Þegar EES samningurinn tók gildi árið 1994 leit Evrópa töluvert öðruvísi út en hún gerir í dag. Ísland, Noregur og Liechtenstein gengu í bandalag með tólf aðildarríkjum Evrópusambandsins sem öll tilheyrðu vestur Evrópu. Ári síðar fjölgaði ríkjum sambandsins um þrjú vestræn ríki þegar Austurríki, Finnland og Svíþjóð gengu í sambandið.
Stóra breytingin verður hins vegar þegar Kýpur og níu ríki gömlu austur Evrópu gengu til liðs við sambandið árið 2004 og síðan tvö önnur árið 2007 og eitt til viðbótar árið 2013. Þá hafði Evrópusambandið vaxið úr tólf aðildarríkjum í 28. Þessi stækkun sambandsins átti eftir að hafa afgerandi áhrif á samsetningu mannfjöldans á Íslandi.
Grundvöllur innri markaðar EES samningsins var að innleiða svo kallað fjórfrelsi. Það er frjálst flæði vöru, fólks, þjónustu og fjármagns á milli ríkjanna.
Þetta opnaði íslenskum fyrirtækjum og almenningi stórkostleg tækifæri og lagði grundvöllinn að þeim mikla hagvexti sem hér hefur verið mörg undanfarin ár. En þetta opnaði líka Ísland fyrir hálfan milljarð íbúa Evrópu sem hefur gjörbreytt samsetningu mannfjöldans í landinu.
Stökk frá margra alda einsleitni mannfjöldans
Mannfjöldinn á Íslandi hafði verið mjög einsleitur í aldir áður en EES samningurinn kom til sögunnar. Framan af tuttugustu öldinni voru íbúar með erlent ríkisfang undir einu prósenti og eftir 1960 var hlutfallið í kringum tvö prósent íbúa og innan við þrjú prósent allt til síðustu aldamóta. En það er ekki fyrr en 2002 sem erlendir ríkisborgarar ná því verða fleiri en tíu þúsund manns.
Það verður hins vegar greinileg breyting eftir mikla stækkun Evrópusambandsins og þar með Evrópska efnahagssvæðisins til austurs árið 2004. Erlendum ríkisborgurum á Íslandi fjölgar hratt eftir það að undanskildum árunum eftir hrun.
Frá árinu 2017 þegar erlendir ríkisborgarar voru um þrjátíu þúsund og tæplega 9 prósent mannfjöldans hefur fjöldi þeirra rúmlega tvöfaldast til loka síðasta árs, þegar 65 þúsund erlendir ríkisborgarar bjuggu á Íslandi eða tæplega 17 prósent íbúa landsins. Nánast jafn margir og búa í Kópavogi og Hafnarfirði til samans.
Kallar á mikla innviðauppbyggingu
Þetta fólk sem að langmestu leyti kemur frá austurhluta Evrópu er auðvitað ekki komið hingað til að sóla sig, heldur til að vinna.
Íslendingar standa ekki undir eftirspurninni eftir vinnuafli. Launin hér eru aftur á móti töluvert mikið hærri en í flestum ríkjum austur Evrópu og freista því fólks til að koma hingað.
Í byrjun síðasta árs sagði Halldór Benjamín Þorbergsson framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins þörf fyrir enn meira erlent vinnuafl á næstu árum til að halda uppi hagvexti í landinu. Því þyrfti strax að hefja átak til að styrkja innvið landsins, eins og heilbrigðisþjónustu, menntakerfi, opinbera þjónustu, húsnæðismál og íslenskukennslu svo eitthvað sé nefnt.
Mannfjöldaspá Hagstofunnar gerir ráð fyrir að erlendum ríkisborgurum fjölgi um 15 til 20 þúsund á næstu fimm árum.
„Ég held að það verði veruleg áskorun á næstu árum. En ég legg áherslu á að þetta er lífskjaramál fyrir okkur öll. Við þurfum fleiri hendur á vinnandi aldri og við erum ekki að fjölga okkur sem skyldi. Ef við ætlum að standa undir þeim lífskjarabata sem við erum öll sammála um að við viljum sjá á næstu árum er alveg ljóst að við þurfum vinnandi hendur. Það þarf að hefja undirbúning að því ekki seinna en strax," sagði Halldór Benjamín Þorbergsson