Vættir öræfanna – Umkomulaust hálendi Þröstur Ólafsson skrifar 17. október 2024 09:32 Það er ekki lengra en svo, að um miðbik liðinnar aldar voru óbyggðir hálendisins, með öllum sínum vættum, kynjasögum og munnmælum nefnd öræfi. Eyðilegar óbyggðir. Yfir þeim hvíldi huliðshjálmur töfraheima og lausbeisluð draumhyggja um dulin grösug dalverpi og fagurt samfélag huldufólks, en einnig flökkusögur um ógnvekjandi tilveru einmana útlaga. Fæstir vildu þar smala. Tröllin voru í fjöllunum. Þessi draumheimur þjóðarinnar er nú horfinn. Hann varð þekkingu, skynsemi og mannkvæmi að bráð. Með hálendisvirkjunum, aukinni umferð um miðbik landsins og þekkingu á staðháttum, dró úr dulhyggju og ævintýraljóma svæðisins. Virkjanir við Búrfell, Sigöldu, Hrauneyjar, Kárahnjúka og víðar skildu eftir sig þjóðarvitund um mikil verðmæti sem nýta mætti en jafnframt víðáttufegurð sem varðveita skyldi og vernda, áður en það yrði um seinan. Víðfeðm uppstöðulón drekktu dýrmætum sem aldrei verða endurheimt. Þegar dró úr mætti dulræðis og huldu opnuðust augu okkar og skynjun fyrir töfrafegurð öræfanna og undrum náttúrunnar sem þar var að finna – aðeins þó í einu eintaki (gpó). Þau stöku eintök eru nú mörg horfin að eilífu. Fólkið í brúnni Hálendisþjóðgarður komst á dagskrá. Víðlendasta verndarsvæði álfunnar. Úr því varð þó ekki. Skammhyggin, hagsmunafléttuð sjónarmið náðu að venju undirtökum. Þrátt fyrir að obbinn af hálendinu væri þjóðlenda, mátti þóðin ekki ákveða eða taka þátt í ákvörðunum sem snertu verndun þess og skipulagningu. Það væri auðveldara fyrir núverandi og væntanlega nýtingaraðila að fást við fámenn vanbúin og fjársvelt sveitarfélög, en öfluga stofnun í höndum alþingis, svipað og þjóðgarðinn á Þingvöllum. Þeim tókst að kæfa verkefnið og sá ráðherra sem ötulast hafði barist fyrir stofnun slíks þjóðlegs griðarstaðar, var ýtt burt úr umhverfisráðuneytinu og fengið í staðinn annað ráðuneyti, honum framandi. Þar með urðu öræfin og hálendið endanlega umkomulaus, sett í hendur manns sem hvorki var þekktur fyrir umhyggjusemi, viðkvæmni né skilnings í garð náttúru landsins. Í framhaldi af fyrrnefndum ráðstöfunum varð hálendið að skeiðvelli bráðrar fjárhyggju. Jafnframt þessu og án mikils hávaða, voru vernduð vatnsföll flutt úr verndarflokki í nýtingarflokk. Nú skyldi, þegar ofhitun jarðar og aukning gróðurhúsaáhrifa eru í hámarki, allt sett á fullt. Þeir nafnarnir Guðmundur Páll og Mummi voru ekki lengur tiltækir í vörn. Öræfin höfðu engar verndarvættir lengur, hvorki álfa né manna. Með aðgerða- og ákvörðunarleysi alþingis öðluðust vanbúin sveitarfélög skipulags- og stjórnunarrétt á hálendinu. Þar með opnuðust flóðgáttir. Nú stefnir í kapphlaup um virkjunarkosti. Hyggju- og hugsunarlaus pólitísk heimakoma. Hreggsvöl peningahyggjan hafði náð undirtökum. Öræfin urðu viðfangsefni taumlítils nýtingarkapphlaups. Græðgisbríminn skældi sig framan í þjóðina. Lokaáhlaupið á þær flúðir og fossa sem enn voru ósnortin var hafið. Blekkingarákall Grænnar orku hljómaði mörgum eins og nýtt fagnaðarerindi í skrautskrift. Verndar Ratcliffe ? Þegar breski auðmaðurinn Ratcliffe birtist á stóra sviðinu og hóf landakaup við laxveiðiár einkum fyrir norðan, blöskraði mörgum landanum. Jarðirnar sem hann keypti, áttu sumar hverjar lönd upp á hálendið. Svikabrigsl og útsala landsréttinda voru títt notuð orð. Vissulega er stutt síðan hann hófst handa, og framtíðin óviss, en ýmislegt bendir til þess að jarðnæði í hans höndum sé á betri stað en væri það á ábyrgð íslenskra landeigenda, því hann á þegar nóg af peningum. Kaldranaleiki aðstæðnanna er slíkur. Auðhyggja hans virðist ekki beinast að gjörnýtingu fegurðar og öræfakyrrðar, sem tortímir báðum. Það sem við heyrum og sjáum af hans hálfu er náttúruvernd. Erum við sem þjóð komin í þá vafasömu stöðu, að „umhyggjusamir erlendir auðmenn“ séu traustari vörslumenn íslenskrar náttúru, jafnvel hálendisins en eigið forystufólk ? Þá er í flest skjól fokið. Hefur auðhyggjan náð slíkum tökum á hugsun okkar að allt er falt sé andvirðið ríkuglegt ? Jafnvel öræfin ! Ískyggileg er sú grunsemd að margt forystufólk þjóðarinnar hafi afskrifað friðhelgi öræfanna og líti á þau sem hvert annað viðskiptatækifæri. Þegar svo er komið er fjandinn laus. Við þurfum hálendisþjóðgarð samþykktan á alþingi. Það er enn ekki of seint. Leyfum víðáttutöfrum hálendisins og þögn þess að lifa áfram. Engan þyrludyn, umferðarhávaða og bílastæða vandræði eða ágang mannmergðar um holt og hæðir, króka og kima, því þá munu öræfin líða undir lok. Eftir verður annasöm og athafnarík ferðamennska. Liggur það í eðli þeirra tegundar auðhyggju sem hér dafnar, að gjöfum náttúrunnar og undrum hennar verði að fórna og spenna fyrir gullspengda glæsivagna auð- og athafnamanna? Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Vatnajökulsþjóðgarður Þröstur Ólafsson Mest lesið Stöðvum helvíti á jörðu Birna Þórarinsdóttir,Bjarni Gíslason,Gísli Rafn Ólafsson,Sigríður Schram,Stella Samúelsdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir Skoðun Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson Skoðun Til þeirra sem fagna Sigurður Gísli Bond Snorrason Skoðun Orðhengilsháttur og lygar Elín Erna Steinarsdóttir Skoðun Kúnstin að vera ósammála sjálfum sér Heiða Ingimarsdóttir Skoðun Sumar og sól – en ekki alltaf sátt í sálinni Ellen Calmon Skoðun Tekist á um hvort lýðræðið á Íslandi sé virkt eða hvort hefðaréttur sé á völdum Þórður Snær Júlíusson Skoðun Geislameðferð sem lífsbjörg Ingibjörg Isaksen Skoðun Að semja er ekki veikleiki – það er forsenda lýðræðis Elliði Vignisson Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Kúnstin að vera ósammála sjálfum sér Heiða Ingimarsdóttir skrifar Skoðun Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson skrifar Skoðun Geislameðferð sem lífsbjörg Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Þetta eru ekki eðlileg vinnubrögð Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Stöðvum helvíti á jörðu Birna Þórarinsdóttir,Bjarni Gíslason,Gísli Rafn Ólafsson,Sigríður Schram,Stella Samúelsdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Hversu mikið er nóg? Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Til þeirra sem fagna Sigurður Gísli Bond Snorrason skrifar Skoðun Að semja er ekki veikleiki – það er forsenda lýðræðis Elliði Vignisson skrifar Skoðun Tekist á um hvort lýðræðið á Íslandi sé virkt eða hvort hefðaréttur sé á völdum Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Sumar og sól – en ekki alltaf sátt í sálinni Ellen Calmon skrifar Skoðun Að flokka hver vinnur og hver tapar Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Hagur hluthafanna alltaf og undantekningarlaust í forgangi Jón Kaldal skrifar Skoðun Má berja blaðamenn? Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar Skoðun Vonir um vopnahlé eins og hálmstrá Sveinn Rúnar Hauksson skrifar Skoðun Samfélagið innan samfélagsins Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Til hamingju Íslendingar með nýja Óperu Andri Björn Róbertsson skrifar Skoðun Hvers vegna hatar SFS smábáta? Svarið tengist veiðigjöldum Kjartan Páll Sveinsson skrifar Skoðun „Oft er flagð undir fögru skinni“ Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Orðhengilsháttur og lygar Elín Erna Steinarsdóttir skrifar Skoðun Fjögurra daga vinnuvika – nýr veruleiki? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Ráðherra gengur fram án laga Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Hagkvæmur kostur utan friðlands Jóna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Gagnsæi og inntak Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Sumargjöf Þórunn Sigurðardóttir skrifar Skoðun Hannað fyrir miklu stærri markaði Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Grafarvogur framtíðar verður til Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Málþófið um veiðigjöldin vekur miskunnsama Samverja Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Menntastefna 2030 Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ágætu fyrrum samstarfsaðilar á Þjóðminjasafni Íslands Uggi Jónsson skrifar Sjá meira
Það er ekki lengra en svo, að um miðbik liðinnar aldar voru óbyggðir hálendisins, með öllum sínum vættum, kynjasögum og munnmælum nefnd öræfi. Eyðilegar óbyggðir. Yfir þeim hvíldi huliðshjálmur töfraheima og lausbeisluð draumhyggja um dulin grösug dalverpi og fagurt samfélag huldufólks, en einnig flökkusögur um ógnvekjandi tilveru einmana útlaga. Fæstir vildu þar smala. Tröllin voru í fjöllunum. Þessi draumheimur þjóðarinnar er nú horfinn. Hann varð þekkingu, skynsemi og mannkvæmi að bráð. Með hálendisvirkjunum, aukinni umferð um miðbik landsins og þekkingu á staðháttum, dró úr dulhyggju og ævintýraljóma svæðisins. Virkjanir við Búrfell, Sigöldu, Hrauneyjar, Kárahnjúka og víðar skildu eftir sig þjóðarvitund um mikil verðmæti sem nýta mætti en jafnframt víðáttufegurð sem varðveita skyldi og vernda, áður en það yrði um seinan. Víðfeðm uppstöðulón drekktu dýrmætum sem aldrei verða endurheimt. Þegar dró úr mætti dulræðis og huldu opnuðust augu okkar og skynjun fyrir töfrafegurð öræfanna og undrum náttúrunnar sem þar var að finna – aðeins þó í einu eintaki (gpó). Þau stöku eintök eru nú mörg horfin að eilífu. Fólkið í brúnni Hálendisþjóðgarður komst á dagskrá. Víðlendasta verndarsvæði álfunnar. Úr því varð þó ekki. Skammhyggin, hagsmunafléttuð sjónarmið náðu að venju undirtökum. Þrátt fyrir að obbinn af hálendinu væri þjóðlenda, mátti þóðin ekki ákveða eða taka þátt í ákvörðunum sem snertu verndun þess og skipulagningu. Það væri auðveldara fyrir núverandi og væntanlega nýtingaraðila að fást við fámenn vanbúin og fjársvelt sveitarfélög, en öfluga stofnun í höndum alþingis, svipað og þjóðgarðinn á Þingvöllum. Þeim tókst að kæfa verkefnið og sá ráðherra sem ötulast hafði barist fyrir stofnun slíks þjóðlegs griðarstaðar, var ýtt burt úr umhverfisráðuneytinu og fengið í staðinn annað ráðuneyti, honum framandi. Þar með urðu öræfin og hálendið endanlega umkomulaus, sett í hendur manns sem hvorki var þekktur fyrir umhyggjusemi, viðkvæmni né skilnings í garð náttúru landsins. Í framhaldi af fyrrnefndum ráðstöfunum varð hálendið að skeiðvelli bráðrar fjárhyggju. Jafnframt þessu og án mikils hávaða, voru vernduð vatnsföll flutt úr verndarflokki í nýtingarflokk. Nú skyldi, þegar ofhitun jarðar og aukning gróðurhúsaáhrifa eru í hámarki, allt sett á fullt. Þeir nafnarnir Guðmundur Páll og Mummi voru ekki lengur tiltækir í vörn. Öræfin höfðu engar verndarvættir lengur, hvorki álfa né manna. Með aðgerða- og ákvörðunarleysi alþingis öðluðust vanbúin sveitarfélög skipulags- og stjórnunarrétt á hálendinu. Þar með opnuðust flóðgáttir. Nú stefnir í kapphlaup um virkjunarkosti. Hyggju- og hugsunarlaus pólitísk heimakoma. Hreggsvöl peningahyggjan hafði náð undirtökum. Öræfin urðu viðfangsefni taumlítils nýtingarkapphlaups. Græðgisbríminn skældi sig framan í þjóðina. Lokaáhlaupið á þær flúðir og fossa sem enn voru ósnortin var hafið. Blekkingarákall Grænnar orku hljómaði mörgum eins og nýtt fagnaðarerindi í skrautskrift. Verndar Ratcliffe ? Þegar breski auðmaðurinn Ratcliffe birtist á stóra sviðinu og hóf landakaup við laxveiðiár einkum fyrir norðan, blöskraði mörgum landanum. Jarðirnar sem hann keypti, áttu sumar hverjar lönd upp á hálendið. Svikabrigsl og útsala landsréttinda voru títt notuð orð. Vissulega er stutt síðan hann hófst handa, og framtíðin óviss, en ýmislegt bendir til þess að jarðnæði í hans höndum sé á betri stað en væri það á ábyrgð íslenskra landeigenda, því hann á þegar nóg af peningum. Kaldranaleiki aðstæðnanna er slíkur. Auðhyggja hans virðist ekki beinast að gjörnýtingu fegurðar og öræfakyrrðar, sem tortímir báðum. Það sem við heyrum og sjáum af hans hálfu er náttúruvernd. Erum við sem þjóð komin í þá vafasömu stöðu, að „umhyggjusamir erlendir auðmenn“ séu traustari vörslumenn íslenskrar náttúru, jafnvel hálendisins en eigið forystufólk ? Þá er í flest skjól fokið. Hefur auðhyggjan náð slíkum tökum á hugsun okkar að allt er falt sé andvirðið ríkuglegt ? Jafnvel öræfin ! Ískyggileg er sú grunsemd að margt forystufólk þjóðarinnar hafi afskrifað friðhelgi öræfanna og líti á þau sem hvert annað viðskiptatækifæri. Þegar svo er komið er fjandinn laus. Við þurfum hálendisþjóðgarð samþykktan á alþingi. Það er enn ekki of seint. Leyfum víðáttutöfrum hálendisins og þögn þess að lifa áfram. Engan þyrludyn, umferðarhávaða og bílastæða vandræði eða ágang mannmergðar um holt og hæðir, króka og kima, því þá munu öræfin líða undir lok. Eftir verður annasöm og athafnarík ferðamennska. Liggur það í eðli þeirra tegundar auðhyggju sem hér dafnar, að gjöfum náttúrunnar og undrum hennar verði að fórna og spenna fyrir gullspengda glæsivagna auð- og athafnamanna?
Stöðvum helvíti á jörðu Birna Þórarinsdóttir,Bjarni Gíslason,Gísli Rafn Ólafsson,Sigríður Schram,Stella Samúelsdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir Skoðun
Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson Skoðun
Tekist á um hvort lýðræðið á Íslandi sé virkt eða hvort hefðaréttur sé á völdum Þórður Snær Júlíusson Skoðun
Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun
Skoðun Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson skrifar
Skoðun Stöðvum helvíti á jörðu Birna Þórarinsdóttir,Bjarni Gíslason,Gísli Rafn Ólafsson,Sigríður Schram,Stella Samúelsdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar
Skoðun Tekist á um hvort lýðræðið á Íslandi sé virkt eða hvort hefðaréttur sé á völdum Þórður Snær Júlíusson skrifar
Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar
Stöðvum helvíti á jörðu Birna Þórarinsdóttir,Bjarni Gíslason,Gísli Rafn Ólafsson,Sigríður Schram,Stella Samúelsdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir Skoðun
Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson Skoðun
Tekist á um hvort lýðræðið á Íslandi sé virkt eða hvort hefðaréttur sé á völdum Þórður Snær Júlíusson Skoðun
Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir Skoðun