Þorlákshöfn - byggð á tímamótum Anna Kristín Karlsdóttir skrifar 3. desember 2024 16:31 Í vetur kenndum við Jan Dobrowolski þriðja árs arkitektanemum við arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands námskeiðið Byggð á tímamótum. Námskeiðið er 14 vikna langt og eins og nafnið gefur til kynna er viðfangsefnið bær utan borgarmarka sem stendur á tímamótum. Lögð er áhersla á að nálgast arkitektúr með sjálfbærni að leiðarljósi og byggingarefni skoðuð með það í huga. Með skrifum þessum viljum við veita innsýn í arkitektanámið og þátt arkitektsins í samfélaginu þar sem einhverjir halda kannski að nemendur séu að teikna og hanna kassa með flötum þökum alla daga. Það reyndist okkur auðvelt að velja staðsetningu fyrir verkefnið enda stendur Þorlákshöfn á miklum tímamótum og óhætt að segja að bærinn hafi aldrei áður staðið frammi fyrir álíka breytingum. En meira að því síðar. Nemendur hófu vinnu sína með rannsókn á staðháttum og sögu og fengu leiðsögn um Þorlákshöfn frá bæjarbúa. Í kjölfarið hófst fjögurra vikna rannsóknarvinna þar sem nemendur köfuðu ofan í þætti eins og sögu, samfélag og málefni líðandi stundar og skoðuðu byggðamynstur, samgöngur, náttúru og veðurfar. Þar á eftir fylgdi skoðun og greining á byggingarefnum og uppruna þeirra. Nemendur komust að því að Þorlákshöfn er ungur bær sem stækkaði ört með tilkomu hafnarinnar á sjötta áratugnum þó að innviðir hafi ekki fylgt jafn hratt með. Íbúar brugðust við með því að taka höndum saman og ganga í verkin sjálfir. Þessi samheldni hefur einkennt samfélagið alla tíð síðan. Á þessum skamma tíma hefur margt breyst, þegar byggð hófst einkenndist svæðið af strönd, hrauni og sandöldum en með samstilltu átaki íbúa var sandurinn bundinn með melgresi til að gera hann byggilegri. Á sama hátt byggði kvenfélagið upp skrúðgarð sem þótti heldur bjartsýnt en bæjarbúar njóta góðs af í dag. Það kom nemendum á óvart að þrátt fyrir að Þorlákshöfn sé hafnarbær sem alla tíð hefur haft sterka tengingu við hafið þá er enga sjónræna tengingu að finna í bænum sjálfum við hafið. Stóriðnaður er staðsettur meðfram höfninni og fylgir honum mikill þungaflutningur sem gerir það að verkum að gjá myndast á milli iðnaðar- og íbúðasvæðis sem rýfur tenginguna við hafið. Greining nemenda sem sýnir að tengingu íbúðabyggðar við höfn og strönd vantar. Dökkbláar byggingar eru iðnaðarbyggingar og ljósblá svæði tilgreina iðnaðarsvæði. Rannsóknarvinna nemenda leiddi í ljós að í og við Þorlákshöfn er að finna margvíslegar náttúrulegar auðlindir. Frá Þorlákshöfn hefur alltaf verið útræði enda skammt í fengsæl fiskimið og ástæða þess að bærinn byggðist upp. Þarna er mikilvægt hrygningarsvæði verðmætustu nytjastofna Íslandsmiða og uppeldissvæði fjölmargra fisktegunda. Bærinn var kallaður mesti humarbær landsins þangað til að humarveiðar voru bannaðar vegna hruns í stofninum. Eftir að fiskveiðikvótinn hvarf þá varð til annars konar iðnaður í bænum en þar fer nú fram mikill inn- og útflutningur á vörum og fyrirhuguð er umferð skemmtiferðaskipa og frekari stækkun hafnarinnar. Í Þorlákshöfn er að finna öldu sem dregur að brimbrettafólk frá öllum heimshornum. Þrátt fyrir að vera einstök í heiminum eru uppi áform um að útbúa landfyllingu sem mun breyta ströndinni og valda þannig óafturkræfum skemmdum á öldunni. Landfyllingu sem nemendur fundu engar skýringu á til hvers væri nema til að losa efni. Nálægt Þorlákshöfn er að finna Litla Sandfell sem fáir þekktu áður en stórfyrirtæki utan úr heimi kom fram með áætlanir um að fjarlægja það eða sem nemur um 15 milljón m3. Fyrirtækið áformar einnig gríðarmikla efnistöku af sjávarbotni eða um 75 milljón m3 og mun efnistakan eiga sér stað næstu 30 árin. Efnið á að mestu að nýta sem íblöndunarefni til að búa til umhverfsvænni steypu í útlöndum. Nemendur komust að því að steypa ber mikla ábyrgð á kolefnisspori byggingariðnaðarins. Sandskortur er að verða vandamál í heiminum vegna framleiðslu á steypu enda er steypa annað mest notaða efni í heiminum á eftir vatni. Í nágrenni Þorlákshafnar er að finna mikla grunnvatnsauðlind sem nýtt er til útflutnings á drykkjarvatni og til landeldis. Mikil uppbygging hefur átt sér stað við byggingu landeldisstöðva í Ölfusi og er talað um að þetta sé stærsta einkaframkvæmd sem ráðist hefur verið í hér á landi. Hreint loft er eitthvað sem allir njóta góðs af í Þorlákshöfn og Íslandi og við tökum sem sjálfsögðum hlut. Slíkt er ekki hægt í stórum hluta heimsins lengur og er eitthvað sem við verðum að standa vörð um. Allar þessar uppgötvanir sýndu glöggt að á Íslandi eru ekki eru til lög sem vernda náttúrulegar auðlindir og erum við því aftarlega á merinni þegar borið er saman við nágrannalöndin. Það er í valdi landeigenda eða ráðandi afla hverju sinni hvernig þessum auðlindum er ráðstafað. Það kom nemendum mikið á óvart, sérstaklega eftir að hafa lært um ósjálfbæra auðlindanýtingu. Við lok rannsóknarvinnu tók við hönnunarverkefni þar sem nemendum var sett fyrir að velja núverandi byggingu í bænum, ákveða starfsemi innan hennar og endurhanna bygginguna til samræmis. Næstum allir nemendur ákváðu að staðsetja sig við eða nálægt hafinu og eins var mörgum hugleikið hugsanlegar afleiðingar loftslagsbreytinga. Þeir nemendur sem staðsettu sig við höfnina áttu ekki í erfiðleikum með að velja sér húsnæði enda til úrval bygginga með ríka sögu en sem vantar hlutverk. Þeirra glíma var við hlutföll þar sem mikill stærðarmunur er á iðnaðarbyggingum hafnarsvæðisins og mannlegri hlutföllum íbúðabyggðar. Verkefni tóku á fyrirhugaðri stækkun hafnarinnar, mörg snerust um að vernda ölduna, önnur snéru að móttöku flóttamanna hnattrænnar hlýnunar eða voru fljótandi arkir framtíðar þegar ný ísöld ríkir á Íslandi eftir hrun AMOC sjávarstraumskerfisins. Þó að verkefnin væru fjölbreytt áttu þau það flest sameiginlegt að vilja tengja íbúa aftur við haf og náttúru og styrkja samfélagið. Fyrir um 60 árum tók samfélagið sig saman og byggði í sameiningu framtíð fyrir börn sín og afkomendur þeirra. Uppbygging samfélagslegra innviða voru þá efst á báti auk ræktunar á landi til að binda sand og fegra umhverfi. Nú gefst samfélaginu aftur tækifæri til að taka beinan þátt í framtíð barna sinna þar sem nú stendur yfir íbúakosning um aðal- og deiliskipulagstillögur vegna mölunarverksmiðju og hafnar í Keflavík við Þorlákshöfn. Nemendur gerðu sér vel grein fyrir því að til að bær haldist í byggð þarf atvinnu og því jákvætt að nú þegar er til staðar fjölbreyttur iðnaður í bænum. Spurningunum sem er ósvarað eftir að námskeiðinu lauk er hvernig bær verður Þorlákshöfn ef af fyrirætlaðri efnistöku verður? Hvernig verður umhorfs þegar henni er lokið og hver verða áhrif hennar á mismunandi vistkerfi? Hér eru augsýnilega miklir hagsmunir í húfi og ekki bara fyrir íbúa Þorlákshafnar. Hver hagnast og á kostnað hvers? Í háskólanámi eru nemendur hvattir til gagnrýninnar hugsunar og að forðast skammtímahugsun. Slíkur hugsunarháttur er nauðsynlegur þegar taka á ákvörðun sem hefur áhrif á næstu kynslóðir. Þá getur hjálpað að horfa til fortíðar um leið og litið er til framtíðar og samfélagsins alls. Höfundur er arkitekt og stundakennari við arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Arkitektúr Ölfus Skipulag Háskólar Mest lesið Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson Skoðun Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson Skoðun Á uppgjör frá TR að koma eldri borgurum á óvart? Björn Snæbjörnsson Skoðun Skoðun Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson skrifar Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson skrifar Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir skrifar Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson skrifar Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar Skoðun Fæðing Ísraels - Líkum misþyrmt BIrgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas skrifar Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar Skoðun Tíðaheilbrigði er lykilatriði í jafnrétti kynjanna Berit Mueller skrifar Skoðun Þjóðarmorð – frá orðfræðilegu sjónarmiði Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Þakkir til starfsfólk Janusar Sigrún Ósk Bergmann skrifar Skoðun Mun gervigreindin senda konur heim? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson skrifar Skoðun Nokkur orð um stöðuna Dögg Þrastardóttir skrifar Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun #blessmeta – þriðja grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvernig tryggir þú stærstu fjárfestingu lífins? Berglind Halla Elíasdóttir skrifar Skoðun Ritunarramminn - verkfæri fyrir kennara! Katrín Ósk Þráinsdóttir skrifar Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar Skoðun Feluleikur Þorgerðar Katrínar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ráðalaus ráðherra Högni Elfar Gylfason skrifar Skoðun Spólum til baka Snævar Ingi Sveinsson skrifar Skoðun Sögulegur dómur Hæstaréttar – staðfestir sjálfstæði Alþingis Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Að vera fatlaður á Íslandi er full vinna Birna Ösp Traustadóttir skrifar Skoðun Sæluríkið Ísland Einar Helgason skrifar Sjá meira
Í vetur kenndum við Jan Dobrowolski þriðja árs arkitektanemum við arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands námskeiðið Byggð á tímamótum. Námskeiðið er 14 vikna langt og eins og nafnið gefur til kynna er viðfangsefnið bær utan borgarmarka sem stendur á tímamótum. Lögð er áhersla á að nálgast arkitektúr með sjálfbærni að leiðarljósi og byggingarefni skoðuð með það í huga. Með skrifum þessum viljum við veita innsýn í arkitektanámið og þátt arkitektsins í samfélaginu þar sem einhverjir halda kannski að nemendur séu að teikna og hanna kassa með flötum þökum alla daga. Það reyndist okkur auðvelt að velja staðsetningu fyrir verkefnið enda stendur Þorlákshöfn á miklum tímamótum og óhætt að segja að bærinn hafi aldrei áður staðið frammi fyrir álíka breytingum. En meira að því síðar. Nemendur hófu vinnu sína með rannsókn á staðháttum og sögu og fengu leiðsögn um Þorlákshöfn frá bæjarbúa. Í kjölfarið hófst fjögurra vikna rannsóknarvinna þar sem nemendur köfuðu ofan í þætti eins og sögu, samfélag og málefni líðandi stundar og skoðuðu byggðamynstur, samgöngur, náttúru og veðurfar. Þar á eftir fylgdi skoðun og greining á byggingarefnum og uppruna þeirra. Nemendur komust að því að Þorlákshöfn er ungur bær sem stækkaði ört með tilkomu hafnarinnar á sjötta áratugnum þó að innviðir hafi ekki fylgt jafn hratt með. Íbúar brugðust við með því að taka höndum saman og ganga í verkin sjálfir. Þessi samheldni hefur einkennt samfélagið alla tíð síðan. Á þessum skamma tíma hefur margt breyst, þegar byggð hófst einkenndist svæðið af strönd, hrauni og sandöldum en með samstilltu átaki íbúa var sandurinn bundinn með melgresi til að gera hann byggilegri. Á sama hátt byggði kvenfélagið upp skrúðgarð sem þótti heldur bjartsýnt en bæjarbúar njóta góðs af í dag. Það kom nemendum á óvart að þrátt fyrir að Þorlákshöfn sé hafnarbær sem alla tíð hefur haft sterka tengingu við hafið þá er enga sjónræna tengingu að finna í bænum sjálfum við hafið. Stóriðnaður er staðsettur meðfram höfninni og fylgir honum mikill þungaflutningur sem gerir það að verkum að gjá myndast á milli iðnaðar- og íbúðasvæðis sem rýfur tenginguna við hafið. Greining nemenda sem sýnir að tengingu íbúðabyggðar við höfn og strönd vantar. Dökkbláar byggingar eru iðnaðarbyggingar og ljósblá svæði tilgreina iðnaðarsvæði. Rannsóknarvinna nemenda leiddi í ljós að í og við Þorlákshöfn er að finna margvíslegar náttúrulegar auðlindir. Frá Þorlákshöfn hefur alltaf verið útræði enda skammt í fengsæl fiskimið og ástæða þess að bærinn byggðist upp. Þarna er mikilvægt hrygningarsvæði verðmætustu nytjastofna Íslandsmiða og uppeldissvæði fjölmargra fisktegunda. Bærinn var kallaður mesti humarbær landsins þangað til að humarveiðar voru bannaðar vegna hruns í stofninum. Eftir að fiskveiðikvótinn hvarf þá varð til annars konar iðnaður í bænum en þar fer nú fram mikill inn- og útflutningur á vörum og fyrirhuguð er umferð skemmtiferðaskipa og frekari stækkun hafnarinnar. Í Þorlákshöfn er að finna öldu sem dregur að brimbrettafólk frá öllum heimshornum. Þrátt fyrir að vera einstök í heiminum eru uppi áform um að útbúa landfyllingu sem mun breyta ströndinni og valda þannig óafturkræfum skemmdum á öldunni. Landfyllingu sem nemendur fundu engar skýringu á til hvers væri nema til að losa efni. Nálægt Þorlákshöfn er að finna Litla Sandfell sem fáir þekktu áður en stórfyrirtæki utan úr heimi kom fram með áætlanir um að fjarlægja það eða sem nemur um 15 milljón m3. Fyrirtækið áformar einnig gríðarmikla efnistöku af sjávarbotni eða um 75 milljón m3 og mun efnistakan eiga sér stað næstu 30 árin. Efnið á að mestu að nýta sem íblöndunarefni til að búa til umhverfsvænni steypu í útlöndum. Nemendur komust að því að steypa ber mikla ábyrgð á kolefnisspori byggingariðnaðarins. Sandskortur er að verða vandamál í heiminum vegna framleiðslu á steypu enda er steypa annað mest notaða efni í heiminum á eftir vatni. Í nágrenni Þorlákshafnar er að finna mikla grunnvatnsauðlind sem nýtt er til útflutnings á drykkjarvatni og til landeldis. Mikil uppbygging hefur átt sér stað við byggingu landeldisstöðva í Ölfusi og er talað um að þetta sé stærsta einkaframkvæmd sem ráðist hefur verið í hér á landi. Hreint loft er eitthvað sem allir njóta góðs af í Þorlákshöfn og Íslandi og við tökum sem sjálfsögðum hlut. Slíkt er ekki hægt í stórum hluta heimsins lengur og er eitthvað sem við verðum að standa vörð um. Allar þessar uppgötvanir sýndu glöggt að á Íslandi eru ekki eru til lög sem vernda náttúrulegar auðlindir og erum við því aftarlega á merinni þegar borið er saman við nágrannalöndin. Það er í valdi landeigenda eða ráðandi afla hverju sinni hvernig þessum auðlindum er ráðstafað. Það kom nemendum mikið á óvart, sérstaklega eftir að hafa lært um ósjálfbæra auðlindanýtingu. Við lok rannsóknarvinnu tók við hönnunarverkefni þar sem nemendum var sett fyrir að velja núverandi byggingu í bænum, ákveða starfsemi innan hennar og endurhanna bygginguna til samræmis. Næstum allir nemendur ákváðu að staðsetja sig við eða nálægt hafinu og eins var mörgum hugleikið hugsanlegar afleiðingar loftslagsbreytinga. Þeir nemendur sem staðsettu sig við höfnina áttu ekki í erfiðleikum með að velja sér húsnæði enda til úrval bygginga með ríka sögu en sem vantar hlutverk. Þeirra glíma var við hlutföll þar sem mikill stærðarmunur er á iðnaðarbyggingum hafnarsvæðisins og mannlegri hlutföllum íbúðabyggðar. Verkefni tóku á fyrirhugaðri stækkun hafnarinnar, mörg snerust um að vernda ölduna, önnur snéru að móttöku flóttamanna hnattrænnar hlýnunar eða voru fljótandi arkir framtíðar þegar ný ísöld ríkir á Íslandi eftir hrun AMOC sjávarstraumskerfisins. Þó að verkefnin væru fjölbreytt áttu þau það flest sameiginlegt að vilja tengja íbúa aftur við haf og náttúru og styrkja samfélagið. Fyrir um 60 árum tók samfélagið sig saman og byggði í sameiningu framtíð fyrir börn sín og afkomendur þeirra. Uppbygging samfélagslegra innviða voru þá efst á báti auk ræktunar á landi til að binda sand og fegra umhverfi. Nú gefst samfélaginu aftur tækifæri til að taka beinan þátt í framtíð barna sinna þar sem nú stendur yfir íbúakosning um aðal- og deiliskipulagstillögur vegna mölunarverksmiðju og hafnar í Keflavík við Þorlákshöfn. Nemendur gerðu sér vel grein fyrir því að til að bær haldist í byggð þarf atvinnu og því jákvætt að nú þegar er til staðar fjölbreyttur iðnaður í bænum. Spurningunum sem er ósvarað eftir að námskeiðinu lauk er hvernig bær verður Þorlákshöfn ef af fyrirætlaðri efnistöku verður? Hvernig verður umhorfs þegar henni er lokið og hver verða áhrif hennar á mismunandi vistkerfi? Hér eru augsýnilega miklir hagsmunir í húfi og ekki bara fyrir íbúa Þorlákshafnar. Hver hagnast og á kostnað hvers? Í háskólanámi eru nemendur hvattir til gagnrýninnar hugsunar og að forðast skammtímahugsun. Slíkur hugsunarháttur er nauðsynlegur þegar taka á ákvörðun sem hefur áhrif á næstu kynslóðir. Þá getur hjálpað að horfa til fortíðar um leið og litið er til framtíðar og samfélagsins alls. Höfundur er arkitekt og stundakennari við arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands.
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun
Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar
Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar
Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar
Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun