Til hvers eru háskólar? Finnur Dellsén skrifar 3. apríl 2023 08:00 Nýlega hafa skapast umræður um stöðu íslenskra háskóla, gildi hugvísinda og áhrif gervigreindar á vísindi og fræði. Af þessu tilefni er við hæfi að velta upp grundvallarspurningu um tilgang háskóla: Til hvers erum við á litla Íslandi að halda úti þessum stofnunum, með ærnum tilkostnaði (þótt hann sé að vísu minni hérlendis en víðast hvar annars staðar)? Spurningin er sérstaklega brýn nú á öld internets og gervigreindar þegar hægt virðist vera að nálgast allar mögulegar upplýsingar á hvaða formi sem er. Í grófum dráttum má segja að til séu tvær andstæðar meginhugmyndir um tilgang háskóla, hérlendis sem annars staðar. Önnur hugmyndin – og sú sem endurspeglast oftast í opinberri umræðu, meðal annars nýlega hjá ráðherra háskólamála – er að háskólum sé fyrst og fremst ætlað að undirbúa nemendur fyrir hin ýmsu störf sem þeim er ætlað að sinna að háskólanáminu loknu. Samkvæmt þessari hugmynd eru háskólar í eðli sínu ekkert ólíkir fyrri skólastigum og í raun einskonar framhald á framhaldsskólagöngunni. Háskólar væru þá réttnefndir framhalds-framhaldsskólar. Önnur hugmynd um tilgang háskóla – sem mér sýnist hafa horfið úr hugmyndaheimi sumra stjórnmálamanna – er sú að háskólum sé fyrst og fremst ætlað að skapa þekkingu sem gagnast samfélaginu í víðum skilningi. Samkvæmt þessari hugmynd er nám og kennsla á háskólastigi ekki eintómur undirbúningur fyrir störf að loknu námi heldur mikilvægur hluti af þekkingarsköpuninni sem á sér þar stað. Háskólanemar eru virkir þátttakendur í þessari þekkingarsköpun, meðal annars með því að setja fram nýjar hugmyndir og endurskoða eldri kenningar frá nýjum sjónarhornum. Þessi hugmynd leggur þannig áherslu á að háskólar séu í eðli sínu samfélög fólks – nemenda og kennara, meðal annarra – sem skapa þekkingu í sameiningu, en ekki stofnanir þar sem þekkingunni er miðlað frá einum hópi til annars. Þetta er í grófum dráttum sú hugmynd sem orðið háskóli, í skilningi latneska orðsins universitas, vísaði upprunalega til: Háskólar eru þekkingarsköpunarsamfélög. Ef fyrri hugmyndin um háskóla er lögð til grundvallar – ef háskólar eru ekkert annað en framhalds-framhaldsskólar – þá má færa sannfærandi rök fyrir því að hérlendir háskólar standi illa að vígi og eigi sér tæpast bjarta framtíð. Eins og margoft hefur verið bent á eru fleiri háskólanemar á hvern kennara hér á landi en í samanburðarlöndum og ekkert sem bendir til að það breytist í bráð. Kennsla á örtungumáli eins og íslensku felur auk þess í sér ýmsar áskoranir, svo sem varðandi námsefnisgerð, sem gerir kennsluundirbúning tímafrekari og kostnaðarsamari en ella. Eflaust skapar þetta fyrr eða seinna þrýsting á að láta nemendur frekar taka risanetnámskeið erlendis frá, sem eru bæði ódýrari og yfirleitt á alþjóðamálinu ensku. Reyndar má líka velta því fyrir sér hvort nokkur þörf sé á háskólum yfirleitt samkvæmt þessu viðhorfi. Með tilkomu nýjustu gervigreindarforrita má sjá fyrir sér að hægt sé að láta gervigreindina sjá um flest það sem háskólanemar eiga að hafa lært af kennurum sínum að námi loknu, þar á meðal forritun, textasmíði, útreikninga og fleira. Gervigreindarforritin sem nýlega komu á markað eru snilldarlega hönnuð til að safna saman og samþætta þá þekkingu sem fyrir er í samfélaginu og spýta út úr sér afurðum af því tagi sem við óskum eftir, svo sem ritgerðum, skýrslum og forritunarkóðum. Ef hlutverk nemenda í háskólum er einungis að tileinka sér þekkingu sem aðrir hafa aflað þá eru gervigreindarforritin nú þegar betri en flestir nemendur og því rökrétt næsta skref að leggja hefðbundið háskólanám niður að mestu leyti. En hvað ef seinni hugmyndin um háskóla er lögð til grundvallar? Hvað ef tilgangur háskóla er fyrst og fremst að skapa þekkingu, og hlutverk háskólanema er meðal annars að taka þátt í þeirri þekkingarsköpun? Þá held ég að framtíð íslenskra háskóla sé öllu bjartari. Rannsóknir á Íslandi líða að vísu fyrir vanfjármögnun, og úr því þarf að bæta sem allra fyrst, en rannsakendur við íslenska háskóla eru engu að síður margir hverjir á heimsmælikvarða. Þetta á ekki síst við um hugvísindin hérlendis, sem mörg hver standa mjög sterkt hvað rannsóknir varðar ef marka má alþjóðlega mælikvarða. Þennan árangur má meðal annars þakka áhugasömum og hugmyndaríkum nemendum sem taka virkan þátt í þeirri samræðu sem slíkar rannsóknir byggja gjarnan á. Árangurinn má eflaust líka þakka sérstöðu Íslands að ýmsu leyti, meðal annars okkar litla og sérstaka tungumáli, sem er að mörgu leyti styrkur frekar en veikleiki hvað hugvísindarannsóknir varðar. Eins má leiða líkum að því að aukin notkun gervigreindarforrita og internetsins almennt ógni háskólastarfi síður eða alls ekki ef hugmyndin um háskóla sem þekkingarsköpunarsamfélag er lögð til grundvallar. Fátt bendir til þess að sú tegund gervigreindar sem nú er að ryðja sér til rúms geti komið í staðinn fyrir þá gagnrýnu og skapandi hugsun sem á sér stað innan háskólasamfélaga þegar ný þekking verður til. Þörfin á að skapa nýja þekkingu í gagnrýnu samtali, til dæmis milli nemenda og kennara, verður síst minni með tilkomu þessarar tækni, því einhvers staðar verður sú þekking sem miðlað er áfram með hjálp tækninnar að verða til. Háskólarnir eru sá staður og verða það vonandi áfram – ef við pössum okkur á að smætta þá ekki niður í eintómar undirbúningsstofnanir fyrir atvinnulífið. Höfundur er prófessor í heimspeki við Háskóla Íslands Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Háskólar Skóla - og menntamál Tækni Gervigreind Mest lesið Glútenlaust gull á grillið Anna Gunndís Guðmundsdóttir Skoðun Heilræði fyrir Nýhaldið Sigmundur Davíð Gunnlaugsson Skoðun Evrópa og myrkrið framundan Hilmar Þór Hilmarsson Skoðun Ferðatryggingar og val á kreditkorti Svandís Edda Hólm Jónudóttir Skoðun Lokunaruppboð í Kauphöllinni Baldur Thorlacius Skoðun Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson Skoðun Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun Ert þú í góðu netsambandi? Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir Skoðun Af hverju að byggja Coda Terminal? Ólafur Elínarson,Sandra Ósk Snæbjörnsdóttir Skoðun Stundum hefur Gunnar Smári rétt fyrir sér Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Skoðun Skoðun Ert þú í góðu netsambandi? Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Evrópa og myrkrið framundan Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Heilræði fyrir Nýhaldið Sigmundur Davíð Gunnlaugsson skrifar Skoðun Glútenlaust gull á grillið Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Kaupin á eyrinni Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Lokunaruppboð í Kauphöllinni Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Ferðatryggingar og val á kreditkorti Svandís Edda Hólm Jónudóttir skrifar Skoðun Af hverju að byggja Coda Terminal? Ólafur Elínarson,Sandra Ósk Snæbjörnsdóttir skrifar Skoðun Hljóð úr horni Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun ESB fyrir almenning Oddný G. Harðardóttir skrifar Skoðun Strámaðurinn mikli Kristján Hreinsson skrifar Skoðun Árið er 2024 Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Samkeppni í nýju ljósi Páll Hermannsson skrifar Skoðun Það er verið að grafa dýpri fátæktargjá Rúnar Sigurjónsson skrifar Skoðun „Hæ ástin, þarf að millifæra, getur þú samþykkt beiðnina?“ Heiðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Algeng þvæla um Evrópusambandið Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Stundum hefur Gunnar Smári rétt fyrir sér Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Hamingjan grundvallast á gæðum hugsananna Árni Már Jensson skrifar Skoðun Hátt reitt til höggs Hjálmar Jónsson skrifar Skoðun Brennt barn forðast eldinn Hrefna Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Varnir gegn gagnagíslatökum Unnur Kristín Sveinbjarnardóttir skrifar Skoðun Uppbygging almannahagsmuna á Íslandi Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Málað sig út í horn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Full orkuskipti ríkisflota og samgönguþjónustu fyrir 2030 Sigurður Friðleifsson skrifar Skoðun Einelti er veruleikabrenglun Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun „Lýtalaus íslenska“ er ekki til Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Hvatning til mótshaldara Landsmóts hestamanna Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Áróður Kremls gegn Úkraínu og NATO Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Að gefnu tilefni Kristján Hreinsson skrifar Sjá meira
Nýlega hafa skapast umræður um stöðu íslenskra háskóla, gildi hugvísinda og áhrif gervigreindar á vísindi og fræði. Af þessu tilefni er við hæfi að velta upp grundvallarspurningu um tilgang háskóla: Til hvers erum við á litla Íslandi að halda úti þessum stofnunum, með ærnum tilkostnaði (þótt hann sé að vísu minni hérlendis en víðast hvar annars staðar)? Spurningin er sérstaklega brýn nú á öld internets og gervigreindar þegar hægt virðist vera að nálgast allar mögulegar upplýsingar á hvaða formi sem er. Í grófum dráttum má segja að til séu tvær andstæðar meginhugmyndir um tilgang háskóla, hérlendis sem annars staðar. Önnur hugmyndin – og sú sem endurspeglast oftast í opinberri umræðu, meðal annars nýlega hjá ráðherra háskólamála – er að háskólum sé fyrst og fremst ætlað að undirbúa nemendur fyrir hin ýmsu störf sem þeim er ætlað að sinna að háskólanáminu loknu. Samkvæmt þessari hugmynd eru háskólar í eðli sínu ekkert ólíkir fyrri skólastigum og í raun einskonar framhald á framhaldsskólagöngunni. Háskólar væru þá réttnefndir framhalds-framhaldsskólar. Önnur hugmynd um tilgang háskóla – sem mér sýnist hafa horfið úr hugmyndaheimi sumra stjórnmálamanna – er sú að háskólum sé fyrst og fremst ætlað að skapa þekkingu sem gagnast samfélaginu í víðum skilningi. Samkvæmt þessari hugmynd er nám og kennsla á háskólastigi ekki eintómur undirbúningur fyrir störf að loknu námi heldur mikilvægur hluti af þekkingarsköpuninni sem á sér þar stað. Háskólanemar eru virkir þátttakendur í þessari þekkingarsköpun, meðal annars með því að setja fram nýjar hugmyndir og endurskoða eldri kenningar frá nýjum sjónarhornum. Þessi hugmynd leggur þannig áherslu á að háskólar séu í eðli sínu samfélög fólks – nemenda og kennara, meðal annarra – sem skapa þekkingu í sameiningu, en ekki stofnanir þar sem þekkingunni er miðlað frá einum hópi til annars. Þetta er í grófum dráttum sú hugmynd sem orðið háskóli, í skilningi latneska orðsins universitas, vísaði upprunalega til: Háskólar eru þekkingarsköpunarsamfélög. Ef fyrri hugmyndin um háskóla er lögð til grundvallar – ef háskólar eru ekkert annað en framhalds-framhaldsskólar – þá má færa sannfærandi rök fyrir því að hérlendir háskólar standi illa að vígi og eigi sér tæpast bjarta framtíð. Eins og margoft hefur verið bent á eru fleiri háskólanemar á hvern kennara hér á landi en í samanburðarlöndum og ekkert sem bendir til að það breytist í bráð. Kennsla á örtungumáli eins og íslensku felur auk þess í sér ýmsar áskoranir, svo sem varðandi námsefnisgerð, sem gerir kennsluundirbúning tímafrekari og kostnaðarsamari en ella. Eflaust skapar þetta fyrr eða seinna þrýsting á að láta nemendur frekar taka risanetnámskeið erlendis frá, sem eru bæði ódýrari og yfirleitt á alþjóðamálinu ensku. Reyndar má líka velta því fyrir sér hvort nokkur þörf sé á háskólum yfirleitt samkvæmt þessu viðhorfi. Með tilkomu nýjustu gervigreindarforrita má sjá fyrir sér að hægt sé að láta gervigreindina sjá um flest það sem háskólanemar eiga að hafa lært af kennurum sínum að námi loknu, þar á meðal forritun, textasmíði, útreikninga og fleira. Gervigreindarforritin sem nýlega komu á markað eru snilldarlega hönnuð til að safna saman og samþætta þá þekkingu sem fyrir er í samfélaginu og spýta út úr sér afurðum af því tagi sem við óskum eftir, svo sem ritgerðum, skýrslum og forritunarkóðum. Ef hlutverk nemenda í háskólum er einungis að tileinka sér þekkingu sem aðrir hafa aflað þá eru gervigreindarforritin nú þegar betri en flestir nemendur og því rökrétt næsta skref að leggja hefðbundið háskólanám niður að mestu leyti. En hvað ef seinni hugmyndin um háskóla er lögð til grundvallar? Hvað ef tilgangur háskóla er fyrst og fremst að skapa þekkingu, og hlutverk háskólanema er meðal annars að taka þátt í þeirri þekkingarsköpun? Þá held ég að framtíð íslenskra háskóla sé öllu bjartari. Rannsóknir á Íslandi líða að vísu fyrir vanfjármögnun, og úr því þarf að bæta sem allra fyrst, en rannsakendur við íslenska háskóla eru engu að síður margir hverjir á heimsmælikvarða. Þetta á ekki síst við um hugvísindin hérlendis, sem mörg hver standa mjög sterkt hvað rannsóknir varðar ef marka má alþjóðlega mælikvarða. Þennan árangur má meðal annars þakka áhugasömum og hugmyndaríkum nemendum sem taka virkan þátt í þeirri samræðu sem slíkar rannsóknir byggja gjarnan á. Árangurinn má eflaust líka þakka sérstöðu Íslands að ýmsu leyti, meðal annars okkar litla og sérstaka tungumáli, sem er að mörgu leyti styrkur frekar en veikleiki hvað hugvísindarannsóknir varðar. Eins má leiða líkum að því að aukin notkun gervigreindarforrita og internetsins almennt ógni háskólastarfi síður eða alls ekki ef hugmyndin um háskóla sem þekkingarsköpunarsamfélag er lögð til grundvallar. Fátt bendir til þess að sú tegund gervigreindar sem nú er að ryðja sér til rúms geti komið í staðinn fyrir þá gagnrýnu og skapandi hugsun sem á sér stað innan háskólasamfélaga þegar ný þekking verður til. Þörfin á að skapa nýja þekkingu í gagnrýnu samtali, til dæmis milli nemenda og kennara, verður síst minni með tilkomu þessarar tækni, því einhvers staðar verður sú þekking sem miðlað er áfram með hjálp tækninnar að verða til. Háskólarnir eru sá staður og verða það vonandi áfram – ef við pössum okkur á að smætta þá ekki niður í eintómar undirbúningsstofnanir fyrir atvinnulífið. Höfundur er prófessor í heimspeki við Háskóla Íslands
Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson Skoðun
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun
Skoðun Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar
Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson Skoðun
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun