Er kynjafræði lykillinn að fjölbreyttara námsvali? Laufey Axelsdóttir, Arnar Gíslason, Sveinn Guðmundsson og Sæunn Gísladóttir skrifa 9. febrúar 2023 08:00 Í dag eru konur í meirihluta þeirra sem útskrifast úr námi á bæði framhalds- og háskólastigi. Ein skýring á lægra hlutfalli karla í háskólum snýr að brotthvarfi af framhaldsskólastiginu þar sem árlegt brotthvarf nýnema hefur verið meira meðal drengja en stúlkna sem má skýra með ólíkum einkunnum kynjanna við lok grunnskóla. Þá hefur kynbundið námsval verið áberandi á báðum skólastigunum. Þrátt fyrir öflugan lagaramma, jafnréttisáætlanir háskólanna, stefnur stjórnvalda og ýmis átaks- og hvatningarverkefni til að jafna námsval kynjanna og vinna gegn staðalímyndum í námsvali hefur ekki tekist að snúa þróuninni við. Á það einkum við um nám sem flokkast sem hefðbundin kvennafög. Tildrög þessara skrifa er nýútkomin skýrsla samráðsvettvangs jafnréttisfulltrúa háskólanna, „Staðalímyndir í háskólum” sem unnin var af Laufeyju Axelsdóttur, nýdoktor í kynjafræði með styrk frá mennta- og menningarmálaráðuneytinu. Í skýrslunni er fjallað um stöðu mála og lagðar fram tillögur að aðgerðum til að jafna hlutfall kynja í háskólanámi á Íslandi. Líkt og sjá má á mynd 1 hafa karlar undanfarna áratugi verið í minnihluta nemenda sem brautskrást með stúdentspróf (39-44%) en í meirihluta þeirra sem brautskrást með annað próf af framhaldsskólastigi (53-71%), eins og grunnpróf úr iðn, grunnpróf starfsgreina, réttindapróf starfsgreina, burtfararpróf úr iðn og sveinspróf (gögn fengin á vef Hagstofu Íslands). Mynd 1. Hlutfall karla af brautskráðum nemendum á framhaldsskólastigi eftir próftegundum. Á háskólastiginu hafa konur verið í meirihluta á flestum námssviðum en karlar eru í meirihluta nemenda í STEM greinum (vísindum, tækni, verkfræði og stærfræði). Hlutfall kvenna hefur aukist talsvert í þessum greinum undanfarna áratugi, m.a. vegna hvatningarverkefna sem háskólarnir hafa sett af stað. Árið 2020 voru konur um 43% brautskráðra nemenda í grunnnámi úr eðlisfræði, 36% í stærðfræði, 29% í tölvunarfræði og 33% í mannvirkja- og byggingarverkfræði. Staðan er hins vegar gjörólík í hefðbundnum kvennafögum eins og leikskólakennaranámi og hjúkrunar- og ljósmóðurfræði þar sem erfiðlega hefur gengið að fjölga körlum. Framan af var hlutfall brautskráðra karla úr leikskólakennaranámi á bilinu 0-5% en síðan 2016 hefur hlufall karla að mestu verið í kringum 10% brautskráðra nemenda úr faginu. Aftur á móti hefur hlutfall brautskáðra karla í hjúkrunarfræði haldist lágt og var 3% árið 2020. Átaksverkefni til að fjölga körlum í þessu námi hafa því borið takmarkaðan árangur. Af hverju hafa átaksverkefnin síður virkað þegar kemur að hefðbundnum kvennafögum? Eru það launin sem þarf að leiðrétta? Bent hefur verið á að hefbundin kvennastörf séu verr launuð en hefðbundin karlastörf og að karlar fælist launakjör þessara starfa. Mikill munur getur verið á tekjum fólks á kynjuðum vinnumarkaði, og benti Þóra Kristín Þórsdóttir hjá BHM nýverið á að „139 milljón króna munur gæti verið á ævitekjum gagnkynja hjóna með jafn langa menntun sem hófu störf á sama tíma hjá ríkisstofnun.” Konan í þessu dæmi var með meistarapróf í heilbrigðisfagi en karlinn með meistarapróf í fagi sem er ekki hefðbundið heilbrigðis- eða velferðarfag (lögfræðingur/hagfræðingur/verkfræðingur). Þá virðist menntun skila konum takmörkuðum tækifærum til forystustarfa í atvinnulífinu og aukin menntun þeirra virðist lítil áhrif hafa á staðalímyndina um „karlstjórnandann“ eins og sjá má á mynd 2 (Gögn fengin á vef Hagstofu Íslands, vef Hæstaréttar Íslands, vef Stjórnarráðs Íslands og Alþingisvefnum). Mynd 2. Hlutfall karla og kvenna í helstu áhrifastöðum samfélagsins á árunum 2017-2022. En hvað er til ráða? Hvernig getum við jafnað námsval kynanna og stuðlað að jöfnum tækifærum til náms- og starfsvals? Höfundar benda sérstaklega á mikilvægi kynjafræðimenntunar á öllum skólastigum. Staðalímyndir eru takmarkandi og stuðla að einsleitri sýn á stúlkur og drengi og útiloka t.d. trans og kynsegin nemendur, fatlaða nemendur og nemendur með erlendan bakgrunn. Þekking á samfélagslegum væntingum um kynhlutverk og áhrifum staðalímynda á náms- og starfsval er þýðingarmikill þáttur í átt að jafnara samfélagi. Skýrslan varpar ljósi á mikilvægi þess að leita leiða til að vinna gegn hugmyndum um kynhlutverk og kynbundnum staðalímyndum um nám og störf. Slíkar hugmyndir geta komið í veg fyrir jafna möguleika einstaklinga til námsvals, starfsframa, lífsafkomu og áhrifa. Öflugar aðgerðir og úrbætur í skólasamfélaginu með stuðningi stjórnvalda geta unnið gegn félagslegum hindrunum, stuðlað að auknu menntunarstigi í landinu og skapað tækifæri fyrir alla í samfélaginu. Laufey kynnir niðurstöður sínar og tillögur á málþingi í Hátíðasal Aðalbyggingar Háskóla Íslands, fimmtudaginn 9. febrúar kl. 14.30 (og í streymi á Facebook síðu Jafnréttisdaga) og er allt áhugafólk um málefnið velkomið. Skýrsluna er að finna á vefnum jafnretti.hi.is. Laufey Axelsdóttir, skýrsluhöfundur og nýdoktor í kynjafræði, Arnar Gíslason og Sveinn Guðmundsson, jafnréttisfulltrúar Háskóla Íslands, og Sæunn Gísladóttir, starfsmaður jafnréttisráðs Háskólans á Akureyri. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jafnréttismál Háskólar Skóla- og menntamál Sæunn Gísladóttir Mest lesið D-vítamín mín besta forvörn Auður Elisabet Jóhannsdóttir Skoðun Við vitum alveg upphafið Guðný Níelsen Skoðun Varalitur á skattagrísinum Helgi Brynjarsson Skoðun Leiðréttingin leiðrétt Sigurgeir Brynjar Kristgeirsson Skoðun Það er flókið að eiga næstum 500 milljarða króna á Íslandi Þórður Snær Júlíusson Skoðun Betri nýting á tíma og fjármunum Reykjavíkurborgar 3/3 Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Hvað skiptir okkur mestu máli? Dóra Guðrún Guðmundsdóttir Skoðun Mikilvægt skref til sáttar Guðmundur Ari Sigurjónsson Skoðun Hugrekki getur af sér hugrekki Þorbjörg Þorvaldsdóttir Skoðun Það er betra fyrir okkur öll að Háskóli Íslands efli fjarnám Darri Rafn Hólmarsson Skoðun Skoðun Skoðun Orkuöflun á eyjaklösum - Vestmannaeyjar og Orkneyjar Gísli Stefánsson skrifar Skoðun Hugrekki getur af sér hugrekki Þorbjörg Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun D-vítamín mín besta forvörn Auður Elisabet Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Húmanisminn í kærleikanum og kærleikurinn í húmanismanum Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Helför gyðinga gegn íbúum Palestínu Birgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Leiðréttingin leiðrétt Sigurgeir Brynjar Kristgeirsson skrifar Skoðun Hvað skiptir okkur mestu máli? Dóra Guðrún Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægt skref til sáttar Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Staðið með þjóðinni Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Við vitum alveg upphafið Guðný Níelsen skrifar Skoðun Betri nýting á tíma og fjármunum Reykjavíkurborgar 3/3 Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Varalitur á skattagrísinum Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Við eigum ekki efni á vonleysi né uppgjöf Magnús Magnússon skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Hagsmunir heildarinnar - Kafli eitt: Tómlæti Íslendinga Hannes Örn Blandon skrifar Skoðun Þegar líða fer að jólum Ísak Hilmarsson skrifar Skoðun Svansvottaðar íbúðir – fjárfesting í lífsgæðum Bergþóra Góa Kvaran skrifar Skoðun D-vítamín mín besta forvörn Auður Elisabet Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hættulegt tal Sjálfstæðisflokksins og Viðskiptaráðs Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Þetta má ekki gerast aftur! - Álag á útsvar Sveinn Ægir Birgisson skrifar Skoðun Meistaragráða í lífsreynslu Elín Ebba Ásmundsdóttir skrifar Skoðun Stjórnvöld, Óskar á heima hér! Þóra Andrésdóttir skrifar Skoðun Dvel þú í draumahöll Hugrún Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Níðingsverk Jón Daníelsson skrifar Skoðun Umhverfi, heilsa og skólamáltíðir Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Æji nei innflytjendur Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Stríðsglæpir sem munu ekki gleymast! Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Samstaða, kjarkur og þor Björn Snæbjörnsson skrifar Skoðun Það er betra fyrir okkur öll að Háskóli Íslands efli fjarnám Darri Rafn Hólmarsson skrifar Skoðun Yfirfull fangelsi, brostið kerfi Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Sjá meira
Í dag eru konur í meirihluta þeirra sem útskrifast úr námi á bæði framhalds- og háskólastigi. Ein skýring á lægra hlutfalli karla í háskólum snýr að brotthvarfi af framhaldsskólastiginu þar sem árlegt brotthvarf nýnema hefur verið meira meðal drengja en stúlkna sem má skýra með ólíkum einkunnum kynjanna við lok grunnskóla. Þá hefur kynbundið námsval verið áberandi á báðum skólastigunum. Þrátt fyrir öflugan lagaramma, jafnréttisáætlanir háskólanna, stefnur stjórnvalda og ýmis átaks- og hvatningarverkefni til að jafna námsval kynjanna og vinna gegn staðalímyndum í námsvali hefur ekki tekist að snúa þróuninni við. Á það einkum við um nám sem flokkast sem hefðbundin kvennafög. Tildrög þessara skrifa er nýútkomin skýrsla samráðsvettvangs jafnréttisfulltrúa háskólanna, „Staðalímyndir í háskólum” sem unnin var af Laufeyju Axelsdóttur, nýdoktor í kynjafræði með styrk frá mennta- og menningarmálaráðuneytinu. Í skýrslunni er fjallað um stöðu mála og lagðar fram tillögur að aðgerðum til að jafna hlutfall kynja í háskólanámi á Íslandi. Líkt og sjá má á mynd 1 hafa karlar undanfarna áratugi verið í minnihluta nemenda sem brautskrást með stúdentspróf (39-44%) en í meirihluta þeirra sem brautskrást með annað próf af framhaldsskólastigi (53-71%), eins og grunnpróf úr iðn, grunnpróf starfsgreina, réttindapróf starfsgreina, burtfararpróf úr iðn og sveinspróf (gögn fengin á vef Hagstofu Íslands). Mynd 1. Hlutfall karla af brautskráðum nemendum á framhaldsskólastigi eftir próftegundum. Á háskólastiginu hafa konur verið í meirihluta á flestum námssviðum en karlar eru í meirihluta nemenda í STEM greinum (vísindum, tækni, verkfræði og stærfræði). Hlutfall kvenna hefur aukist talsvert í þessum greinum undanfarna áratugi, m.a. vegna hvatningarverkefna sem háskólarnir hafa sett af stað. Árið 2020 voru konur um 43% brautskráðra nemenda í grunnnámi úr eðlisfræði, 36% í stærðfræði, 29% í tölvunarfræði og 33% í mannvirkja- og byggingarverkfræði. Staðan er hins vegar gjörólík í hefðbundnum kvennafögum eins og leikskólakennaranámi og hjúkrunar- og ljósmóðurfræði þar sem erfiðlega hefur gengið að fjölga körlum. Framan af var hlutfall brautskráðra karla úr leikskólakennaranámi á bilinu 0-5% en síðan 2016 hefur hlufall karla að mestu verið í kringum 10% brautskráðra nemenda úr faginu. Aftur á móti hefur hlutfall brautskáðra karla í hjúkrunarfræði haldist lágt og var 3% árið 2020. Átaksverkefni til að fjölga körlum í þessu námi hafa því borið takmarkaðan árangur. Af hverju hafa átaksverkefnin síður virkað þegar kemur að hefðbundnum kvennafögum? Eru það launin sem þarf að leiðrétta? Bent hefur verið á að hefbundin kvennastörf séu verr launuð en hefðbundin karlastörf og að karlar fælist launakjör þessara starfa. Mikill munur getur verið á tekjum fólks á kynjuðum vinnumarkaði, og benti Þóra Kristín Þórsdóttir hjá BHM nýverið á að „139 milljón króna munur gæti verið á ævitekjum gagnkynja hjóna með jafn langa menntun sem hófu störf á sama tíma hjá ríkisstofnun.” Konan í þessu dæmi var með meistarapróf í heilbrigðisfagi en karlinn með meistarapróf í fagi sem er ekki hefðbundið heilbrigðis- eða velferðarfag (lögfræðingur/hagfræðingur/verkfræðingur). Þá virðist menntun skila konum takmörkuðum tækifærum til forystustarfa í atvinnulífinu og aukin menntun þeirra virðist lítil áhrif hafa á staðalímyndina um „karlstjórnandann“ eins og sjá má á mynd 2 (Gögn fengin á vef Hagstofu Íslands, vef Hæstaréttar Íslands, vef Stjórnarráðs Íslands og Alþingisvefnum). Mynd 2. Hlutfall karla og kvenna í helstu áhrifastöðum samfélagsins á árunum 2017-2022. En hvað er til ráða? Hvernig getum við jafnað námsval kynanna og stuðlað að jöfnum tækifærum til náms- og starfsvals? Höfundar benda sérstaklega á mikilvægi kynjafræðimenntunar á öllum skólastigum. Staðalímyndir eru takmarkandi og stuðla að einsleitri sýn á stúlkur og drengi og útiloka t.d. trans og kynsegin nemendur, fatlaða nemendur og nemendur með erlendan bakgrunn. Þekking á samfélagslegum væntingum um kynhlutverk og áhrifum staðalímynda á náms- og starfsval er þýðingarmikill þáttur í átt að jafnara samfélagi. Skýrslan varpar ljósi á mikilvægi þess að leita leiða til að vinna gegn hugmyndum um kynhlutverk og kynbundnum staðalímyndum um nám og störf. Slíkar hugmyndir geta komið í veg fyrir jafna möguleika einstaklinga til námsvals, starfsframa, lífsafkomu og áhrifa. Öflugar aðgerðir og úrbætur í skólasamfélaginu með stuðningi stjórnvalda geta unnið gegn félagslegum hindrunum, stuðlað að auknu menntunarstigi í landinu og skapað tækifæri fyrir alla í samfélaginu. Laufey kynnir niðurstöður sínar og tillögur á málþingi í Hátíðasal Aðalbyggingar Háskóla Íslands, fimmtudaginn 9. febrúar kl. 14.30 (og í streymi á Facebook síðu Jafnréttisdaga) og er allt áhugafólk um málefnið velkomið. Skýrsluna er að finna á vefnum jafnretti.hi.is. Laufey Axelsdóttir, skýrsluhöfundur og nýdoktor í kynjafræði, Arnar Gíslason og Sveinn Guðmundsson, jafnréttisfulltrúar Háskóla Íslands, og Sæunn Gísladóttir, starfsmaður jafnréttisráðs Háskólans á Akureyri.
Skoðun Húmanisminn í kærleikanum og kærleikurinn í húmanismanum Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar