Ný tegund sósíalisma? Stefán Jón Hafstein skrifar 15. maí 2008 00:01 Ef hægt væri að bræða saman allt það besta í kapítalismanum og það besta í sósíalismanum, hver væri útkoman? Nei, ekki norræna velferðarkerfið, heldur fyrirtækin sem Muhammad Yunus Nóbelsverðlaunahafi vill stuðla að í þróunarlöndunum. Í nýrri bók rekur hann yfir tuttugu ára reynslu sína af „félagslegum fyrirtækjum“ (social business). Frægast þessara fyrirtækja er Grameen-örlánabankinn sem löngu er fyrirmynd þúsunda slíkra smálánabanka um allan heim. Þeir lána veðlausum fátæklingum lítilfjörlegar upphæðir, sem þó nægja til að stofna rekstur sem sér þeim farborða. Grameen-fyrirtækin eru miklu fleiri. Þau stunda fjarskipti, framleiða matvæli, veita námslán – þau skipta tugum. Þau eru öll lágmarksgróða fyrirtæki sem hafa það markmið eitt að þjóna fátækum og standa undir sér. Í nýrri bók, Heimur án fátæktar, félagsrekstur og framtíð kapítalisma (Creating a World Without Poverty, Social Businesses and the Future of Capitalism) fjallar Yunus um þá grundvallar hugsanavillu sem hann telur kapítalisma byggjast á: Að allir menn sækist eftir hámarksgróða sjálfum sér til handa, og því eigi hagkerfið að byggja á sókninni í hámarksarðsemi. Það þarf engan speking til að sjá að stór hluti mannkyns kýs um annað að hugsa en hvernig hann fær sem mest af peningum. Lífsgæðasókn hefur margar víddir og gerir Yunus sér tíðrætt um að kapítalismi svari þeim fæstum. Hitt er svo mikilvægara fyrir þennan hagfræðing að kerfi sem knýr gangvirki sitt aðeins í átt til hámarksávöxtunar, skilur eftir stór ósnortin verkefni í samfélaginu sem þar með verða útundan. Svo sem að þjóna fátækum. Grameen-smálánabankinn fór inn á eitt þessara sviða. Yunus kynntist smárekendum sem voru á ofurvaldi okurlánara. Með aðeins 27 dollara framlagi á hóflegum vöxtum varð til efnahagslegt stórveldi: Sex milljarðar dollara hafa verið veittir að láni frá upphafi, endurgreiðsluhlutfall er 99% og Grameen-bankinn hefur fjármagnað sig sjálfur frá 1994. Enginn alvöru kapítalisti leit við þessu tækifæri. Og býðst ekki að kaupa, bankinn er í eigu viðskiptavina. Markaður, samkeppni og hugsjónYunus telur að félagsfyrirtæki eigi að vera markaðsdrifin, meta tækifæri, gera áreiðanleikakannanir og stunda vöruþróun alveg eins og gróðafyrirtæki. Þau eiga líka að stunda harða samkeppni við einkarekstur og ríkisrekstur. Munurinn er bara sá að fjárfestar fá ekki arð. Arður, ef einhver er, fer aftur í rekstur. Fjöldi fólks mun leggja fé sitt í svona fyrirtæki af hugsjón, alveg eins og það gefur fé til góðgerðarmála. Og þróunarstofnanir eiga að hugsa eins, því þetta er sjálfbær rekstur til framtíðar. Að lesa Yunus er í sumu eins og að hverfa aftur til 19. aldar, umræðunnar um samvinnuhreyfinguna, eða „eignarhald öreiganna á framleiðslutækjunum“ svo vitnað sé í Marx. Að öðru leyti er Yunus eins og hver annar viðskiptafræðingur með allt á tæru. Hann er sannfærður um að margt af því besta í kapítalískum rekstri megi nýta í rekstri fyrir fátæka og ná því fram sem sannir sósíalistar hafa alltaf viljað: Að fátækir hefjist til betra lífs með eigin krafti. Fátækir sem gerendurÞróunarhjálp liðinna áratuga skilgreinir verkefni út frá skorti. Yunus skilgreinir verkefnin út frá getu fátækra til að taka frumkvæði. Hann sér markaðstækifæri, frumkvæði og dugnað þar sem aðrir sjá örbirgð og skort. En hann gerir meira. Þeir sem fá lán í bankanum undirgangast félagslegan samning. Í fyrsta lagi ábyrgjast lántakendur hver annan. Í raun tekur Grameen-bankinn veð í félagslegri stöðu lántaka. Enginn vill láta spyrjast að standa ekki við sitt. Þetta er svo árangursrík aðferð að afskriftir lána eru nánast engar: Þetta er áhættulaus rekstur! Í öðru lagi skilgreinir Yunus fátækt á annan hátt en fjölþjóðlegar stofnanir sem skoða „þjóðartekjur á mann“ og álíka grófgerða kvarða. Býr fólk í sæmilegu húsi? Fær það þrjár máltíðir á dag, notar það kamar, hefur það aðgang að vatni, fara börnin í skóla? Árangri telst náð þegar öll skilyrði eru uppfyllt. Ábyrgð á því axlar fólkið sjálft. Það skrifar undir samning um að breyta lífsháttum til batnaðar. Á móti fær það tækifæri til að brjótast úr viðjum fátæktar. Með þessu móti telur Yunus sig hafa fundið hina hóflegu blöndu sem hrærir saman því besta úr markaðskerfinu og sósíalískri hugun. Reynslan af mörgum Grameen-fyrirtækjum styður mál hans. Áhættan er mun minni en „alvöru“ kaítalistar taka eins og sjá má af hruni á alþjóðlegum mörkuðum þessa dagana. Og ávinningurinn er stórbrotinn, fyrir þá sem meta ekki líf sitt í milljörðum milljarða heldur munar um hverja krónu. Nánari umfjöllun um þetta efni er á vef mínum: www.stefanjon.is. Höfundur starfar fyrir Þróunarsamvinnustofnun í Namibíu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Stefán Jón Hafstein Mest lesið Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson Skoðun Skoðun Skoðun 60% landsmanna á móti vopnakaupunum Hildur Þórðardóttir skrifar Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar Skoðun Afkastadrifin menntun og verðgildi nemenda Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Ég er deildarstjóri í leikskóla Helga Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Draumastarfið Arnfríður Hermannsdóttir skrifar Skoðun Hjartsláttur sjávarbyggðanna Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Erum við tilbúin til að bæta menntakerfið okkar? Jónína Einarsdóttir skrifar Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir skrifar Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Hvar er mannúðin? Davíð Sól Pálsson skrifar Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Inngilding eða „aðskilnaður“? Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Vonin má aldrei deyja Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh skrifar Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru til lausnir við mönnunarvanda heilsugæslunnar? Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Er eitthvað mál að handtaka börn? Elsa Bára Traustadóttir skrifar Skoðun Er ferðaþjónusta útlendingavandamál? Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íslenska kerfið framleiðir afbrotamenn Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Ekki fokka þessu upp! Gunnar Dan Wiium skrifar Sjá meira
Ef hægt væri að bræða saman allt það besta í kapítalismanum og það besta í sósíalismanum, hver væri útkoman? Nei, ekki norræna velferðarkerfið, heldur fyrirtækin sem Muhammad Yunus Nóbelsverðlaunahafi vill stuðla að í þróunarlöndunum. Í nýrri bók rekur hann yfir tuttugu ára reynslu sína af „félagslegum fyrirtækjum“ (social business). Frægast þessara fyrirtækja er Grameen-örlánabankinn sem löngu er fyrirmynd þúsunda slíkra smálánabanka um allan heim. Þeir lána veðlausum fátæklingum lítilfjörlegar upphæðir, sem þó nægja til að stofna rekstur sem sér þeim farborða. Grameen-fyrirtækin eru miklu fleiri. Þau stunda fjarskipti, framleiða matvæli, veita námslán – þau skipta tugum. Þau eru öll lágmarksgróða fyrirtæki sem hafa það markmið eitt að þjóna fátækum og standa undir sér. Í nýrri bók, Heimur án fátæktar, félagsrekstur og framtíð kapítalisma (Creating a World Without Poverty, Social Businesses and the Future of Capitalism) fjallar Yunus um þá grundvallar hugsanavillu sem hann telur kapítalisma byggjast á: Að allir menn sækist eftir hámarksgróða sjálfum sér til handa, og því eigi hagkerfið að byggja á sókninni í hámarksarðsemi. Það þarf engan speking til að sjá að stór hluti mannkyns kýs um annað að hugsa en hvernig hann fær sem mest af peningum. Lífsgæðasókn hefur margar víddir og gerir Yunus sér tíðrætt um að kapítalismi svari þeim fæstum. Hitt er svo mikilvægara fyrir þennan hagfræðing að kerfi sem knýr gangvirki sitt aðeins í átt til hámarksávöxtunar, skilur eftir stór ósnortin verkefni í samfélaginu sem þar með verða útundan. Svo sem að þjóna fátækum. Grameen-smálánabankinn fór inn á eitt þessara sviða. Yunus kynntist smárekendum sem voru á ofurvaldi okurlánara. Með aðeins 27 dollara framlagi á hóflegum vöxtum varð til efnahagslegt stórveldi: Sex milljarðar dollara hafa verið veittir að láni frá upphafi, endurgreiðsluhlutfall er 99% og Grameen-bankinn hefur fjármagnað sig sjálfur frá 1994. Enginn alvöru kapítalisti leit við þessu tækifæri. Og býðst ekki að kaupa, bankinn er í eigu viðskiptavina. Markaður, samkeppni og hugsjónYunus telur að félagsfyrirtæki eigi að vera markaðsdrifin, meta tækifæri, gera áreiðanleikakannanir og stunda vöruþróun alveg eins og gróðafyrirtæki. Þau eiga líka að stunda harða samkeppni við einkarekstur og ríkisrekstur. Munurinn er bara sá að fjárfestar fá ekki arð. Arður, ef einhver er, fer aftur í rekstur. Fjöldi fólks mun leggja fé sitt í svona fyrirtæki af hugsjón, alveg eins og það gefur fé til góðgerðarmála. Og þróunarstofnanir eiga að hugsa eins, því þetta er sjálfbær rekstur til framtíðar. Að lesa Yunus er í sumu eins og að hverfa aftur til 19. aldar, umræðunnar um samvinnuhreyfinguna, eða „eignarhald öreiganna á framleiðslutækjunum“ svo vitnað sé í Marx. Að öðru leyti er Yunus eins og hver annar viðskiptafræðingur með allt á tæru. Hann er sannfærður um að margt af því besta í kapítalískum rekstri megi nýta í rekstri fyrir fátæka og ná því fram sem sannir sósíalistar hafa alltaf viljað: Að fátækir hefjist til betra lífs með eigin krafti. Fátækir sem gerendurÞróunarhjálp liðinna áratuga skilgreinir verkefni út frá skorti. Yunus skilgreinir verkefnin út frá getu fátækra til að taka frumkvæði. Hann sér markaðstækifæri, frumkvæði og dugnað þar sem aðrir sjá örbirgð og skort. En hann gerir meira. Þeir sem fá lán í bankanum undirgangast félagslegan samning. Í fyrsta lagi ábyrgjast lántakendur hver annan. Í raun tekur Grameen-bankinn veð í félagslegri stöðu lántaka. Enginn vill láta spyrjast að standa ekki við sitt. Þetta er svo árangursrík aðferð að afskriftir lána eru nánast engar: Þetta er áhættulaus rekstur! Í öðru lagi skilgreinir Yunus fátækt á annan hátt en fjölþjóðlegar stofnanir sem skoða „þjóðartekjur á mann“ og álíka grófgerða kvarða. Býr fólk í sæmilegu húsi? Fær það þrjár máltíðir á dag, notar það kamar, hefur það aðgang að vatni, fara börnin í skóla? Árangri telst náð þegar öll skilyrði eru uppfyllt. Ábyrgð á því axlar fólkið sjálft. Það skrifar undir samning um að breyta lífsháttum til batnaðar. Á móti fær það tækifæri til að brjótast úr viðjum fátæktar. Með þessu móti telur Yunus sig hafa fundið hina hóflegu blöndu sem hrærir saman því besta úr markaðskerfinu og sósíalískri hugun. Reynslan af mörgum Grameen-fyrirtækjum styður mál hans. Áhættan er mun minni en „alvöru“ kaítalistar taka eins og sjá má af hruni á alþjóðlegum mörkuðum þessa dagana. Og ávinningurinn er stórbrotinn, fyrir þá sem meta ekki líf sitt í milljörðum milljarða heldur munar um hverja krónu. Nánari umfjöllun um þetta efni er á vef mínum: www.stefanjon.is. Höfundur starfar fyrir Þróunarsamvinnustofnun í Namibíu.
Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun
Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar
Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar
Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar
Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar
Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun