Fingur Hafliða - Um skaðabætur til forna Eva Hauksdóttir skrifar 26. júní 2021 10:01 Miskabætur eru skaðabætur fyrir tjón sem ekki er fjárhagslegs eðlis, t.d. lýti eftir áverka, tilfinningaleg áföll og mannorðshnekki. Fyrir skömmu skrifaði ég pistil um það hvernig neikvætt viðhorf til miskabóta virðast hafa rutt sér til rúms. Miskabætur eru engin nútímaleið til að friða grenjuskjóður sem af stjórnarskrárlegri nauðsyn verður að veita aðgang að dómstólum þótt dómurum kunni að þykja tilefnið ómerkilegt, heldur forn og mikilvæg aðferð til að ljúka deilumálum. Heildstæð löggjöf um skaðabætur utan samninga var ekki sett fyrr en með skaðabótalögum nr. 50/1993. Skaðabætur hafa samt sem áður verið greiddar frá fornu fari og þrátt fyrir augljós vandkvæði við mat á ófjárhagslegu tjóni hafa miskabætur, í svipuðum skilningi þeim sem liggur 26. gr. skbl. til grundvallar, tíðkast á Íslandi allt frá landnámi. Árið 1120 varð sá atburður á Alþingi að Þorgils Oddason á Staðarhóli í Saurbæ hjó þrjá fingur af Hafliða Mássyni, þeim er Hafliðaskrá er kennd við. Forsagan er dæmigerð Íslendingasaga; frændum þeirra Hafliða og Þorgils kom ekki saman og útistöður leiddu til vígaferla. Nú átti að gera út um málin á Alþingi en hvorugur gekk til þings í sáttahug. Þorgils hafði áður viðrað áform sín um að höggva Hafliða og Hafliði reið til þings með miklu fjölmenni, staðráðinn í því að hleypa upp dómnum. Báðir mættu vopnaðir til dómsins. Menn reyndu að halda fjarlægð á milli þeirra en Þorgils slæmdi öxi sinni yfir öxl eins þeirra sem stóð í vegi hans. Lagið kom á skaft axar Hafliða og hjó af honum löngutöng alla og framan af baugfingi og litlafingri. Hægt var að græða tvo fingur á hann, þannig að þeir lágu upp í lófann. Þriðja fingrinum varð ekki bjargað og ekki annað til ráða en að græða fyrir stúfinn. [1] Eftir ýmsa atburði sem ekki verða raktir hér, tókst að sætta Hafliða og Þorgils og var hluti þess skilmála að Hafliði fengi sjálfdæmi um áverka sína. Hann gerði gríðarlegar kröfur um greiðslu í reiðufé, löndum og lausafé. Ómögulegt er að segja til um hversu há krafan yrði að núvirði en hún hefur í öllu falli verið töluvert hærri en sú krafa sem gerð var í máli sem dæmt var í Hæstarétti þann 24. janúar 2008 (Hrd. 453/2007). Ákærði var m.a. sakfelldur fyrir hlutdeild í því að klippa litla fingur af manni við miðkjúku með greinaklippum. Miskabótakrafa brotaþola hljóðaði upp á eina milljón króna og var fallist á hana.[2] Viðbrögð manna við bótakröfu Hafliða Mássonar benda til þess að hún hafi þótt úr öllu hófi því Böðvar Ásbjarnarson sakaði Hafliða um sviksemi og Skafta Þórarinssyni varð að orði það sem haft er að orðtæki síðan; „Dýrr myndi Hafliði allr, ef svá skyldi hverr limr.“ Hafliði bar það hinsvegar af sér að fégirni hefði ráðið kröfunni.[3] Hvað gekk Hafliða til með þessari himinháu kröfu ef ekki einskær fégirni? Hvaða rök bjuggu að baki bótakröfum á þjóðveldisöld? Skaðabótasjónarmið Eflaust hefur fégjald vegna líkamstjóns á miðöldum að nokkru leyti verið hugsað líkt og skaðabætur vegna örorku nú á dögum, sem og missi framfæranda þegar mannfall varð, þ.e.a.s. bætur vegna fjártjóns. Því til stuðnings má benda á að í Grágás voru ákvæði um svokölluð niðgjöld; staðlaðar bætur sem frændur vígamanns skyldu greiða niðjum þess er veginn var í fimm ættliði í hlutfalli við skyldleika, auk sérstakra bóta til nánustu ættingja í karllegg. Að vísu virðist reglum um niðgjöld ekki hafa verið framfylgt enda erfitt í framkvæmd, heldur fóru menn fremur þá leið að semja um manngjöld, þ.e. bætur sem nánustu ættingjar deildu sjálfir sín á milli. Hvort sem reglum var fylgt eður ei segir það sitt, um þau sjónarmið sem lágu að baki, að þeir sem áttu rétt á niðgjöldum voru hinir sömu ættingjar og notið höfðu framfærslu- og verndarskyldu hins vegna.[4] Kannski höfðu þjáningar og læknisfræðilegur miski áhrif á ákvörðun fégjalds vegna líkamstjóns en slíkar hugmyndir eru lítt til umræðu í hinum fornu ritum og verður ekki úr því skorið hér. Hinsvegar er greinilegt að við ákvörðun um fégjald vegna líkamstjóns og mannfalls höfðu tvö sjónarmið mikið vægi; annarsvegar refsisjónarmið og hinsvegar hugmyndin um sæmd. Refsikennd viðurlög Í Íslendingasögum er gerður greinarmunur á fésektum og fébótum þótt oft sé skorið úr um hvorttveggja í senn. Menn virðast einnig hafa getað keypt sig undan refsingu. Við sættir var þannig oft áskilið að með greiðslu manngjalda skyldi refsing falla niður og fékk sá seki í framhaldinu sýknuleyfi. Svipað fyrirkomulag mun hafa tíðkast á Sturlungaöld.[5] Einar Arnórsson hefur bent á frásögn í Bjarnar sögu Hítdælakappa í þessu sambandi. Þar kemur fram að Þórður Kolbeinsson, banamaður Bjarnar, skyldi greiða þrjú hundruð silfurs til sýknu sér auk þess fjár sem Ásgrímur, bróðir Bjarnar, hafði þegar krafist sjálfum sér til handa.[6] Sektarféð rann ekki í sameiginlegan sjóð eins og sektargreiðslur nú á dögum, heldur var það greitt bótakrefjanda.[7] Manngjöld réðust að nokkru af því hvort hinn vegni hafði verið saklaus.[8] Hafa því sjónarmið um eigin sök spilað inn í ákvörðun miskabóta handa ættingjum, rétt eins og á við um miskabætur á grundvelli 2. mgr. 26. gr. skbl. nú á tímum. Ekki er annað að sjá en að við sættir milli Hafliða og Þorgils falli niður þær afleiðingar sem sektardómurinn átti að hafa, í þessu tilviki var það skóggangur. Hluti þess mikla fjár sem Hafliði kaus sér vegna fingurhöggsins hefur því vafalítið verið hugsaður sem sektarfé. Samt sem áður bendir hin fleyga athugasemd Skafta Þórarinssonar til þess að krafa Hafliða hafi verið of há til þess að hún verði skýrð eingöngu sem refsigjald og bætur fyrir líkamstjón.[9] Sæmdarbætur Hafliði Másson var voldugasti höfðingi sinnar samtíðar.[10] Hann var lögfróður maður og þegar deilur hans og Þorgils Oddasonar hófust vann hann að því í félagi við Bergþór Hrafnsson lögsögumann að skrásetja lög þjóðveldisins, sem þá voru líklega að mestu leyti aðeins til í munnlegri geymd.[11] Ef til vill hefur áhugi Hafliða á lögum ráðið einhverju um þá afstöðu sem endurspeglast í svari hans við hneykslun stuðningsmanna Þorgils á hinni háu bótakröfu hans: Eigi myndi sjá tunga þá eftir mæla, ef þess þyrfti við, ok ferr þetta meir eftir því, sem vilja myndi Böðvarr Ásbjarnarson eða aðrir óvinir várir, er ek skal fé taka á mér, en ek hefða mér þenna hlut ætlat. Ok meir hefi ek þessa sætt gert eftir bæn vina minna en eftir fégirni einni saman.[12] Með öðrum orðum; sættin var fremur til þess fallin að þóknast óvinum Hafliða en honum sjálfum. Hann gekk til sátta fyrir orð vina sinna en sjálfur hefði hann fremur kosið að framfylgja sektardómi. Hermann Pálsson hefur bent á að sagan eigi sér hliðstæðu: Í deilunni virðist Hafliði hafa betri málstað, að því er bókstaf laganna varðar, og minnir slíkt á afstöðu Húnröðar, afa hans, sem röskri öld fyrr neitaði að þiggja bætur fyrir víg bróður síns, heldur krafðist hann þess, að vegendur yrðu dæmdir samkvæmt lögum og látnir gerast útlagar úr landi. Þannig varð réttlæti laganna talið mikilvægara en miskabætur, og var Húnröður þó fátækur maður. Lögin eru ekki einungis til refsingar sekum mönnum, heldur leggja þau öllum þegnum miklar skyldur á herðar.[13] Skyldunar sem lögin leggja mönnum á herðar eru ekki síst þær skyldur sem snúa að heiðri fjölskyldunnar. Sæmdin var lykilhugtak í samskiptum manna á þjóðveldisöld. Hefndin og sæmdin héldust í hendur, sá sem ekki stóð á rétti sínum var ekki álitinn friðsamur eða sáttfús, heldur lítilmenni. Þótt ekki hafi verið mælt fyrir um eiginlega hefndarskyldu í Grágás, leikur enginn vafi á því að Íslendingar á fyrri hluta miðalda töldu sér skylt að hefna frænda sinna og fóstbræðra. Og það viðhorf var ekki langsótt því samkvæmt Gulaþingslögum, sem að sögn Ara fróða Þorgilssonar voru fyrirmynd laga þjóðveldisins,[14] mátti ekki taka við fébótum oftar en þrisvar sinnum. Væri misgert við mann fjórða sinni, bar honum að hefna eða heita ódrengur ella.[15] Eina leiðin til að komast hjá því að rækja hefndarskylduna án þess að glata sæmd sinni, var sú að krefjast fébóta. Þótt fjárhæðin sem Hafliði krafðist beri e.t.v. að einhverju leyti vitni um virðingu hans fyrir lögunum, er sæmdarhugmyndin nærtækasta skýringin á því hversu þungt honum féll að ganga til sátta. Nánar um sæmd og miska Augljóst er að sæmdarhugmyndin vegur þungt í ákvörðun bóta vegna mannvíga og líkamstjóns í miðaldasamfélaginu. Mannvirðing og fjárráð fara saman, manngjöld fyrir frjálsan mann eru hærri en fyrir þræl, og höfðingja skal bæta hærra verði en venjulegan bónda. Orðspor þess er veginn var gat einnig haft áhrif á upphæð manngjalda eftir hann, burtséð frá stéttarstöðu hans.[16] Óbótamál mátti höfða vegna svívirðilegra glæpa. Slíkur dómur hafði í för með sér eignaupptöku og missi allra réttinda og þá sem höfðu unnið sér til óhelgi þurfti ekki að bæta þótt vegnir væru.[17] Miski, í skilningi miðaldasamfélagsins, felst ekki aðeins í því að missa kæran frænda eða fingur sína, einn eða fleiri, heldur ekki síður í auðmýkingunni sem felst í því að eiga harma sinna óhefnt. Hægt er að létta smáninni með því að láta misindismanninn borga. Sá sem verður fyrir meingjörð er því sæmdari sem bæturnar eru hærri og það eru hinum seka makleg málagjöld að missa sem mest fjár síns. Hefðu atburðir Þorgils sögu ok Hafliða gerst á okkar tímum hefði fingurmissir Hafliða sennilega verið metinn til 25% læknisfræðilegrar örorku samkvæmt miskatöflu Örorkunefndar.[18] Við höfum ekki forsendur til þess að segja til um hvernig fjárhagsleg öroka hans yrði metin í dag, til þess þyrftum við að hafa upplýsingar um aldur hans og tekjur, en ólíklegt verður að teljast að það hafi fyrst og fremst verið aflahæfi sem Hafliði hafði í huga við ákvörðun kröfunnar. Mun sennilegra er að krafan hafi að stórum hluta verið hugsuð líkt og miskabætur nú á tímum – bætur fyrir ófjárhagslegt tjón, sem eiga fyrst og fremst að fela í sér viðurkenningu á því að bótakrefjandi hafi orðið fyrir ólögmætri meingjörð og vera þannig þolendum og fjölskyldum þeirra til nokkurra sárabóta og skaðvaldi refsikennd viðurlög. Ekki síst hefur markmiðið verið það að endurreisa æru Hafliða; gera honum fært að bera höfuðið hátt í þeirri fullvissu að samferðarmönnum hans dyldist ekki að þar færi maður sem léti ekki yfir sig ganga. Höfundur er lögmaður Þorgils saga ok Hafliða, sjá einkum 18. kafla. Sjá einnig dóm Héraðsdóms Norðurlands eystra. 30. mars 2007 (S-270/2006). Þorgils saga ok Hafliða, sjá einkum 31. kafla. Um forsjár- og hefndarskyldu á víkingaöld, sjá t.d. Preben Meulengracht Sørensen: Saga og samfund. En indføring i oldislandsk litteratur. København 1977,bls. 32–33. Einar Arnórsson: „Niðgjöld — Manngjöld“. Tímarit lögfræðinga, 3. hefti. 1951, bls. 173-210, sjá bls. 191. Bjarnar saga Hítdælakappa, 34. kafli. Einar Arnórsson, fyrri tilv. bls. 192. Sama heimild, bls. 200 Skv. Einari Arnórssyni voru venjuleg manngjöld á bilinu 20-30 kýrverð og hinir mestu höfðingjar bættir allt að 240 kýrverðum, sjá fyrri tilv., bls. 189-191. Hermann Pálsson: „Konan á Breiðabólsstað í Vesturhópi“. Sunndagsblað Tímans, 19. ágúst 1962, sjá bls. 583. Páll Líndal: „Stutt samantekt um lagastörf Íslendinga á fyrri tíð, lagafræðslu og aðdraganda að skipulegu laganámi“. Úlfljótur – tímarit laganema, 3.- 4. tbl. 1983, bls 115-132, sjá bls. 118-119. Þorgils saga ok Hafliða, 31. kafli. Hermann Pálsson, fyrri tilv., bls. 597. Ari „fróði“ Þorgilsson: Íslendingabók, 2. kafli. Páll Sigurðsson: Lagavangur. Um forn lög og ný. Reykjavík 2012, bls. 119. Einar Arnórsson, fyrri tilv. bls. 202-203. Sama heimild, bls. 200. Vefsíða Innanríkisráðuneytisins: Miskatafla Örorkunefndar. www.innanrikisraduneyti.is/media/Utgafa/Ororkunefnd.pdf Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Eva Hauksdóttir Mest lesið Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson Skoðun „Við andlát manns lýkur skattskyldu hans“ Þórður Gunnarsson Skoðun Sjálfstæðismenn boða víst skattalækkanir á þá efnamestu Haukur V. Alfreðsson Skoðun Nýtanleg verðmætasköpun um allt land Jóhann Frímann Arinbjarnarson Skoðun Viltu borga 200 þús á mánuði eða 600 þús á mánuði af íbúðinni? Hildur Þórðardóttir Skoðun Gerum betur Hilmar Björnsson Skoðun Dýrkeyptur aðgangur Stella Guðmundsdóttir Skoðun ESB kærir sig ekkert um Ísland í jólagjöf Ole Anton Bieltvedt Skoðun Íslenskufræðingurinn Sigmundur Davíð Hákon Darri Egilsson Skoðun Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Nýtanleg verðmætasköpun um allt land Jóhann Frímann Arinbjarnarson skrifar Skoðun Geðrænn vandi barna og ungmenna Eldur S. Kristinsson skrifar Skoðun Það er kominn verðmiði á fangelsið en hvað má ungmenni í alvarlegum vanda kosta? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Hinn opni tékki samgöngusáttmálans – ljósastýring og Sundabraut Eiríkur S. Svavarsson skrifar Skoðun Eru sumir heppnari en aðrir? Anna Kristín Jensdóttir skrifar Skoðun Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Kallað eftir fyrirsjáanleika í opinberum framkvæmdum Þorsteinn Víglundsson ,Jónína Guðmundsdóttir,Karl Andreassen skrifar Skoðun Sjálfstætt fólk Kristín Linda Jónsdóttir skrifar Skoðun Óstjórn í húsnæðismálum Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Arfur stjórnmálanna 2024 Elvar Eyvindsson skrifar Skoðun Kjósum rétt(indi) fyrir fatlað fólk! Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar Skoðun Frelsi er allra, ekki fárra útvaldra Jón Óskar Sólnes skrifar Skoðun Menntun og tækifæri: Hvað veljum við fyrir Ísland? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Eyðimerkurganga kosningabaráttunnar? Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Krónan eða evran? Kostir og gallar Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Kjóstu meiri árangur Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hvaða hlekkur ert þú í keðjunni? Ellý Tómasdóttir skrifar Skoðun Laxeldið verður ekki stöðvað Kristinn H. Gunnarsson skrifar Skoðun Þroskamerki þjóðar Tómas Torfason skrifar Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Var stytting náms til stúdentsprófs í þágu ungmenna? Sigurður E. Sigurjónsson skrifar Skoðun Það sem ekki má fjalla um fyrir kosningar til Alþingis Árni Jensson skrifar Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Sjálfstæðar konur? Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Fullveldinu er fórnað með aðild að Evrópusambandinu Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Endurhugsum dæmið, endurnýtum textíl Guðbjörg Rut Pálmadóttir skrifar Skoðun Betri Strætó 2025 og (svo) Borgarlína Dagur B. Eggertsson skrifar Skoðun Um kosningar, gulrætur og verðbólgu Jean-Rémi Chareyre skrifar Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar Skoðun Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson skrifar Sjá meira
Miskabætur eru skaðabætur fyrir tjón sem ekki er fjárhagslegs eðlis, t.d. lýti eftir áverka, tilfinningaleg áföll og mannorðshnekki. Fyrir skömmu skrifaði ég pistil um það hvernig neikvætt viðhorf til miskabóta virðast hafa rutt sér til rúms. Miskabætur eru engin nútímaleið til að friða grenjuskjóður sem af stjórnarskrárlegri nauðsyn verður að veita aðgang að dómstólum þótt dómurum kunni að þykja tilefnið ómerkilegt, heldur forn og mikilvæg aðferð til að ljúka deilumálum. Heildstæð löggjöf um skaðabætur utan samninga var ekki sett fyrr en með skaðabótalögum nr. 50/1993. Skaðabætur hafa samt sem áður verið greiddar frá fornu fari og þrátt fyrir augljós vandkvæði við mat á ófjárhagslegu tjóni hafa miskabætur, í svipuðum skilningi þeim sem liggur 26. gr. skbl. til grundvallar, tíðkast á Íslandi allt frá landnámi. Árið 1120 varð sá atburður á Alþingi að Þorgils Oddason á Staðarhóli í Saurbæ hjó þrjá fingur af Hafliða Mássyni, þeim er Hafliðaskrá er kennd við. Forsagan er dæmigerð Íslendingasaga; frændum þeirra Hafliða og Þorgils kom ekki saman og útistöður leiddu til vígaferla. Nú átti að gera út um málin á Alþingi en hvorugur gekk til þings í sáttahug. Þorgils hafði áður viðrað áform sín um að höggva Hafliða og Hafliði reið til þings með miklu fjölmenni, staðráðinn í því að hleypa upp dómnum. Báðir mættu vopnaðir til dómsins. Menn reyndu að halda fjarlægð á milli þeirra en Þorgils slæmdi öxi sinni yfir öxl eins þeirra sem stóð í vegi hans. Lagið kom á skaft axar Hafliða og hjó af honum löngutöng alla og framan af baugfingi og litlafingri. Hægt var að græða tvo fingur á hann, þannig að þeir lágu upp í lófann. Þriðja fingrinum varð ekki bjargað og ekki annað til ráða en að græða fyrir stúfinn. [1] Eftir ýmsa atburði sem ekki verða raktir hér, tókst að sætta Hafliða og Þorgils og var hluti þess skilmála að Hafliði fengi sjálfdæmi um áverka sína. Hann gerði gríðarlegar kröfur um greiðslu í reiðufé, löndum og lausafé. Ómögulegt er að segja til um hversu há krafan yrði að núvirði en hún hefur í öllu falli verið töluvert hærri en sú krafa sem gerð var í máli sem dæmt var í Hæstarétti þann 24. janúar 2008 (Hrd. 453/2007). Ákærði var m.a. sakfelldur fyrir hlutdeild í því að klippa litla fingur af manni við miðkjúku með greinaklippum. Miskabótakrafa brotaþola hljóðaði upp á eina milljón króna og var fallist á hana.[2] Viðbrögð manna við bótakröfu Hafliða Mássonar benda til þess að hún hafi þótt úr öllu hófi því Böðvar Ásbjarnarson sakaði Hafliða um sviksemi og Skafta Þórarinssyni varð að orði það sem haft er að orðtæki síðan; „Dýrr myndi Hafliði allr, ef svá skyldi hverr limr.“ Hafliði bar það hinsvegar af sér að fégirni hefði ráðið kröfunni.[3] Hvað gekk Hafliða til með þessari himinháu kröfu ef ekki einskær fégirni? Hvaða rök bjuggu að baki bótakröfum á þjóðveldisöld? Skaðabótasjónarmið Eflaust hefur fégjald vegna líkamstjóns á miðöldum að nokkru leyti verið hugsað líkt og skaðabætur vegna örorku nú á dögum, sem og missi framfæranda þegar mannfall varð, þ.e.a.s. bætur vegna fjártjóns. Því til stuðnings má benda á að í Grágás voru ákvæði um svokölluð niðgjöld; staðlaðar bætur sem frændur vígamanns skyldu greiða niðjum þess er veginn var í fimm ættliði í hlutfalli við skyldleika, auk sérstakra bóta til nánustu ættingja í karllegg. Að vísu virðist reglum um niðgjöld ekki hafa verið framfylgt enda erfitt í framkvæmd, heldur fóru menn fremur þá leið að semja um manngjöld, þ.e. bætur sem nánustu ættingjar deildu sjálfir sín á milli. Hvort sem reglum var fylgt eður ei segir það sitt, um þau sjónarmið sem lágu að baki, að þeir sem áttu rétt á niðgjöldum voru hinir sömu ættingjar og notið höfðu framfærslu- og verndarskyldu hins vegna.[4] Kannski höfðu þjáningar og læknisfræðilegur miski áhrif á ákvörðun fégjalds vegna líkamstjóns en slíkar hugmyndir eru lítt til umræðu í hinum fornu ritum og verður ekki úr því skorið hér. Hinsvegar er greinilegt að við ákvörðun um fégjald vegna líkamstjóns og mannfalls höfðu tvö sjónarmið mikið vægi; annarsvegar refsisjónarmið og hinsvegar hugmyndin um sæmd. Refsikennd viðurlög Í Íslendingasögum er gerður greinarmunur á fésektum og fébótum þótt oft sé skorið úr um hvorttveggja í senn. Menn virðast einnig hafa getað keypt sig undan refsingu. Við sættir var þannig oft áskilið að með greiðslu manngjalda skyldi refsing falla niður og fékk sá seki í framhaldinu sýknuleyfi. Svipað fyrirkomulag mun hafa tíðkast á Sturlungaöld.[5] Einar Arnórsson hefur bent á frásögn í Bjarnar sögu Hítdælakappa í þessu sambandi. Þar kemur fram að Þórður Kolbeinsson, banamaður Bjarnar, skyldi greiða þrjú hundruð silfurs til sýknu sér auk þess fjár sem Ásgrímur, bróðir Bjarnar, hafði þegar krafist sjálfum sér til handa.[6] Sektarféð rann ekki í sameiginlegan sjóð eins og sektargreiðslur nú á dögum, heldur var það greitt bótakrefjanda.[7] Manngjöld réðust að nokkru af því hvort hinn vegni hafði verið saklaus.[8] Hafa því sjónarmið um eigin sök spilað inn í ákvörðun miskabóta handa ættingjum, rétt eins og á við um miskabætur á grundvelli 2. mgr. 26. gr. skbl. nú á tímum. Ekki er annað að sjá en að við sættir milli Hafliða og Þorgils falli niður þær afleiðingar sem sektardómurinn átti að hafa, í þessu tilviki var það skóggangur. Hluti þess mikla fjár sem Hafliði kaus sér vegna fingurhöggsins hefur því vafalítið verið hugsaður sem sektarfé. Samt sem áður bendir hin fleyga athugasemd Skafta Þórarinssonar til þess að krafa Hafliða hafi verið of há til þess að hún verði skýrð eingöngu sem refsigjald og bætur fyrir líkamstjón.[9] Sæmdarbætur Hafliði Másson var voldugasti höfðingi sinnar samtíðar.[10] Hann var lögfróður maður og þegar deilur hans og Þorgils Oddasonar hófust vann hann að því í félagi við Bergþór Hrafnsson lögsögumann að skrásetja lög þjóðveldisins, sem þá voru líklega að mestu leyti aðeins til í munnlegri geymd.[11] Ef til vill hefur áhugi Hafliða á lögum ráðið einhverju um þá afstöðu sem endurspeglast í svari hans við hneykslun stuðningsmanna Þorgils á hinni háu bótakröfu hans: Eigi myndi sjá tunga þá eftir mæla, ef þess þyrfti við, ok ferr þetta meir eftir því, sem vilja myndi Böðvarr Ásbjarnarson eða aðrir óvinir várir, er ek skal fé taka á mér, en ek hefða mér þenna hlut ætlat. Ok meir hefi ek þessa sætt gert eftir bæn vina minna en eftir fégirni einni saman.[12] Með öðrum orðum; sættin var fremur til þess fallin að þóknast óvinum Hafliða en honum sjálfum. Hann gekk til sátta fyrir orð vina sinna en sjálfur hefði hann fremur kosið að framfylgja sektardómi. Hermann Pálsson hefur bent á að sagan eigi sér hliðstæðu: Í deilunni virðist Hafliði hafa betri málstað, að því er bókstaf laganna varðar, og minnir slíkt á afstöðu Húnröðar, afa hans, sem röskri öld fyrr neitaði að þiggja bætur fyrir víg bróður síns, heldur krafðist hann þess, að vegendur yrðu dæmdir samkvæmt lögum og látnir gerast útlagar úr landi. Þannig varð réttlæti laganna talið mikilvægara en miskabætur, og var Húnröður þó fátækur maður. Lögin eru ekki einungis til refsingar sekum mönnum, heldur leggja þau öllum þegnum miklar skyldur á herðar.[13] Skyldunar sem lögin leggja mönnum á herðar eru ekki síst þær skyldur sem snúa að heiðri fjölskyldunnar. Sæmdin var lykilhugtak í samskiptum manna á þjóðveldisöld. Hefndin og sæmdin héldust í hendur, sá sem ekki stóð á rétti sínum var ekki álitinn friðsamur eða sáttfús, heldur lítilmenni. Þótt ekki hafi verið mælt fyrir um eiginlega hefndarskyldu í Grágás, leikur enginn vafi á því að Íslendingar á fyrri hluta miðalda töldu sér skylt að hefna frænda sinna og fóstbræðra. Og það viðhorf var ekki langsótt því samkvæmt Gulaþingslögum, sem að sögn Ara fróða Þorgilssonar voru fyrirmynd laga þjóðveldisins,[14] mátti ekki taka við fébótum oftar en þrisvar sinnum. Væri misgert við mann fjórða sinni, bar honum að hefna eða heita ódrengur ella.[15] Eina leiðin til að komast hjá því að rækja hefndarskylduna án þess að glata sæmd sinni, var sú að krefjast fébóta. Þótt fjárhæðin sem Hafliði krafðist beri e.t.v. að einhverju leyti vitni um virðingu hans fyrir lögunum, er sæmdarhugmyndin nærtækasta skýringin á því hversu þungt honum féll að ganga til sátta. Nánar um sæmd og miska Augljóst er að sæmdarhugmyndin vegur þungt í ákvörðun bóta vegna mannvíga og líkamstjóns í miðaldasamfélaginu. Mannvirðing og fjárráð fara saman, manngjöld fyrir frjálsan mann eru hærri en fyrir þræl, og höfðingja skal bæta hærra verði en venjulegan bónda. Orðspor þess er veginn var gat einnig haft áhrif á upphæð manngjalda eftir hann, burtséð frá stéttarstöðu hans.[16] Óbótamál mátti höfða vegna svívirðilegra glæpa. Slíkur dómur hafði í för með sér eignaupptöku og missi allra réttinda og þá sem höfðu unnið sér til óhelgi þurfti ekki að bæta þótt vegnir væru.[17] Miski, í skilningi miðaldasamfélagsins, felst ekki aðeins í því að missa kæran frænda eða fingur sína, einn eða fleiri, heldur ekki síður í auðmýkingunni sem felst í því að eiga harma sinna óhefnt. Hægt er að létta smáninni með því að láta misindismanninn borga. Sá sem verður fyrir meingjörð er því sæmdari sem bæturnar eru hærri og það eru hinum seka makleg málagjöld að missa sem mest fjár síns. Hefðu atburðir Þorgils sögu ok Hafliða gerst á okkar tímum hefði fingurmissir Hafliða sennilega verið metinn til 25% læknisfræðilegrar örorku samkvæmt miskatöflu Örorkunefndar.[18] Við höfum ekki forsendur til þess að segja til um hvernig fjárhagsleg öroka hans yrði metin í dag, til þess þyrftum við að hafa upplýsingar um aldur hans og tekjur, en ólíklegt verður að teljast að það hafi fyrst og fremst verið aflahæfi sem Hafliði hafði í huga við ákvörðun kröfunnar. Mun sennilegra er að krafan hafi að stórum hluta verið hugsuð líkt og miskabætur nú á tímum – bætur fyrir ófjárhagslegt tjón, sem eiga fyrst og fremst að fela í sér viðurkenningu á því að bótakrefjandi hafi orðið fyrir ólögmætri meingjörð og vera þannig þolendum og fjölskyldum þeirra til nokkurra sárabóta og skaðvaldi refsikennd viðurlög. Ekki síst hefur markmiðið verið það að endurreisa æru Hafliða; gera honum fært að bera höfuðið hátt í þeirri fullvissu að samferðarmönnum hans dyldist ekki að þar færi maður sem léti ekki yfir sig ganga. Höfundur er lögmaður Þorgils saga ok Hafliða, sjá einkum 18. kafla. Sjá einnig dóm Héraðsdóms Norðurlands eystra. 30. mars 2007 (S-270/2006). Þorgils saga ok Hafliða, sjá einkum 31. kafla. Um forsjár- og hefndarskyldu á víkingaöld, sjá t.d. Preben Meulengracht Sørensen: Saga og samfund. En indføring i oldislandsk litteratur. København 1977,bls. 32–33. Einar Arnórsson: „Niðgjöld — Manngjöld“. Tímarit lögfræðinga, 3. hefti. 1951, bls. 173-210, sjá bls. 191. Bjarnar saga Hítdælakappa, 34. kafli. Einar Arnórsson, fyrri tilv. bls. 192. Sama heimild, bls. 200 Skv. Einari Arnórssyni voru venjuleg manngjöld á bilinu 20-30 kýrverð og hinir mestu höfðingjar bættir allt að 240 kýrverðum, sjá fyrri tilv., bls. 189-191. Hermann Pálsson: „Konan á Breiðabólsstað í Vesturhópi“. Sunndagsblað Tímans, 19. ágúst 1962, sjá bls. 583. Páll Líndal: „Stutt samantekt um lagastörf Íslendinga á fyrri tíð, lagafræðslu og aðdraganda að skipulegu laganámi“. Úlfljótur – tímarit laganema, 3.- 4. tbl. 1983, bls 115-132, sjá bls. 118-119. Þorgils saga ok Hafliða, 31. kafli. Hermann Pálsson, fyrri tilv., bls. 597. Ari „fróði“ Þorgilsson: Íslendingabók, 2. kafli. Páll Sigurðsson: Lagavangur. Um forn lög og ný. Reykjavík 2012, bls. 119. Einar Arnórsson, fyrri tilv. bls. 202-203. Sama heimild, bls. 200. Vefsíða Innanríkisráðuneytisins: Miskatafla Örorkunefndar. www.innanrikisraduneyti.is/media/Utgafa/Ororkunefnd.pdf
Þorgils saga ok Hafliða, sjá einkum 18. kafla. Sjá einnig dóm Héraðsdóms Norðurlands eystra. 30. mars 2007 (S-270/2006). Þorgils saga ok Hafliða, sjá einkum 31. kafla. Um forsjár- og hefndarskyldu á víkingaöld, sjá t.d. Preben Meulengracht Sørensen: Saga og samfund. En indføring i oldislandsk litteratur. København 1977,bls. 32–33. Einar Arnórsson: „Niðgjöld — Manngjöld“. Tímarit lögfræðinga, 3. hefti. 1951, bls. 173-210, sjá bls. 191. Bjarnar saga Hítdælakappa, 34. kafli. Einar Arnórsson, fyrri tilv. bls. 192. Sama heimild, bls. 200 Skv. Einari Arnórssyni voru venjuleg manngjöld á bilinu 20-30 kýrverð og hinir mestu höfðingjar bættir allt að 240 kýrverðum, sjá fyrri tilv., bls. 189-191. Hermann Pálsson: „Konan á Breiðabólsstað í Vesturhópi“. Sunndagsblað Tímans, 19. ágúst 1962, sjá bls. 583. Páll Líndal: „Stutt samantekt um lagastörf Íslendinga á fyrri tíð, lagafræðslu og aðdraganda að skipulegu laganámi“. Úlfljótur – tímarit laganema, 3.- 4. tbl. 1983, bls 115-132, sjá bls. 118-119. Þorgils saga ok Hafliða, 31. kafli. Hermann Pálsson, fyrri tilv., bls. 597. Ari „fróði“ Þorgilsson: Íslendingabók, 2. kafli. Páll Sigurðsson: Lagavangur. Um forn lög og ný. Reykjavík 2012, bls. 119. Einar Arnórsson, fyrri tilv. bls. 202-203. Sama heimild, bls. 200. Vefsíða Innanríkisráðuneytisins: Miskatafla Örorkunefndar. www.innanrikisraduneyti.is/media/Utgafa/Ororkunefnd.pdf
Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir Skoðun
Skoðun Það er kominn verðmiði á fangelsið en hvað má ungmenni í alvarlegum vanda kosta? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Hinn opni tékki samgöngusáttmálans – ljósastýring og Sundabraut Eiríkur S. Svavarsson skrifar
Skoðun Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Kallað eftir fyrirsjáanleika í opinberum framkvæmdum Þorsteinn Víglundsson ,Jónína Guðmundsdóttir,Karl Andreassen skrifar
Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar
Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar
Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir Skoðun