Ósnortin víðerni Kristín Bjarnadóttir skrifar 16. ágúst 2017 06:00 Hornstrandir og norðurhluti Strandasýslu nefnast nú ósnortin víðerni. Fólk hefur þó búið þar um aldir, allt til nyrstu annesja. Mannlíf og náttúra hafa átt stórkostlega glímu, stundum harmleik. Menn sóttu sjó í ýmsum veðrum. Konur horfðu á menn sína drukkna frá stórum fjölskyldum. Vélvæðing í upphafi tuttugustu aldar vakti vonir um auðveldari lífsbaráttu en varð upphafið að endalokum mannabyggðar. Veðjað var á hvali og síld fyrir atbeina Norðmanna, en veiðin reyndist hverful. Önnur fiskvinnsla strandaði á vegleysum, hafnleysu og rafmagnsleysi. Byggð í nyrstu hreppunum lagðist af um miðja öldina og smám saman hefur byggðin þynnst sunnan þeirra. Friðland nútímans var fyrrum vettvangur stórframkvæmda sem færðu Hornstrendingum tímabundin tækifæri til nútímalegra búskapar- og atvinnuhátta. Norðmenn reistu hvalveiðistöðvar í Hesteyrarfirði og Veiðileysufirði fyrir aldamótin 1900. Hvalir voru veiddir þar til veiðin hætti að borga sig. Stöðinni á Hesteyri var breytt í síldarbræðslu árið 1922 og var undirstaða atvinnulífs fram undir 1940. Rústir hennar blasa við í Hesteyrarfirði. Síðar var byggð radarstöð á Straumnesfjalli. Rústir hennar standa enn uppi. Síldarverksmiðja var einnig byggð í Djúpuvík á Ströndum og önnur í Ingólfsfirði. Rústir mannvirkjanna eru veglegir minnisvarðar um miklar fyrirætlanir. Ekki skyldi halda byggðarlögum í kreppu þar til mannlíf hefur horfið og hægt að hengja á þau merkimiðann „ósnortin víðerni“. Ósnortin víðerni er ekki að finna með ströndum sem voru byggðar frá ómunatíð. Víðátta sem er einungis uppblásnir melar er ekki ósnortin heldur röskuð af veðri, vindum og fjárbeit. Ýmsir binda vonir við stórframkvæmd á Ströndum, virkjun sem framleiðir varanleg verðmæti og verður lengi starfrækt, ólíkt síldarverksmiðjunum. Héraðið mun njóta afurðanna og þess sem er lífsspursmál: bættra samgangna og fjölgun íbúa svo að halda megi uppi ásættanlegu þjónustustigi í samgöngum, skólahaldi og heilbrigðisþjónustu. Íslensk menning er flétta mannlífs, náttúru og sögu. Ekki er rétt að taka einn þáttinn fram yfir hina á röngum forsendum. Viðfangsefni manna á norðvesturkjálkanum hafa orðið mönnum yrkisefni. Höfundar kvikmyndanna Blóðrautt sólarlag, Börn náttúrunnar og Ég man þig nýttu sér minjarnar um athafnir forfeðranna. Bergsveinn Birgisson lýsir stórbrotnum (of)veiðum á rostungum á þessum slóðum á landnámsöld í bók sinni Svarti víkingurinn. Rústir og mannanna verk virðast listamönnum engu síður hugleikin en bláberjalyngið sem kemur þar seint undan snjó. Íbúar brothættra byggða ættu að fá að njóta afurða náttúrunnar. Rafmagn frá vatnsaflsstöðvum er hrein og endurnýjanleg náttúruafurð og verkfæri í baráttunni gegn loftslagsbreytingum. Rafbílar koma á vegina í vaxandi mæli. Útblástur gróðurhúsalofttegunda minnkar en þörf fyrir rafmagn til að knýja farartæki eykst að sama skapi. Hnattræn hlýnun er mesta ógn mannkynsins. Hitabylgjur og stórflóð sem eiga sér stað um þessar mundir eru minniháttar viðvörunarmerki. Hvernig er að búa í æ strjálli byggð? Innviðir samfélagsins veikjast og stirðna, viðhald vega í lágmarki og þeir teppast þegar vetrar. Heilbrigðisþjónusta, skólahald, póstþjónusta, nettenging og jafnvel rafmagn eru vandkvæðum háð. Börnunum fækkar og heimanakstur lengist. Ef atvinnugrundvöll skortir hnignar byggð. Menn nefna fjárbúskap, sjósókn, reka, dúntekju og hlutverk stjórnvalda við að tryggja búsetu á Ströndum. Sauðfé þar á undir högg að sækja vegna villtra refa úr friðlandi Hornstranda. Sauðfé er líka of margt á Íslandi, land víða ofbeitt svo nálgast rányrkju og offramleiðsla á kjöti. Í stað vöru sem stendur undir framleiðslukostnaði og veitir tekjur er greitt með henni innanlands og margra ára baráttu við að afla markaða austan hafs og vestan. Aukinn strandveiðikvóti breytti einnig litlu um búsetu á Ströndum. Fiskveiðar eru heilsársstarf á stórum skipum. Trilluveiðar eru einungis sumarstarf eins og dúntekjan. Fólk kemur og nýtir hlunnindi þegar vora tekur, æðardún og reka. Fullvinnsla á dúni og reka krefjast raforku. Menn segja hlutverk stjórnvalda að sjá Árneshreppi fyrir almennilegu rafmagni, nettengingu og samgöngum. Stjórnvöld hafa haft til þess langan tíma en víða skortir skerfi úr sameiginlegum sjóðum. Styrkir til vegamála fara helst þangað sem umferð er. Nyrstu byggðarlögin munu dæmast til auðnar ef ekki kemur til meiri háttar átaksverkefna. Fallvötn eru hrein, endurnýjanleg og sjálfbær orkulind sem ætti að nytja, bæði innanlands en einnig til útflutnings. Það er ekki græðgi heldur góðir búskaparhættir. Brýnasta skylda stjórnvalda er að sjá til þess að orkan verði ekki seld á undirverði eins og sauðfjárafurðirnar.Höfundur er prófessor emiritus. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Skoðun Mest lesið Samfélag án Pírata Lenya Rún Taha Karim Skoðun Það er allt í lagi að vera þú sjálfur Kári Stefánsson Skoðun Foreldrar, ömmur og afar þessa lands - áskorun til ykkar! Ragnheiður Stephensen Skoðun Krónan eða evran? Kostir og gallar Hilmar Þór Hilmarsson Skoðun Þarf ég að flytja úr landi? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir Skoðun Bannað að lækna sykursýki II Lukka Pálsdóttir Skoðun Helvítis fokking fokk!! Er ekki nóg komið? Maríanna H. Helgadóttir Skoðun Borgið lausnargjaldið Ólafur Hauksson Skoðun Hver er munurinn á Viðreisn og Samfylkingu? Soffía Svanhvít Árnadóttir Skoðun Þegar Skagamenn glöddu lítið hjarta María Rut Kristinsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Stöndum með trans börnum og foreldrum þeirra! Birna Guðmundsdóttir,Elín Oddný Sigurðardóttir,Ynda Eldborg skrifar Skoðun Ég á ‘etta, ég má ‘etta Jón Ármann Steinsson skrifar Skoðun Dómsmálið sem gæti kippt grunninum undan Heidelberg-verksmiðjunni Jón Hjörleifur Stefánsson skrifar Skoðun Viljum við sósíalisma? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Það er allt í lagi að vera þú sjálfur Kári Stefánsson skrifar Skoðun Rjúfum kyrrstöðu í vegaframkvæmdum um allt land G.Svana Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Lýðheilsa bænda Unnur Rán Reynisdóttir,Arnar Páll Gunnlaugsson skrifar Skoðun Hvenær á að skattleggja lífeyri? Inn eða út? Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Glasið er hálffullt Ingveldur Anna Sigurðardóttir skrifar Skoðun Skilvirkari og einfaldari stjórnsýsla í þágu almennings Guðlaugur Þór Þórðarson skrifar Skoðun Gervilíf Geir Gunnar Markússon skrifar Skoðun Málsvari hinsegin samfélagsins og mannréttinda Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Framtíð til sölu Júlíus Kristjánsson skrifar Skoðun Kona, vertu ekki fyrir! Elín Björg Jónsdóttir,Halldóra Sigríður Sveinsdóttir,Hrafnhildur Lilja Harðardóttir skrifar Skoðun Hagsmunir Evrópu í orkumálum stangast á við okkar hagsmuni Magnús Gehringer skrifar Skoðun Eitt lag enn með Lilju Hópur óperusöngvara skrifar Skoðun Skaðsemi vindtúrbínuvera á íslenska náttúru Anna Sofía Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hver er munurinn á Viðreisn og Samfylkingu? Soffía Svanhvít Árnadóttir skrifar Skoðun Kennarinn sem hvarf Álfhildur Leifsdóttir skrifar Skoðun Hamborgarhryggur - minnst viðeigandi jólamaturinn Óskar H. Valtýsson skrifar Skoðun Annarra manna peningar eru peningar okkar allra Davíð Þór Jónsson skrifar Skoðun Fasismi er að trenda – erum við að sofna á verðinum? Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Ehf-gatið og leiðir til að loka því Matthias Harksen skrifar Skoðun Heilbrigðisvandamál heilbrigðiskerfisins Sigurður Páll Jónsson skrifar Skoðun Heimilislæknir ----- þverfaglegt heilsugæsluteymi! Pétur Heimisson skrifar Skoðun Til friðarsinna á Íslandi Saga Unnsteinsdóttir skrifar Skoðun Að segja satt skiptir máli Þórunn Sveinbjörnsdóttir skrifar Skoðun Jöfnuður í heilbrigðisþjónustu fyrir öll börn – óháð búsetu Sif Huld Albertsdóttir skrifar Skoðun Að drepa eða drepast!? og þar fór það Bakir Anwar Nassar skrifar Skoðun Jane Goodall hvetur íslensk stjórnvöld til að hætta hvalveiðum Jane Goodall skrifar Sjá meira
Hornstrandir og norðurhluti Strandasýslu nefnast nú ósnortin víðerni. Fólk hefur þó búið þar um aldir, allt til nyrstu annesja. Mannlíf og náttúra hafa átt stórkostlega glímu, stundum harmleik. Menn sóttu sjó í ýmsum veðrum. Konur horfðu á menn sína drukkna frá stórum fjölskyldum. Vélvæðing í upphafi tuttugustu aldar vakti vonir um auðveldari lífsbaráttu en varð upphafið að endalokum mannabyggðar. Veðjað var á hvali og síld fyrir atbeina Norðmanna, en veiðin reyndist hverful. Önnur fiskvinnsla strandaði á vegleysum, hafnleysu og rafmagnsleysi. Byggð í nyrstu hreppunum lagðist af um miðja öldina og smám saman hefur byggðin þynnst sunnan þeirra. Friðland nútímans var fyrrum vettvangur stórframkvæmda sem færðu Hornstrendingum tímabundin tækifæri til nútímalegra búskapar- og atvinnuhátta. Norðmenn reistu hvalveiðistöðvar í Hesteyrarfirði og Veiðileysufirði fyrir aldamótin 1900. Hvalir voru veiddir þar til veiðin hætti að borga sig. Stöðinni á Hesteyri var breytt í síldarbræðslu árið 1922 og var undirstaða atvinnulífs fram undir 1940. Rústir hennar blasa við í Hesteyrarfirði. Síðar var byggð radarstöð á Straumnesfjalli. Rústir hennar standa enn uppi. Síldarverksmiðja var einnig byggð í Djúpuvík á Ströndum og önnur í Ingólfsfirði. Rústir mannvirkjanna eru veglegir minnisvarðar um miklar fyrirætlanir. Ekki skyldi halda byggðarlögum í kreppu þar til mannlíf hefur horfið og hægt að hengja á þau merkimiðann „ósnortin víðerni“. Ósnortin víðerni er ekki að finna með ströndum sem voru byggðar frá ómunatíð. Víðátta sem er einungis uppblásnir melar er ekki ósnortin heldur röskuð af veðri, vindum og fjárbeit. Ýmsir binda vonir við stórframkvæmd á Ströndum, virkjun sem framleiðir varanleg verðmæti og verður lengi starfrækt, ólíkt síldarverksmiðjunum. Héraðið mun njóta afurðanna og þess sem er lífsspursmál: bættra samgangna og fjölgun íbúa svo að halda megi uppi ásættanlegu þjónustustigi í samgöngum, skólahaldi og heilbrigðisþjónustu. Íslensk menning er flétta mannlífs, náttúru og sögu. Ekki er rétt að taka einn þáttinn fram yfir hina á röngum forsendum. Viðfangsefni manna á norðvesturkjálkanum hafa orðið mönnum yrkisefni. Höfundar kvikmyndanna Blóðrautt sólarlag, Börn náttúrunnar og Ég man þig nýttu sér minjarnar um athafnir forfeðranna. Bergsveinn Birgisson lýsir stórbrotnum (of)veiðum á rostungum á þessum slóðum á landnámsöld í bók sinni Svarti víkingurinn. Rústir og mannanna verk virðast listamönnum engu síður hugleikin en bláberjalyngið sem kemur þar seint undan snjó. Íbúar brothættra byggða ættu að fá að njóta afurða náttúrunnar. Rafmagn frá vatnsaflsstöðvum er hrein og endurnýjanleg náttúruafurð og verkfæri í baráttunni gegn loftslagsbreytingum. Rafbílar koma á vegina í vaxandi mæli. Útblástur gróðurhúsalofttegunda minnkar en þörf fyrir rafmagn til að knýja farartæki eykst að sama skapi. Hnattræn hlýnun er mesta ógn mannkynsins. Hitabylgjur og stórflóð sem eiga sér stað um þessar mundir eru minniháttar viðvörunarmerki. Hvernig er að búa í æ strjálli byggð? Innviðir samfélagsins veikjast og stirðna, viðhald vega í lágmarki og þeir teppast þegar vetrar. Heilbrigðisþjónusta, skólahald, póstþjónusta, nettenging og jafnvel rafmagn eru vandkvæðum háð. Börnunum fækkar og heimanakstur lengist. Ef atvinnugrundvöll skortir hnignar byggð. Menn nefna fjárbúskap, sjósókn, reka, dúntekju og hlutverk stjórnvalda við að tryggja búsetu á Ströndum. Sauðfé þar á undir högg að sækja vegna villtra refa úr friðlandi Hornstranda. Sauðfé er líka of margt á Íslandi, land víða ofbeitt svo nálgast rányrkju og offramleiðsla á kjöti. Í stað vöru sem stendur undir framleiðslukostnaði og veitir tekjur er greitt með henni innanlands og margra ára baráttu við að afla markaða austan hafs og vestan. Aukinn strandveiðikvóti breytti einnig litlu um búsetu á Ströndum. Fiskveiðar eru heilsársstarf á stórum skipum. Trilluveiðar eru einungis sumarstarf eins og dúntekjan. Fólk kemur og nýtir hlunnindi þegar vora tekur, æðardún og reka. Fullvinnsla á dúni og reka krefjast raforku. Menn segja hlutverk stjórnvalda að sjá Árneshreppi fyrir almennilegu rafmagni, nettengingu og samgöngum. Stjórnvöld hafa haft til þess langan tíma en víða skortir skerfi úr sameiginlegum sjóðum. Styrkir til vegamála fara helst þangað sem umferð er. Nyrstu byggðarlögin munu dæmast til auðnar ef ekki kemur til meiri háttar átaksverkefna. Fallvötn eru hrein, endurnýjanleg og sjálfbær orkulind sem ætti að nytja, bæði innanlands en einnig til útflutnings. Það er ekki græðgi heldur góðir búskaparhættir. Brýnasta skylda stjórnvalda er að sjá til þess að orkan verði ekki seld á undirverði eins og sauðfjárafurðirnar.Höfundur er prófessor emiritus.
Skoðun Stöndum með trans börnum og foreldrum þeirra! Birna Guðmundsdóttir,Elín Oddný Sigurðardóttir,Ynda Eldborg skrifar
Skoðun Dómsmálið sem gæti kippt grunninum undan Heidelberg-verksmiðjunni Jón Hjörleifur Stefánsson skrifar
Skoðun Kona, vertu ekki fyrir! Elín Björg Jónsdóttir,Halldóra Sigríður Sveinsdóttir,Hrafnhildur Lilja Harðardóttir skrifar