Ís­­­lenskar forn­­­bók­­­menntir eru dá­­­sam­­­leg og van­­metin lista­­­verk

Lars, sem er 86 ára gamall, kom til Ís­lands í lok septem­ber til að taka við heiðurs­doktors­gráðu við Há­skóla Ís­lands.

Frétta­stofa settist niður með Lars við til­efnið til að fara yfir glæstan ferilinn, fræða­sam­fé­lagið og hið um­deilda hand­rita­mál en Lars sér eftir að hafa stutt ranga hlið þess á sínum tíma.

Lars er prófessor emeritus við Gautaborgarháskóla, hefur starfað sem dósent við Berkeley-háskóla í Kaliforníu og sem prófessor við Álaborgarháskóla.

Var ungur og ýkti mögulega

En hvað þýðir þessi nýja og íslenska nafnbót fyrir mann með slíka reynslu?

„Hún er mér mikils virði. Vegna þess að ég vildi alltaf að það yrði litið á mig sem íslenskufræðing. Og þegar ég hóf rannsóknir mínar voru nokkuð margir mjög gagnrýnir á störf mín. Vegna þess að ég lagði áherslu á evrópsk áhrif á íslenskar fornbókmenntir,“ segir Lars og viðurkennir að hann hafi mögulega gengið aðeins of langt í þeim efnum á sínum tíma.

„Ég var ungur maður og ýkti mögulega dálítið þá.“

Hann segist hafa verið nokkuð uppreisnargjarn á sínum yngri árum og að það hafi jafnvel bitnað á rannsóknum sínum.

Persona non grata vegna handritamálsins

En það var ekki bara ofuráhersla hans á evrópsk áhrif í íslenskum miðaldatextum, sem gerði Lars óvinsælan meðal fræðimanna á miðri síðustu öld.

„Mér varð á að styðja rangan málstað í handritamálinu í byrjun sjöunda áratugarins,“ segir Lars. Hann hafði verið í Kaupmannahöfn og kynnst Jóni Helgasyni og hans störfum í kring um handritin sem hann heillaðist af.

„Á þeim tíma taldi ég því eðlilegast að Kaupmannahöfn yrði miðstöð forníslenskra og norrænna fræða. Sú skoðun mín varð auðvitað til þess að ég varð persona non grata meðal ansi margra á Íslandi.“

Hann segist þó sannarlega hafa skipt um skoðun eftir öll þessi ár. 

„Það var auðvitað réttast að skila handritunum aftur til Íslands og núna er Reykjavík auðvitað miðpunktur norrænna fræða og hér hefur verið unnið gríðarlega gott starf. Á meðan hefur miðaldafræðum í Kaupmannahöfn hrakað ansi mikið upp á síðkastið.“

Hann segist því eðlilega sáttur með heiðursgráðuna: 

„Sem ég lít á sem merki um það að nú sé allt fallið í ljúfa löð og að sættir hafi nú náðst milli ís­lenskra fræði­manna og mín."

Vill öll handritin til Íslands

Við spyrjum Lars í kjölfarið út í nýja handritamálið en mennta- og menningarmálaráðherra hefur lýst því yfir að hún vilji fá þau norrænu miðaldahandrit sem enn eru á hinum Norðurlöndunum aftur til Íslands.

Og Lars er sammála: 

„Ég held að það væri eðlilegast að öllum handritunum yrði skilað til Íslands. Af þeirri einföldu ástæðu að það er hér sem þessi mikla þekking býr og þið eigið svo marga sérfræðinga í forníslenskri og norrænni menningu. Ekki aðeins bókmenntafólk heldur einnig sagnfræðinga, þjóðsagnafræðinga og svo framvegis.“

Ekkert sambærilegt sé að finna í neinum hinna Norðurlandanna.

Umbylti sýn fræðimanna

Lars er á­litinn frum­kvöðull á sviði ís­lenskra fræða og átti stóran þátt í að umbylta sýn fræðimanna á íslenskar fornbókmenntir með hugmyndum sínum.

„Ég held að ég sé sérstaklega stoltur af því sem ég skrifaði um samblöndun evrópskrar og íslenskrar miðaldamenningar,“ segir Lars.

Fyrir það hafi flestir talið að á Íslandi væru tveir menningarheimar og lítið sem ekkert samspil þeirra á milli. 

„Ég reyndi að sýna fram á að það væri ekki rétt. Þú getur til dæmis séð á skrift ýmissa handrita að sumar Íslendingasagnanna höfðu verið ritaðar af sama einstaklingi og ritaði niður þýðingar á dýrlingasögum og riddarasögum."

Synd að hið gamla sé látið víkja

Við spyrjum Lars um hvernig hann horfi á íslensk fræði í dag, hvort þau standi sterk og hvernig hann sjái framtíðina fyrir sér.

„Framtíðin er að vissu leyti björt vegna þess að það er ansi mikið um unga og bráðsnjalla fræðimenn að störfum í dag. Á hinn boginn er framtíðin óræð því að menn líta ekki lengur á norræn fræði sem eitthvað sem skiptir gríðarlegu máli,“ segir hann.

Margir háskólar hafi fellt niður stöður prófessora á þessu sviði til að skapa rými fyrir nýjum námsgreinum á borð við kynjafræði og kynþáttafræði.

„Og mikið af öðrum fræðigreinum sem eru mikilvægar og nýjar og eiga að sjálfsögðu að vera kenndar en það er mikil synd að það sem gerist þá er að fræðigreinar um hið gamla eru látnar víkja,“ segir Lars.

„Ekki bara norræn fræði heldur líka latína og gríska og fleira í þeim dúr.“

Úrelt þjóðernishyggja

Og hvað segirðu við fólk sem er þeirrar skoðunar að þessi gömlu fræði skipti engu máli lengur?

„Tja, ég get bara sagt að ég er mjög ósammála þeim. Og að þetta séu mikilvægar greinar, meðal annars vegna bókmenntalegs gildis textanna. Ég myndi ekki vilja leggja eins mikla áherslu á þjóðernislegt gildi þeirra og var gert í gamla daga,“ segir hann.

„Þessi þjóðernissinnaða hugsun er úrelt og það er ekki það sem ætti að vera undirrót fræðanna heldur á það að vera bókmenntalegt- og menningarlegt gildi þeirra. Við getum lært svo mikið um siði og hugmyndir forfeðra okkar með því að rannsaka sögurnar,“ heldur Lars áfram.

„En fyrst of fremst eru þessir textar bara svo dásamleg listaverk.“

Bændur þekktu sögurnar eins og handarbakið á sér

Áhugi fólks á þessum fornu listaverkum virðist hafa dvínað síðustu áratugina. En Lars rifjar upp viðhorf Íslendinga til fornsagnanna þegar hann var ungur maður og heimsótti landið í fyrsta skipti fyrir einum 60 árum síðan.

„Á þeim tíma voru þessar sögur enn þá mjög vinsælar, jafnvel á venjulegum sveitabæjum. Ég kom til bæja á Norðurlandi þar sem bóndinn átti alltaf allar Íslendingasögurnar í vinsælum útgáfum og ef ég spurðir hann hvort það væri einhver í grenndinni sem gæti vísað mér á þekkta staði úr sögunum myndi bóndinn segja: „Ja, ég held að ég sé nú bestur til þess fallinn hér á svæðinu.“ Það er því miður eitthvað sem myndi aldrei gerast í dag,“ segir Lars.

Hann nefnir aftur þjóðernishyggjuna sem ríkti á þeim tíma og fagnar því að hún sé varla lengur til staðar meðal fræðimanna sem rannsaka bókmenntirnar. 

„Því hún var að mörgu leyti skaðleg og takmarkaði mjög alla túlkunarmöguleika á sögunum. Því að verk eins og Njáls saga og Laxdæla saga eru ekki bara bókmenntir fyrir Íslendinga heldur fyrir heiminn allan.“