Heiðin jól eða heilög Sigurvin Lárus Jónsson og Sunna Dóra Möller skrifar 30. desember 2014 18:17 Í aðdraganda þessara jóla hafa staðhæfingar um eðli og tilurð jólanna farið hátt á vefsíðum dagblaða, í ummælakerfum og á samfélagsmiðlum. Margt af því sem þar er sagt á við rök að styðjast en flest ber keim af upphrópunum ætlað að koma höggstað á hinn kristna sið. Sambærileg umræða hefur staðið yfir beggja vegna Atlantshafsins, í Bandaríkjunum hefur afhelgun hátíðarinnar verið í deiglunni um árabil og á Norðurlöndum hafa reglur um kirkjuferðir grunnskólabarna leitt af sér keimlíka umræðu og hér á landi. Það væri að æra óstöðugan fyrir guðfræðinga að ætla að leiðrétta allar þær rangfærslur sem birtast í almennri umræðu en ítrekað er því haldið fram að jólin séu í grunninn heiðin hátíð, sem kristnir menn hafi stolið af forfeðrum okkar. Slík fullyrðing er í besta falli einföldun en ber að svara, þar sem henni er ítrekað haldið á lofti til að koma höggstað á jólahald kirkjunnar. Tilurðarsaga kristins jólahalds er margræð og flókin en upphaf kristindómsins einkennist af trúarlegri deiglu þar sem ólíkir höfundar halda fram sérstöðu Jesú í þeim fjölbreyttu ritum sem leggja grunninn að Nýja testamentinu og skyldum bókmenntum þess. Guðspjöllin öll halda guðdómlegu eðli Jesú á lofti en fjalla um það með ólíkum hætti og fara ólíkar leiðir í að fjalla um hvernig að Jesús birtir okkur eðli Guðs. Inntak jólanna, sú hugmynd að Guð gerðist maður í Jesú Kristi, er upprunaleg kristnum átrúnaði. Fræðimenn á sviði biblíuvísinda hafa fyrir margt löngu lagt til hliðar þær hugmyndir að gyðingdómur og kristni hafi verið einsleit fyrirbæri í fornöld og að grísk-rómverskra áhrifa hafi ekki gætt fyrr en síðar í þróun þeirra. Jerúsalem var grískumælandi borg frá tíma Alexanders mikla (323 f.Kr.) og rabbínskur gyðingdómur og kristni verða til á fyrstu öld okkar tímatals í umhverfi hellenismans, sem verður til þegar gríska verður alþjóðamál á þessu landssvæði. Allar hátíðir kristni eru í grunnin eldri hátíðir sem fengu nýja merkingu í ljósi Jesú og það ferli er í guðfræði nefnt samþætting trúarhefða (e. syncretism). Fæðingarhátíð Jesú Krists er yngst stórhátíða en fæðingadagur Jesú var ekki þekktur af frumkristnum höfundum. Um tilurð 25. desember eru þrjár meginkenningar: Sú fyrsta bendir á að hin gyðinglega sjálfstæðishátíð Makkabeauppreisnarinnar Hanukkah er haldin á 25. degi Kislev mánaðar, samkvæmt hinu gyðinglega tungl-dagatali og er því oft á sama tíma. Tímasetningar páska, uppstigningar og hvítasunnu fylgja þessu forna dagatali. Önnur kenning gerir ráð fyrir að dagsetningin hafi verið valin til höfuðs rómverskum sólstöðuhátíðum en slíkar hátíðir Saturnalia voru haldnar 17.-25. desember á keisaratímanum og mörkuðu áramót. Það sem mælir gegn því er að á þeim tíma sem að dagsetningin er að festa sig í sessi mættu kristnir menn ofsóknum af hálfu Rómverja og því ólíklegt að þeir hafi sótt til slíkra hátíða til viðmiðunar. Sú þriðja bendir á að boðunardagur Maríu, sá tími er Jesús var getinn af heilögum anda, var í frumkirkjunni talinn hafa verið sama dag og hann var krossfestur, þann 25. mars, og því er fæðing hans dagsett nákvæmlega níu mánuðum síðar. Þess má geta að ekki halda allar kirkjudeildir jól þann 25. desember, en rétttrúnaðarkirkjur halda jól 7. janúar samkvæmt hinu eldra júlíanska dagatali. Um jólahald á norðurhveli fyrir kristnitöku er lítið vitað og þær ritheimildir sem við eigum koma frá kristnum höfundum. Hinn enski kirkjusagnfræðingur Bede (d. 735) segir frá mánaðarheiti að vetri samkvæmt saxnesku tímatali með svipað heiti og jól en skylt orð er jafnframt að finna í tungumáli Gota. Sambærilegt mánaðarheiti í forn-íslensku kann að vera Ýlir, en það kemur fyrir á einum stað í 13. aldar handriti. Árni Björnsson þjóðháttafræðingur viðurkennir að „helsta röksemd fyrir heiðnu jólahaldi í desember er mánaðarnafnið” (1993:321), sem og sú staðreynd að fæðingarhátíð frelsarans tók á sig heitið jól á norðurlöndum. Merking orðsins er mjög á reiki, á 13. og 14. öld var talið að orðið væri vísun í nafn Óðins, Jólni, en samtímamenn töldu einnig að því gæti verið öfugt farið. Þá hafa menn leitað skýringa í því að um drykkju hafi verið að ræða, þar sem í kvæði um Harald Hárfagra segir: Úti vil jól drekka / ef skal einn ráða / fylkir hinn framlyndi / og Freys leik Heyja. „Freys leikir” verða best skyldir sem kynlífsiðkun, jafnvel kynsvall, samkvæmt þjóðháttafræðingnum (1993:319). Hverjar sem orðsifjar hugtaksins eru til forna er ljóst að heimildir okkar um forn-heiðna jólahátíð eru næsta engar. Við vitum ekki hvort slík hátíð var útbreidd, hvenær hún var haldin eða hvert inntak hennar var. Það sem við vitum er að orðsifjar hugtaksins jól tengjast fornu tímatali á norðurslóðum. Vísanir í blót á jólum eða fornar sólstöðuhátíðir eru ágiskanir, sem kunna vel að eiga við rök að styðjast, en byggja ekki á rituðum samtímaheimildum. Fullyrðingar þess efnis að kristnir menn hafi stolið jólunum úr heiðnum sið eru áróður en ekki staðreyndir, eins og ítrekað er staðhæft í umræðunni. Jólahald á norðurslóðum hefur dregið dám af þjóðháttum og siðvenjum norrænna þjóða frá upphafi og gerir enn. Jólin eru kristin hátíð, sem fagnar komu Guðs inn í þennan heim í Jesú Kristi og sá fögnuður er upprunalegur kristnum átrúnaði. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sigurvin Lárus Jónsson Tengdar fréttir Leyfum ekki frekjum að ræna jólunum Hin árvissa síbylja um mannréttindasinnuðu vinstrimennina, sem vilja ræna börnin jólunum, er orðin fastur liður í jólaundirbúningi landsmanna. 23. desember 2014 15:18 Mest lesið Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Vitsmunaleg vanstilling í boði ungra Sjálfstæðiskvenna Erna Mist Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir Skoðun Kjaftæði Elliði Vignisson Skoðun Hvar er mannúðin? Davíð Sól Pálsson Skoðun Falleinkunn fyrrum forseta Vilhjálmur Þorsteinsson,Viktor Orri Valgarðsson Skoðun Skoðun Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Hvar er mannúðin? Davíð Sól Pálsson skrifar Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Inngilding eða „aðskilnaður“? Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Vonin má aldrei deyja Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh skrifar Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru til lausnir við mönnunarvanda heilsugæslunnar? Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Er eitthvað mál að handtaka börn? Elsa Bára Traustadóttir skrifar Skoðun Er ferðaþjónusta útlendingavandamál? Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íslenska kerfið framleiðir afbrotamenn Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Ekki fokka þessu upp! Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Kosningaloforð og hvað svo? Björn Snæbjörnsson skrifar Skoðun Fólk, fjárfestingar og framfarir Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Húsnæðis- og skipulagsmál Anna Sofía Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Falleinkunn fyrrum forseta Vilhjálmur Þorsteinsson,Viktor Orri Valgarðsson skrifar Skoðun Séreignarsparnaður nauðsynlegur valkostur til að létta greiðslubyrði Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Skattlögð þegar við þénum, eigum og eyðum Aron H. Steinsson skrifar Skoðun Kjaftæði Elliði Vignisson skrifar Skoðun Vitsmunaleg vanstilling í boði ungra Sjálfstæðiskvenna Erna Mist skrifar Skoðun Lítið gert úr áhyggjum íbúa Ölfuss og annarra landsmanna Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Kyrrstöðuna verður að rjúfa! Lausn fyrir verðandi innviðaráðherra Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun Íslenskan og menningararfurinn Sólveig Dagmar Þórisdóttir skrifar Skoðun Mannúðlegri úrræði Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Sjá meira
Í aðdraganda þessara jóla hafa staðhæfingar um eðli og tilurð jólanna farið hátt á vefsíðum dagblaða, í ummælakerfum og á samfélagsmiðlum. Margt af því sem þar er sagt á við rök að styðjast en flest ber keim af upphrópunum ætlað að koma höggstað á hinn kristna sið. Sambærileg umræða hefur staðið yfir beggja vegna Atlantshafsins, í Bandaríkjunum hefur afhelgun hátíðarinnar verið í deiglunni um árabil og á Norðurlöndum hafa reglur um kirkjuferðir grunnskólabarna leitt af sér keimlíka umræðu og hér á landi. Það væri að æra óstöðugan fyrir guðfræðinga að ætla að leiðrétta allar þær rangfærslur sem birtast í almennri umræðu en ítrekað er því haldið fram að jólin séu í grunninn heiðin hátíð, sem kristnir menn hafi stolið af forfeðrum okkar. Slík fullyrðing er í besta falli einföldun en ber að svara, þar sem henni er ítrekað haldið á lofti til að koma höggstað á jólahald kirkjunnar. Tilurðarsaga kristins jólahalds er margræð og flókin en upphaf kristindómsins einkennist af trúarlegri deiglu þar sem ólíkir höfundar halda fram sérstöðu Jesú í þeim fjölbreyttu ritum sem leggja grunninn að Nýja testamentinu og skyldum bókmenntum þess. Guðspjöllin öll halda guðdómlegu eðli Jesú á lofti en fjalla um það með ólíkum hætti og fara ólíkar leiðir í að fjalla um hvernig að Jesús birtir okkur eðli Guðs. Inntak jólanna, sú hugmynd að Guð gerðist maður í Jesú Kristi, er upprunaleg kristnum átrúnaði. Fræðimenn á sviði biblíuvísinda hafa fyrir margt löngu lagt til hliðar þær hugmyndir að gyðingdómur og kristni hafi verið einsleit fyrirbæri í fornöld og að grísk-rómverskra áhrifa hafi ekki gætt fyrr en síðar í þróun þeirra. Jerúsalem var grískumælandi borg frá tíma Alexanders mikla (323 f.Kr.) og rabbínskur gyðingdómur og kristni verða til á fyrstu öld okkar tímatals í umhverfi hellenismans, sem verður til þegar gríska verður alþjóðamál á þessu landssvæði. Allar hátíðir kristni eru í grunnin eldri hátíðir sem fengu nýja merkingu í ljósi Jesú og það ferli er í guðfræði nefnt samþætting trúarhefða (e. syncretism). Fæðingarhátíð Jesú Krists er yngst stórhátíða en fæðingadagur Jesú var ekki þekktur af frumkristnum höfundum. Um tilurð 25. desember eru þrjár meginkenningar: Sú fyrsta bendir á að hin gyðinglega sjálfstæðishátíð Makkabeauppreisnarinnar Hanukkah er haldin á 25. degi Kislev mánaðar, samkvæmt hinu gyðinglega tungl-dagatali og er því oft á sama tíma. Tímasetningar páska, uppstigningar og hvítasunnu fylgja þessu forna dagatali. Önnur kenning gerir ráð fyrir að dagsetningin hafi verið valin til höfuðs rómverskum sólstöðuhátíðum en slíkar hátíðir Saturnalia voru haldnar 17.-25. desember á keisaratímanum og mörkuðu áramót. Það sem mælir gegn því er að á þeim tíma sem að dagsetningin er að festa sig í sessi mættu kristnir menn ofsóknum af hálfu Rómverja og því ólíklegt að þeir hafi sótt til slíkra hátíða til viðmiðunar. Sú þriðja bendir á að boðunardagur Maríu, sá tími er Jesús var getinn af heilögum anda, var í frumkirkjunni talinn hafa verið sama dag og hann var krossfestur, þann 25. mars, og því er fæðing hans dagsett nákvæmlega níu mánuðum síðar. Þess má geta að ekki halda allar kirkjudeildir jól þann 25. desember, en rétttrúnaðarkirkjur halda jól 7. janúar samkvæmt hinu eldra júlíanska dagatali. Um jólahald á norðurhveli fyrir kristnitöku er lítið vitað og þær ritheimildir sem við eigum koma frá kristnum höfundum. Hinn enski kirkjusagnfræðingur Bede (d. 735) segir frá mánaðarheiti að vetri samkvæmt saxnesku tímatali með svipað heiti og jól en skylt orð er jafnframt að finna í tungumáli Gota. Sambærilegt mánaðarheiti í forn-íslensku kann að vera Ýlir, en það kemur fyrir á einum stað í 13. aldar handriti. Árni Björnsson þjóðháttafræðingur viðurkennir að „helsta röksemd fyrir heiðnu jólahaldi í desember er mánaðarnafnið” (1993:321), sem og sú staðreynd að fæðingarhátíð frelsarans tók á sig heitið jól á norðurlöndum. Merking orðsins er mjög á reiki, á 13. og 14. öld var talið að orðið væri vísun í nafn Óðins, Jólni, en samtímamenn töldu einnig að því gæti verið öfugt farið. Þá hafa menn leitað skýringa í því að um drykkju hafi verið að ræða, þar sem í kvæði um Harald Hárfagra segir: Úti vil jól drekka / ef skal einn ráða / fylkir hinn framlyndi / og Freys leik Heyja. „Freys leikir” verða best skyldir sem kynlífsiðkun, jafnvel kynsvall, samkvæmt þjóðháttafræðingnum (1993:319). Hverjar sem orðsifjar hugtaksins eru til forna er ljóst að heimildir okkar um forn-heiðna jólahátíð eru næsta engar. Við vitum ekki hvort slík hátíð var útbreidd, hvenær hún var haldin eða hvert inntak hennar var. Það sem við vitum er að orðsifjar hugtaksins jól tengjast fornu tímatali á norðurslóðum. Vísanir í blót á jólum eða fornar sólstöðuhátíðir eru ágiskanir, sem kunna vel að eiga við rök að styðjast, en byggja ekki á rituðum samtímaheimildum. Fullyrðingar þess efnis að kristnir menn hafi stolið jólunum úr heiðnum sið eru áróður en ekki staðreyndir, eins og ítrekað er staðhæft í umræðunni. Jólahald á norðurslóðum hefur dregið dám af þjóðháttum og siðvenjum norrænna þjóða frá upphafi og gerir enn. Jólin eru kristin hátíð, sem fagnar komu Guðs inn í þennan heim í Jesú Kristi og sá fögnuður er upprunalegur kristnum átrúnaði.
Leyfum ekki frekjum að ræna jólunum Hin árvissa síbylja um mannréttindasinnuðu vinstrimennina, sem vilja ræna börnin jólunum, er orðin fastur liður í jólaundirbúningi landsmanna. 23. desember 2014 15:18
Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar
Skoðun Séreignarsparnaður nauðsynlegur valkostur til að létta greiðslubyrði Kolbrún Halldórsdóttir skrifar
Skoðun Lítið gert úr áhyggjum íbúa Ölfuss og annarra landsmanna Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar