira af skapandi hugsun, gagnrýnni hugsun og þjálfa upp almenna skynsemi. Einnig verðum við að efla kennslu í samskiptum, leiklist og ræðumennsku. Þetta eru ekki „mjúk“ greinar heldur harðkjarnafærni í heimi gervigreindar. Þegar skapandi og gagnrýnin kennsla fer fram, má leggja símana til hliðar – rétt eins og gert er í leikfimi, útivist og sundi. ;) Lærðu að tala við vélina: Spjall, leit, rannsókn og spurnarforritun Til að nýta tæknina verðum við að kenna börnunum okkar – og okkur sjálfum – muninn á þeim verkfærum sem hún býður upp á. Spjall: Hugsaðu um gervigreindarspjall sem skapandi samstarfsaðila. Það er tilvalið til að kasta fram hugmyndum, fá flókinn texta útskýrðan á einfaldan hátt eða semja drög að tölvupósti. Leit: Hefðbundin leitarvél eins og Google. Hún nýtist best til að finna staðreyndir og skjótar upplýsingar við afmörkuðum spurningum. Rannsókn: Dýpsta stigið. Hér er spjall og leit notuð saman til að greina gögn, bera saman heimildir og skapa nýjan skilning. Lykillinn að öllu þessu er spurnarforritun (e. prompt engineering). Gæði svaranna velta alfarið á gæðum spurninganna sem þú spyrð. Í stað þess að spyrja: „Segðu mér frá bílum,“ spurðu frekar: „Berðu saman drægni og hleðsluhraða Tesla Model 3 og Hyundai Ioniq 5 fyrir íslenskar aðstæður.“ Gefðu gervigreindinni hlutverk: „Komdu fram eins og sagnfræðingur og útskýrðu áhrif síldaráranna á íslenskt samfélag.“ Einfaldasta leiðin er þessi: Láttu gervigreindina kenna þér allt um gervigreindina. Varla er til betri kennari í þeim efnum! Þjóðarátak: Áætlun um framtíð Íslands Ísland hefur áður gengið í gegnum farsælt þjóðarátak í stafrænum umbreytingum. Nú er komið að næsta skrefi. Hér er tillaga að þjóðarátaki með skýrri verkaskiptingu. Það nær til alls samfélagsins – frá ungum til aldraðra, frá heimilum til fyrirtækja og hins opinbera. 1. Hlutverk ríkis og sveitarfélaga: Forysta og forgangsröðun Endurskoðun stundaskrár – strax: Til að byltingin geti átt sér stað í skólum okkar núna þurfum við að taka djörfa en tímabundna ákvörðun. Til að rýma fyrir AI-læsi sem skyldufagi legg ég til að við gerum hlé á skyldukennslu í dönsku strax eftir áramót. SLM.ai.is og gögnin heim – þjóðaröryggismál: Ríkisstjórnin verður að lýsa því yfir að þróun öflugs, íslensks „smærra“ tungumálalíkans (Small Language Model) sé forgangsverkefni. Þetta er þjóðaröryggismál. Öll gögn samfélagsins – allt frá heilbrigðisgögnum til stjórnsýslugagna – verða að vera vistuð hér heima á öruggan hátt. Öll samskipti við þessi gögn eiga að fara fram í gegnum okkar eigið staðbundna SLM.ai.is-kerfi. Góðu fréttirnar eru þær að undirbúningur er hafinn að stofnun Gervigreindar- og máltækniseturs Íslands á vegum Menningar-, nýsköpunar- og háskólaráðuneytisins. Þar á SLM.ai.is-verkefnið heima. Stofnun þessa seturs er gríðarlega mikilvæg í þeim umbreytingum sem þjóðin er að ganga í gegnum, þar sem fjölmargir aðilar úr nýsköpunargeiranum munu sameinast til hagsbóta fyrir allt samfélagið.[2] Aðgangur fyrir alla: Ísland er aðeins tæplega 400 þúsund manna þjóð. Ríkið ætti að kaupa fyrirtækjaáskrift að einu af stóru tungumálalíkönunum (t.d. frá Google, Microsoft eða OpenAI) fyrir alla landsmenn til að tryggja jafnan aðgang að bestu tækni sem völ er á. Tækni í skólastofunni – engin bönn: Ekki banna gervigreind eða síma í kennslustofum – sérstaklega ekki þegar AI-læsi er kennt. Ríki og sveitarfélög ættu frekar að fjárfesta í spjaldtölvum fyrir alla nemendur. Ef menn vilja endilega setja einhver boð og bönn, ættum við frekar að líta til Danmerkur og banna aðgang að samfélagsmiðlum í skólum í stað þess að banna verkfærin sem knýja framtíðina. 2. Hlutverk þjóðarinnar: Ábyrgð og aðlögun Börn og ungmenni: Ykkar verkefni er að læra, spyrja og skapa. Foreldrar og forráðamenn: Ykkar hlutverk er að vera forvitin og óhrædd – takið þátt, spyrjið og fylgist með. Vinnandi fólk og stjórnendur: Ykkar áskorun er að aðlagast. Endurmenntun í tækni og gervigreind er nauðsynleg. Stjórnendur bera ábyrgð á að innleiða tæknina til að auka framleiðni og bæta lífsgæði starfsfólks – fjögurra daga vinnuvikan er ekki draumur, heldur raunhæfur möguleiki.[3, 4] Þetta er ekki spurning um hvort, heldur hvenær og hvernig. Hér er áætlunin. Hér er tækifærið. Allt sem þarf núna er forysta og framkvæmd. Framtíðin bíður ekki. Grípum tækifærið! Þessi grein er skrifuð í gervigreind, en ekki af gervigreind; á því er mikill munur. Höfundur er gervigreindarfræðingur, mentor og markþjálfi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sigvaldi Einarsson Mest lesið Opið bréf til Miðflokksmanna Snorri Másson Skoðun Opnum Tröllaskagann Helgi Jóhannsson Skoðun Landbúnaðarrúnk Hlédís Sveinsdóttir Skoðun Henti Íslandi undir strætisvagninn Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Eru Bændasamtökin á móti valdeflingu bænda? Ólafur Stephensen Skoðun Jesús who? Atli Þórðarson Skoðun Er lægsta verðið alltaf hagstæðast? Karen Ósk Nielsen Björnsdóttir Skoðun Lesskilningur eða lesblinda??? Jóhannes Jóhannesson Skoðun Sýndu þér umhyggju – Komdu í skimun Ágúst Ingi Ágústsson Skoðun Hefur þú skoðanir? Jóhannes Óli Sveinsson Skoðun Skoðun Skoðun Lífsskoðunarfélagið Farsæld tekur upp slitinn þráð siðmenntunar Svanur Sigurbjörnsson skrifar Skoðun Ruben Amorim og sveigjanleiki – hugleiðingar sálfræðings Andri Hrafn Sigurðsson skrifar Skoðun Framtíðarsýn í samgöngumálum er mosavaxin Sigurður Páll Jónsson skrifar Skoðun Fimmta iðnbyltingin krefst svara – strax Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Hefur þú skoðanir? Jóhannes Óli Sveinsson skrifar Skoðun Er hurð bara hurð? Sölvi Breiðfjörð skrifar Skoðun Reykjavíkurmódel á kvennaári Sóley Tómasdóttir skrifar Skoðun Ekki er allt sem sýnist Valerio Gargiulo skrifar Skoðun Sýndu þér umhyggju – Komdu í skimun Ágúst Ingi Ágústsson skrifar Skoðun Eru Bændasamtökin á móti valdeflingu bænda? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Er lægsta verðið alltaf hagstæðast? Karen Ósk Nielsen Björnsdóttir skrifar Skoðun Landbúnaðarrúnk Hlédís Sveinsdóttir skrifar Skoðun Jesús who? Atli Þórðarson skrifar Skoðun Opið bréf til Miðflokksmanna Snorri Másson skrifar Skoðun Lesskilningur eða lesblinda??? Jóhannes Jóhannesson skrifar Skoðun Henti Íslandi undir strætisvagninn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Forvarnateymi grunnskóla – góð hugmynd sem má ekki sofna Eydís Ásbjörnsdóttir skrifar Skoðun Opnum Tröllaskagann Helgi Jóhannsson skrifar Skoðun Ávinningur af endurhæfingu – aukum lífsgæðin Ólafur H. Jóhannsson skrifar Skoðun Hefur þú heyrt þetta áður? Stefnir Húni Kristjánsson skrifar Skoðun Hringekja verðtryggingar og hárra vaxta Benedikt Gíslason skrifar Skoðun Áfram gakk – með kerfisgalla í bakpokanum Harpa Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Til þeirra sem fagna Doktornum! Kristján Freyr Halldórsson skrifar Skoðun Skuldin við úthverfin Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Gildra dómarans Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Einelti er dauðans alvara Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Sótt að réttindum kvenna — núna Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson skrifar Sjá meira
...og hún byrjar í skólastofunni. VAKNIÐ! Fimmta iðnbyltingin er hafin. Þetta er ekki ýkjumál; þetta er staðreynd. Í gegnum söguna hafa iðnbyltingar umturnað samfélögum. Þær útrýma störfum, skapa ný, endurskilgreina verðmæti og skilja þær þjóðir eftir í rykmekki sem ekki aðlagast. Munurinn er sá að þessi bylting er hraðari, víðtækari og snertir sjálfan kjarna mannlegrar hugsunar. Við stöndum á tímamótum þar sem aðgerðaleysi jafngildir því að afsala sér framtíðinni.[1] Ég er orðinn nógu gamall til að muna þá tíð þegar ég skrifaði mína fyrstu ritgerð í Verzló á Landsbókasafninu. Það var fyrir þriðju iðnbyltinguna, tölvuna, og svo sannarlega fyrir þá fjórðu, internetið. Vinnan fólst í að fletta í gegnum þykkar bækur og lesa gamla Mogga til að afla mér heimilda. Þegar ég hóf nýverið nám aftur, byrjaði ég á svipaðan hátt; ég handskrifaði glósur í svarta minnisbók með teygju og færði þær svo yfir í Word. En þegar ég tók stökkið og fór að glósa beint inn í gervigreindina, fór námið á flug. Sú framför var, fyrir mig sem nemanda, hreint út sagt stórbrotin. Að leyfa nemendum að læra í gegnum gervigreind eykur ekki bara þekkingu; hún gerir hana dýpri. Hún losar nemendur og kennara undan þunga upplýsingaöflunar og gefur þeim tíma til að greina, skapa og hugsa gagnrýnt. Veruleikinn bankar á dyrnar: Störfin sem hverfa og störfin sem koma Þessi nýja bylting mun óhjákvæmilega hafa mikil áhrif á vinnumarkaðinn. Við verðum að þora að horfast í augu við það og aðlaga menntakerfið okkar að þessum nýja veruleika. Þetta er veruleikinn sem við verðum að undirbúa börnin okkar fyrir: Störf sem munu minnka: Störf sem byggja á endurtekinni úrvinnslu upplýsinga og stöðluðum ferlum munu dragast saman. Við þurfum að endurmeta þörfina á að útskrifa fjölda fólks í greinum eins og lögfræði og viðskiptafræði, þar sem gervigreind mun taka yfir stóran hluta af verkefnum sem í dag eru unnin af fólki. Jafnvel greiningarvinna í heimilis- og lyflækningum mun breytast mikið. Störf sem verða mikilvægari: Þörfin fyrir tæknimenntað og iðnmenntað fólk mun aukast gríðarlega. Við þurfum fleiri gagnagreinendur, gervigreindarfræðinga og gervigreindartækna. Samhliða þessu verða umönnunarstörf og kennsla enn mikilvægari, því mannleg snerting, samkennd og sköpunargleði eru eiginleikar sem vélar geta ekki leyst af hólmi. Hin sanna greind: Færnin sem vélar ná ekki Þegar gervigreind tekur yfir reiknivinnuna verða mannlegustu eiginleikarnir verðmætari en nokkru sinni fyrr. Alþjóðaefnahagsráðið (World Economic Forum) og Efnahags- og framfarastofnunin (OECD) hafa bent á að færni eins og skapandi hugsun, gagnrýnin hugsun og greiningarhæfni séu meðal mikilvægustu eiginleika framtíðarinnar. Þetta kallast „Authentic Intelligence“ eða hin sanna greind – samspil mannlegs hugvits og yfirburða reiknigetu véla. Við verðum að þjálfa þessa eiginleika markvisst. Við þurfum að kenna meira af skapandi hugsun, gagnrýnni hugsun og þjálfa upp almenna skynsemi. Einnig verðum við að efla kennslu í samskiptum, leiklist og ræðumennsku. Þetta eru ekki „mjúk“ greinar heldur harðkjarnafærni í heimi gervigreindar. Þegar skapandi og gagnrýnin kennsla fer fram, má leggja símana til hliðar – rétt eins og gert er í leikfimi, útivist og sundi. ;) Lærðu að tala við vélina: Spjall, leit, rannsókn og spurnarforritun Til að nýta tæknina verðum við að kenna börnunum okkar – og okkur sjálfum – muninn á þeim verkfærum sem hún býður upp á. Spjall: Hugsaðu um gervigreindarspjall sem skapandi samstarfsaðila. Það er tilvalið til að kasta fram hugmyndum, fá flókinn texta útskýrðan á einfaldan hátt eða semja drög að tölvupósti. Leit: Hefðbundin leitarvél eins og Google. Hún nýtist best til að finna staðreyndir og skjótar upplýsingar við afmörkuðum spurningum. Rannsókn: Dýpsta stigið. Hér er spjall og leit notuð saman til að greina gögn, bera saman heimildir og skapa nýjan skilning. Lykillinn að öllu þessu er spurnarforritun (e. prompt engineering). Gæði svaranna velta alfarið á gæðum spurninganna sem þú spyrð. Í stað þess að spyrja: „Segðu mér frá bílum,“ spurðu frekar: „Berðu saman drægni og hleðsluhraða Tesla Model 3 og Hyundai Ioniq 5 fyrir íslenskar aðstæður.“ Gefðu gervigreindinni hlutverk: „Komdu fram eins og sagnfræðingur og útskýrðu áhrif síldaráranna á íslenskt samfélag.“ Einfaldasta leiðin er þessi: Láttu gervigreindina kenna þér allt um gervigreindina. Varla er til betri kennari í þeim efnum! Þjóðarátak: Áætlun um framtíð Íslands Ísland hefur áður gengið í gegnum farsælt þjóðarátak í stafrænum umbreytingum. Nú er komið að næsta skrefi. Hér er tillaga að þjóðarátaki með skýrri verkaskiptingu. Það nær til alls samfélagsins – frá ungum til aldraðra, frá heimilum til fyrirtækja og hins opinbera. 1. Hlutverk ríkis og sveitarfélaga: Forysta og forgangsröðun Endurskoðun stundaskrár – strax: Til að byltingin geti átt sér stað í skólum okkar núna þurfum við að taka djörfa en tímabundna ákvörðun. Til að rýma fyrir AI-læsi sem skyldufagi legg ég til að við gerum hlé á skyldukennslu í dönsku strax eftir áramót. SLM.ai.is og gögnin heim – þjóðaröryggismál: Ríkisstjórnin verður að lýsa því yfir að þróun öflugs, íslensks „smærra“ tungumálalíkans (Small Language Model) sé forgangsverkefni. Þetta er þjóðaröryggismál. Öll gögn samfélagsins – allt frá heilbrigðisgögnum til stjórnsýslugagna – verða að vera vistuð hér heima á öruggan hátt. Öll samskipti við þessi gögn eiga að fara fram í gegnum okkar eigið staðbundna SLM.ai.is-kerfi. Góðu fréttirnar eru þær að undirbúningur er hafinn að stofnun Gervigreindar- og máltækniseturs Íslands á vegum Menningar-, nýsköpunar- og háskólaráðuneytisins. Þar á SLM.ai.is-verkefnið heima. Stofnun þessa seturs er gríðarlega mikilvæg í þeim umbreytingum sem þjóðin er að ganga í gegnum, þar sem fjölmargir aðilar úr nýsköpunargeiranum munu sameinast til hagsbóta fyrir allt samfélagið.[2] Aðgangur fyrir alla: Ísland er aðeins tæplega 400 þúsund manna þjóð. Ríkið ætti að kaupa fyrirtækjaáskrift að einu af stóru tungumálalíkönunum (t.d. frá Google, Microsoft eða OpenAI) fyrir alla landsmenn til að tryggja jafnan aðgang að bestu tækni sem völ er á. Tækni í skólastofunni – engin bönn: Ekki banna gervigreind eða síma í kennslustofum – sérstaklega ekki þegar AI-læsi er kennt. Ríki og sveitarfélög ættu frekar að fjárfesta í spjaldtölvum fyrir alla nemendur. Ef menn vilja endilega setja einhver boð og bönn, ættum við frekar að líta til Danmerkur og banna aðgang að samfélagsmiðlum í skólum í stað þess að banna verkfærin sem knýja framtíðina. 2. Hlutverk þjóðarinnar: Ábyrgð og aðlögun Börn og ungmenni: Ykkar verkefni er að læra, spyrja og skapa. Foreldrar og forráðamenn: Ykkar hlutverk er að vera forvitin og óhrædd – takið þátt, spyrjið og fylgist með. Vinnandi fólk og stjórnendur: Ykkar áskorun er að aðlagast. Endurmenntun í tækni og gervigreind er nauðsynleg. Stjórnendur bera ábyrgð á að innleiða tæknina til að auka framleiðni og bæta lífsgæði starfsfólks – fjögurra daga vinnuvikan er ekki draumur, heldur raunhæfur möguleiki.[3, 4] Þetta er ekki spurning um hvort, heldur hvenær og hvernig. Hér er áætlunin. Hér er tækifærið. Allt sem þarf núna er forysta og framkvæmd. Framtíðin bíður ekki. Grípum tækifærið! Þessi grein er skrifuð í gervigreind, en ekki af gervigreind; á því er mikill munur. Höfundur er gervigreindarfræðingur, mentor og markþjálfi.
Skoðun Lífsskoðunarfélagið Farsæld tekur upp slitinn þráð siðmenntunar Svanur Sigurbjörnsson skrifar
Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar
Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar