Ert þú í áhyggjufélaginu? Hulda Jónsdóttir Tölgyes skrifar 27. febrúar 2020 15:30 Ég þekkti eitt sinn eldri konu sem sagði að hún og systur hennar væru saman í áhyggjufélagi. Þær hefðu allar sama einkennið, sem var að hafa áhyggjur af öllu á milli himins og jarðar. Þær voru sífellt að reyna að afstýra ýmisskonar ógæfu; vöruðu við hálku á vegum, umgangspestum og varasömum plöntum í görðum, fylgdust grannt með heilsufari ættingja og ferðum uppkominna barna sinna. Þær hvöttu ættingja til að láta vita af sér heilum og höldnum við stuttar ferðir út á land og héldu niðri í sér andanum ef þeirra nánustu ætluðu á snjósleða, í fjallgöngur eða annað sem gæti falið í sér minnstu áhættu. Svo gátu þær andað léttar þegar þær vissu af öllum sofandi og öruggum í sínu rúmi. Í dag væru þær eflaust að minna fólk á mikilvægi handþvottar og að vara sína nánustu við því að fara erlendis eða á mannamót vegna frétta af COVID-19 veirunni. Þeim þótti nauðsynlegt að finnast þær við stjórn á aðstæðum og vildu hafa alla hluta lífs síns sem skipulagðasta svo ekkert kæmi á óvart. Ég var gjarnan spurð að því í janúar hvort ég væri ekki örugglega búin að tryggja mér sumarstarf það árið. Ég fór oftast að huga að vinnumálum í kringum páska, enda unglingur á þeim tíma. Þegar ég var yngri þótti mér þetta ekkert skrítið; nokkrar manneskjur að ræða hinar ýmsu áhyggjur yfir kaffinu og hvernig hægt væri að lifa lífinu á sem öruggastan hátt. Eftir að ég fór að starfa sem sálfræðingur horfir þessi saga um systurnar allt öðruvísi við. Endurteknar og truflandi áhyggjur af hinu og þessu eru nefnilega ekki dæmigerðar. Það fólk sem glímir við áhyggjuvanda telur þó oft að svona hugsi allir, að eðlilegt sé að hafa linnulausar áhyggjur. Enda hafa mörg þeirra verið svona allt sitt líf. Almenn kvíðaröskun Almenn kvíðaröskun (e. generalized anxiety disorder) einkennist af þrálátum áhyggjum af hinum ýmsu málefnum. Áhyggjur eru í raun neikvæðar hugsanir um framtíðina, að eitthvað slæmt muni henda það sjálft eða aðra, en þó rifjar fólk stundum upp liðna erfiðleika. Áhyggjur geta tengst fjármálum, heilsu, ákvörðunum, atvinnu, námi, störfum, eigin velferð og annarra. Áhyggjurnar geta einn daginn snúist um það hvaða ryksugu eigi að velja og hinn daginn um hvort rétt námsleið hafi verið valin í skóla. Áhyggjunum fylgja ýmis einkenni svo sem vöðvaspenna, eirðarleysi, svefntruflanir, pirringur og þreyta. Áætla má að um 4% fólks greinist með almenna kvíðaröskun yfir árstímabil og er hún algengari meðal kvenna. Algengt er að áhyggjur skjóti upp kollinum þegar lagst er á koddann eða tími gefst til að slaka á. Því reynir fólk oft að hafa nóg fyrir stafni og sumir sofna út frá áreiti á kvöldin, svo sem tónlist og sjónvarpsefni. Til lengri tíma litið eiga þessi viðbrögð þó þátt í að viðhalda vandanum. Að sama skapi á fólk oft erfitt með hugleiðslu því þá láta áhyggjur gjarnan á sér kræla. Óþol fyrir óvissu og viðhorf til áhyggna Þeir sem haldnir eru almennri kvíðaröskun eiga erfitt með að þola óvissu á ýmsum sviðum. Fólk hefur ríka þörf fyrir að vita fyrirfram hvað til stendur, skipuleggja sig ofurvel, þráspyrja og margyfirfara hvort allt sé rétt gert; hvort tölvupóstur hafi verið sendur, útidyr læstar eða nægjanlegt bensín á bílnum. Sumir keyra deginum áður á nýja staði til að fullvissa sig um að þeir rati þegar til kastanna kemur. Með þessu eru heilanum send þau skilaboð að þetta séu allt varasamar og óútreiknanlegar aðstæður sem þurfi að búa sig sérstaklega undir. Við lærum seint að við séum fullfær um að leysa úr málum jafnóðum. Nú gæti einhver spurt hvort ekki sé gott að vera skipulagður og hafa allt á hreinu. Það getur verið það, ef fólki líður vel. Þegar fólk er haldið almennri kvíðaröskun eiga þessi viðbrögð þó þátt í að viðhalda vandanum. Þessu má líkja við lyftufælni. Það er ekkert að því að sniðganga lyftur vilji fólk koma sér í form. Glími fólk hins vegar við lyftufælni mun það að forðast lyftuferðir koma í veg fyrir að það sigrist á óttanum, og þá er mikilvægt að takast á við vandann. Það sama á við um það fólk sem hefur miklar áhyggjur; það þarf að draga úr varúðarráðstöfunum, sækja í óvissu og sjá að það ráði við aðstæður. Fullkomnunarárátta einkennir marga þá sem glíma við almenna kvíðaröskun enda er minna rúm fyrir óvissu, mistök og það sem illa gæti farið ef gengið er vel frá málum. En getum við einhvern tímann eytt óvissu og væri virkilega betra að sjá allt fyrir? Líklegast ekki, og heldur leiðinlegra líf ef ekkert kæmi á óvart. Fólk með almenna kvíðaröskun telur stundum að það hafi náð árangri í lífinu vegna áhyggna, að það hefði aldrei útskrifast úr námi, fengið gott starf, orðið gott foreldri ef það hefði ekki haft áhyggjur. Þessar hugmyndir þarf að vinna með í meðferð því sýnt hefur verið fram á að við erum ekkert betur fær um að leysa vandamál, þótt við sjáum þau fyrir og höfum af þeim stanslausar áhyggjur. Heili okkar er nefnilega hannaður til þess að leysa vandamál hratt og vel þegar þau koma upp og með því að leyfa honum það getum við eflt trúna á eigin getu. Fái kvíðaröskunin að blómstra gröfum við undan trúnni á það að við getum tekið því sem að höndum ber. Hvenær leitar fólk aðstoðar? Eins og fram er komið fylgja líkamleg einkenni almennri kvíðaröskun en svo getur fólk farið að fá kvíðaköst undir álagi og þróað með sér þunglyndi. Oft verða þessi vandamál til þess að fólk leitar sér aðstoðar. Vel er hægt að ná tökum á almennri kvíðaröskun með hugrænni atferlismeðferð sem sérsniðin er að þessum vanda. Ég er sannfærð um að eldri konan sem um ræddi í upphafi greinar hefði notið aukinna lífsgæða hefði hún fengið viðeigandi meðferð. Þá hefði verið hægt að ræða annað en áhyggjur og ótta við hið versta í kaffiboðum. Höfundur er sálfræðingur við Kvíðameðferðarstöðina. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilbrigðismál Hulda Jónsdóttir Tölgyes Mest lesið Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar Skoðun Afkastadrifin menntun og verðgildi nemenda Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Ég er deildarstjóri í leikskóla Helga Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Draumastarfið Arnfríður Hermannsdóttir skrifar Skoðun Hjartsláttur sjávarbyggðanna Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Erum við tilbúin til að bæta menntakerfið okkar? Jónína Einarsdóttir skrifar Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir skrifar Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Hvar er mannúðin? Davíð Sól Pálsson skrifar Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Inngilding eða „aðskilnaður“? Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Vonin má aldrei deyja Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh skrifar Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru til lausnir við mönnunarvanda heilsugæslunnar? Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Er eitthvað mál að handtaka börn? Elsa Bára Traustadóttir skrifar Skoðun Er ferðaþjónusta útlendingavandamál? Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íslenska kerfið framleiðir afbrotamenn Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Ekki fokka þessu upp! Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Kosningaloforð og hvað svo? Björn Snæbjörnsson skrifar Skoðun Fólk, fjárfestingar og framfarir Baldur Thorlacius skrifar Sjá meira
Ég þekkti eitt sinn eldri konu sem sagði að hún og systur hennar væru saman í áhyggjufélagi. Þær hefðu allar sama einkennið, sem var að hafa áhyggjur af öllu á milli himins og jarðar. Þær voru sífellt að reyna að afstýra ýmisskonar ógæfu; vöruðu við hálku á vegum, umgangspestum og varasömum plöntum í görðum, fylgdust grannt með heilsufari ættingja og ferðum uppkominna barna sinna. Þær hvöttu ættingja til að láta vita af sér heilum og höldnum við stuttar ferðir út á land og héldu niðri í sér andanum ef þeirra nánustu ætluðu á snjósleða, í fjallgöngur eða annað sem gæti falið í sér minnstu áhættu. Svo gátu þær andað léttar þegar þær vissu af öllum sofandi og öruggum í sínu rúmi. Í dag væru þær eflaust að minna fólk á mikilvægi handþvottar og að vara sína nánustu við því að fara erlendis eða á mannamót vegna frétta af COVID-19 veirunni. Þeim þótti nauðsynlegt að finnast þær við stjórn á aðstæðum og vildu hafa alla hluta lífs síns sem skipulagðasta svo ekkert kæmi á óvart. Ég var gjarnan spurð að því í janúar hvort ég væri ekki örugglega búin að tryggja mér sumarstarf það árið. Ég fór oftast að huga að vinnumálum í kringum páska, enda unglingur á þeim tíma. Þegar ég var yngri þótti mér þetta ekkert skrítið; nokkrar manneskjur að ræða hinar ýmsu áhyggjur yfir kaffinu og hvernig hægt væri að lifa lífinu á sem öruggastan hátt. Eftir að ég fór að starfa sem sálfræðingur horfir þessi saga um systurnar allt öðruvísi við. Endurteknar og truflandi áhyggjur af hinu og þessu eru nefnilega ekki dæmigerðar. Það fólk sem glímir við áhyggjuvanda telur þó oft að svona hugsi allir, að eðlilegt sé að hafa linnulausar áhyggjur. Enda hafa mörg þeirra verið svona allt sitt líf. Almenn kvíðaröskun Almenn kvíðaröskun (e. generalized anxiety disorder) einkennist af þrálátum áhyggjum af hinum ýmsu málefnum. Áhyggjur eru í raun neikvæðar hugsanir um framtíðina, að eitthvað slæmt muni henda það sjálft eða aðra, en þó rifjar fólk stundum upp liðna erfiðleika. Áhyggjur geta tengst fjármálum, heilsu, ákvörðunum, atvinnu, námi, störfum, eigin velferð og annarra. Áhyggjurnar geta einn daginn snúist um það hvaða ryksugu eigi að velja og hinn daginn um hvort rétt námsleið hafi verið valin í skóla. Áhyggjunum fylgja ýmis einkenni svo sem vöðvaspenna, eirðarleysi, svefntruflanir, pirringur og þreyta. Áætla má að um 4% fólks greinist með almenna kvíðaröskun yfir árstímabil og er hún algengari meðal kvenna. Algengt er að áhyggjur skjóti upp kollinum þegar lagst er á koddann eða tími gefst til að slaka á. Því reynir fólk oft að hafa nóg fyrir stafni og sumir sofna út frá áreiti á kvöldin, svo sem tónlist og sjónvarpsefni. Til lengri tíma litið eiga þessi viðbrögð þó þátt í að viðhalda vandanum. Að sama skapi á fólk oft erfitt með hugleiðslu því þá láta áhyggjur gjarnan á sér kræla. Óþol fyrir óvissu og viðhorf til áhyggna Þeir sem haldnir eru almennri kvíðaröskun eiga erfitt með að þola óvissu á ýmsum sviðum. Fólk hefur ríka þörf fyrir að vita fyrirfram hvað til stendur, skipuleggja sig ofurvel, þráspyrja og margyfirfara hvort allt sé rétt gert; hvort tölvupóstur hafi verið sendur, útidyr læstar eða nægjanlegt bensín á bílnum. Sumir keyra deginum áður á nýja staði til að fullvissa sig um að þeir rati þegar til kastanna kemur. Með þessu eru heilanum send þau skilaboð að þetta séu allt varasamar og óútreiknanlegar aðstæður sem þurfi að búa sig sérstaklega undir. Við lærum seint að við séum fullfær um að leysa úr málum jafnóðum. Nú gæti einhver spurt hvort ekki sé gott að vera skipulagður og hafa allt á hreinu. Það getur verið það, ef fólki líður vel. Þegar fólk er haldið almennri kvíðaröskun eiga þessi viðbrögð þó þátt í að viðhalda vandanum. Þessu má líkja við lyftufælni. Það er ekkert að því að sniðganga lyftur vilji fólk koma sér í form. Glími fólk hins vegar við lyftufælni mun það að forðast lyftuferðir koma í veg fyrir að það sigrist á óttanum, og þá er mikilvægt að takast á við vandann. Það sama á við um það fólk sem hefur miklar áhyggjur; það þarf að draga úr varúðarráðstöfunum, sækja í óvissu og sjá að það ráði við aðstæður. Fullkomnunarárátta einkennir marga þá sem glíma við almenna kvíðaröskun enda er minna rúm fyrir óvissu, mistök og það sem illa gæti farið ef gengið er vel frá málum. En getum við einhvern tímann eytt óvissu og væri virkilega betra að sjá allt fyrir? Líklegast ekki, og heldur leiðinlegra líf ef ekkert kæmi á óvart. Fólk með almenna kvíðaröskun telur stundum að það hafi náð árangri í lífinu vegna áhyggna, að það hefði aldrei útskrifast úr námi, fengið gott starf, orðið gott foreldri ef það hefði ekki haft áhyggjur. Þessar hugmyndir þarf að vinna með í meðferð því sýnt hefur verið fram á að við erum ekkert betur fær um að leysa vandamál, þótt við sjáum þau fyrir og höfum af þeim stanslausar áhyggjur. Heili okkar er nefnilega hannaður til þess að leysa vandamál hratt og vel þegar þau koma upp og með því að leyfa honum það getum við eflt trúna á eigin getu. Fái kvíðaröskunin að blómstra gröfum við undan trúnni á það að við getum tekið því sem að höndum ber. Hvenær leitar fólk aðstoðar? Eins og fram er komið fylgja líkamleg einkenni almennri kvíðaröskun en svo getur fólk farið að fá kvíðaköst undir álagi og þróað með sér þunglyndi. Oft verða þessi vandamál til þess að fólk leitar sér aðstoðar. Vel er hægt að ná tökum á almennri kvíðaröskun með hugrænni atferlismeðferð sem sérsniðin er að þessum vanda. Ég er sannfærð um að eldri konan sem um ræddi í upphafi greinar hefði notið aukinna lífsgæða hefði hún fengið viðeigandi meðferð. Þá hefði verið hægt að ræða annað en áhyggjur og ótta við hið versta í kaffiboðum. Höfundur er sálfræðingur við Kvíðameðferðarstöðina.
Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar
Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar
Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar