Sönnunarbyrði og hagsmunaárekstur Arnar Sigurðsson skrifar 13. mars 2025 14:20 Íslenska ríkið rekur einokunarverslanir með áfengi, bjór og vín og skerðir atvinnufrelsi með tilvísun í almannahag og fullyrðir að rannsóknir sýni orsakasamhengi á milli aðgengis og neyslu. Yfirlýst markmið eru: skilgreina umgjörð um smásölu áfengis sem byggist á bættri lýðheilsu og samfélagslegri ábyrgð, takmarka og stýra aðgengi að áfengi og draga þannig úr skaðlegum áhrifum áfengisneyslu vernda ungt fólk gegn neyslu áfengis og takmarka framboð á óæskilegum vörum. Í stuttu máli er veruleikinn ekki bara sá að hinu opinbera hafi mistekist framangreind markmið heldur er starfsemin beinlínis og sannanlega í þveröfuga átt. Sú staðreynd hlýtur að koma til álita ef látið yrði reyna á málið fyrir dómi. Líklega myndi skilríkjaeftirlit vega þyngst á metunum enda bannað að selja áfengi til unglinga. Því miður eru engin viðurlög við ítrekuðum brotum hins opinbera á þessu sviði og engin dæmi um að dómarinn hafi vísað sjálfum sér af leikvellinum í framhaldinu. Forsaga og forsendur Þegar lögin um einokunarverslunina voru sett / - viðauki bókaður við EES samninginn, voru verslanir samtals 9, afgreitt var yfir búðaborð, engin greiðslukort og engin var netverslunin. Hugmyndir manna um þrískiptingu ríkisvaldsins voru takmarkaðar og samkeppnissjónarmið fáheyrð. Staðan nú Á seinni árum hafa sprottið upp netverslanir eins og www.sante.is sem reknar eru á tveimur kennitölum, erlent félag selur áfengið en íslenskt félag flytur inn vöruna, heldur lager og afgreiðir. Þessar netverslanir nota allar rafræn skilríki sem sækir upplýsingar um aldur upp úr opinberum gagnagrunni og ekki er vitað um neina tæknilega leið framhjá þessu kerfi fyrir fólk undir 20 ára aldri til að geta keypt áfengi. Nú eru verslanir ÁTVR sjálfsafgreiðsluverslanir, taka greiðslukort, stofnunin rekur netverslun, opnunartími er fram á kvöld, verslanir eru merktar í bak og fyrir með ljósaskiltum útstillingargluggum, firmamerki er málað á bílastæði, auglýsingar og markaðssetning í dagblöðum og netmiðlum, gjafakort, gjafaumbúðir, vínblað, kokteiluppskriftir og ráðleggingar sérfræðinga, allt saman söluhvetjandi aðgerðir. Alls eru verslanirnar 52 í samfélagi sem telur 400.000 íbúa og því eitt þéttasta net verslana í nokkru landi. Augljóslega stendur ekkert eftir í verki sem flokka má sem torveldun á aðgengi. Fríhöfninni í Keflavík hefur verið breytt í einn allsherjar áfengisranghala þar sem flétttað er saman snyrtivörum, sælgæti, leikföngum og fleiru allt umvafið áfengisauglýsingum, smökkunarborð í komusal og farþegar minntir á að fullnýta áfengiskaupaheimild sína. Þá hefur þar veið komið upp sjálfsafgreiðslukassakerfi. Jafnræðisreglan Allir skulu vera jafnir fyrir lögum og njóta mannréttinda án tillits til kynferðis, trúarbragða, skoðana, þjóðernisuppruna, kynþáttar, litarháttar, efnahags, ætternis og stöðu að öðru leyti. Í innsendu erindi upp á 379 blaðsíður um svokallað brugghúsafrumvarp segir forstjóri ÁTVR að verði frumvarpið að lögum sé ekki um að ræða ,,þrönga undanþágu” heldur sé ,,forsendubrestur” fyrir rekstri ÁTVR og muni hafa ,,veruleg og neikvæð áhrif á lýðheilsu þjóðarinnar” og að ,,einkaréttur ÁTVR líði undir lok þar sem hann standist ekki lengur skilyrði Evrópuréttar fyrir einkaleyfinu”. Jafnframt tiltekur stofnunin að sala á framleiðslustað sé ,,brot á banni við mismunun” sem ætla mætti að sé tilvísun í jafnræðisregluna. Nýjasti kaflinn í hamfarasögu stofnunarinnar er svo að hæstiréttur dæmdi vöruvalsreglurnar ólöglegar og liggur því fyrir að heildsalar eigi skaðabótakröfur mörg ár aftur í tímann. Í dómsorði hæstaréttar segir: ,,Hæstiréttur áréttaði að lagafyrirmæli sem liggi til grundvallar skerðingu á atvinnufrelsi þurfi að vera skýr og verði ekki túlkuð með rýmri hætti, borgurunum í óhag en leitt verði af skýrri orðanna hljóðan eða afdráttarlausum vísbendingum í lögskýringargögnum væri uppi einhver vafi um túlkun.” Eiginleikar í dag Með því að aðskilja lager frá afgreiðslu er búðaþjófnaður nánast útilokaður hjá aðilum sem starfrækja netverslanir og skilríkjaeftirlit er öruggt. Samkvæmt eigin rannsóknum einokunarverslunarinnar ÁTVR sleppa 10%-20% af þeim sem eru undir aldri framhjá eftirlitinu. Alkunna er að þýfi ratar síðan oft í sölu til unglinga. Að því er varðar almannahag hefur t.d. Sante sagt að það sé í almannahag að bjóða góða vöru á góðu verði með góðri þjónustu og býður fyrirtækið t.d. heimsendingu í því sambandi. Fyrirtækið bendir á að ekkert orsakasamhengi sé á milli aðgengis og neyslu og að allar kenningar um slíkt byggi á ályktunum sem hvergi eru studd gögnum. Í því samhengi kom eins og blaut covid tuska í andlitið á lýðheilsustéttinni að áfengisneysla íslendinga dróst saman um 19% á síðasta ári ef leiðrétt er fyrir fjölgun ferðamanna. Ennfremur hefur félagið bent á að öll opinber tölfræði um að íslendingar drekki minna en aðrar þjóðir byggi á gölluðum tölum frá Hagstofunni sem taki ekki með sölu í fríhöfninni, alla sölu vanti á léttbjór upp að 2,25% og líklega vanti fyrstu 2,25% í allri bjórsölu, léttvíns og áfengissölu. Þannig sé neysla meiri og hafi alltaf verið meiri en tölur sýna. Margskonar breytingar á mælingum í gegnum tíðina gera samanburð ómögulegan og ekkert samræmi er á milli gagnasetta WHO, sjálfsævisögu ÁTVR og talna Hagstofunnar. Almannahagur ÁTVR er óheimilt að flytja inn söluvörur sínar og verður að kaupa af milliliðum sem hækka verð sem varlega áætlað er um 20% hærra en það ætti að vera. Áfengissala vigtar inn í vísitölu neysluverðs og því orsakavaldur að verðbólgu en vægi verðtryggingar í lánum á íslandi er mjög hátt eins og allir vita. Slíkt tvöfalt fyrirkomulag er augljóslega ekki í almannaþágu enda ekki til staðar erlendis þar sem einokunarverslanir eru til staðar. Minna má á að ríkið rekur Samkeppniseftirlit með það að markmiði að tryggja almannahag með því að fyrirbyggja þann rekstur sem það sjálft stundar og skilgreinir afdráttarlaust að almannahagur liggi í frjálsri samkeppni. Hið opinbera auglýsir án afláts allt árið um kring ,,vínbúðin” og ,,vínbúðirnar” en bannar einkaaðlum að auglýsa hvort heldur er vín eða vín búðir. Augljóslega er um nokkurn mælingavanda að ræða þegar kemur að því að meta almannahag. Hvergi er til dæmi um að einokunarrekstur hafi verið aflagður í vestrænu hagkerfi, hvar hægt hefur verið að mæla mun á hag almennings í framhaldinu. Hvergi hefur verið sýnt fram á að einokunarverslun geti verið neytendum hagfellt sölufyrirkomulag. Spurning er hvort sönnunarbyrðin lægi hjá hinu opinbera eða þeim sem er ákærður. Í þessu tilfelli liggur fyrir að Sante hefur lagt fram talsvert af gögnum í málinu í opinberri umræðu en engu slíku er til að dreifa frá hinu opinbera. Hagsmunaárekstur Ef fjármálaráðuneytið hefur lögvarða hagsmuni (hagnaður ÁTVR) til að stefna samkeppnisaðila, t.d. Sante fyrir dómi, má benda á að ráðuneytið fer líka með fjárveitingavald til dómstóla sem fjalla um málið. Höfundur er eigandi Sante. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Áfengi Netverslun með áfengi Mest lesið Túlkun er ekkert að fara – en hvað ætlum við að gera með hana? Birna Ragnheiðardóttir Imsland Skoðun Óvandaður og einhliða fréttaflutningur RÚV af stríðinu á Gaza Birgir Finnsson Skoðun Staðreyndir eða „mér finnst“ Birta Karen Tryggvadóttir Skoðun Ekki leiðrétting heldur skattahækkun: Afstaða Sjálfstæðisflokksins er skýr Guðrún Hafsteinsdóttir Skoðun Lýðræði á ystu nöf: Hver er afstaða unga fólksins? Jonas Hammer Skoðun Hvað ef ég hjóla bara í vinnuna? Eiríkur Búi Halldórsson Skoðun Frídagar í klemmu Jón Júlíus Karlsson Skoðun Litlu ljósin á Gaza Guðbrandur Einarsson Skoðun D-vítamín mín besta forvörn Auður Elisabet Jóhannsdóttir Skoðun Í skugga kerfis sem brást! Harpa Hildiberg Böðvarsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Túlkun er ekkert að fara – en hvað ætlum við að gera með hana? Birna Ragnheiðardóttir Imsland skrifar Skoðun Hagsmunir heildarinnar - Kafli tvö: Eiskrandi kröfur Hannes Örn Blandon skrifar Skoðun Palestína er að verja sig, ekki öfugt Stefán Guðbrandsson skrifar Skoðun Óvandaður og einhliða fréttaflutningur RÚV af stríðinu á Gaza Birgir Finnsson skrifar Skoðun Lýðræði á ystu nöf: Hver er afstaða unga fólksins? Jonas Hammer skrifar Skoðun Hvað ef ég hjóla bara í vinnuna? Eiríkur Búi Halldórsson skrifar Skoðun Litlu ljósin á Gaza Guðbrandur Einarsson skrifar Skoðun Ekki leiðrétting heldur skattahækkun: Afstaða Sjálfstæðisflokksins er skýr Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Staðreyndir eða „mér finnst“ Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Fjármagna áfram hernað Rússlands Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Frídagar í klemmu Jón Júlíus Karlsson skrifar Skoðun Fasteignaviðskipti – tímabært að endurskoða leikreglurnar? Hlynur Júlísson skrifar Skoðun Í skugga kerfis sem brást! Harpa Hildiberg Böðvarsdóttir skrifar Skoðun Jöfn vernd fyrir öll börn í veröldinni Gunnar Hersveinn skrifar Skoðun Helför Palestínumanna í beinni útsendingu – viljum við vera samsek? Ólafur Ingólfsson skrifar Skoðun Byggð í Norðvesturkjördæmi: lífæð framtíðar Íslands Ragnar Rögnvaldsson skrifar Skoðun Hverju hef ég stjórn á? Álfheiður Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Metnaður eða metnaðarleysi? Sumarrós Sigurðardóttir skrifar Skoðun „Þetta er allt í vinnslu“ María Pétursdóttir skrifar Skoðun Arðsemi og tilgangur - eitt útilokar ekki annað Elva Rakel Jónsdóttir,Erla Ósk Ásgeirsdottir skrifar Skoðun Iðnaðarstefna – stökkpallur inn í næsta hagvaxtarskeið Sigurður Hannesson skrifar Skoðun Hættum að bregðast íslensku hryssunni Rósa Líf Darradóttir skrifar Skoðun Börnin bíða meðan lausnin stendur auð Álfhildur Leifsdóttir skrifar Skoðun Áður en það verður of seint María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Lygin lekur niður á hökuna Jón Daníelsson skrifar Skoðun Líflínan Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Ríkisfyrirtæki sem virðir ekki æðsta valdið Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Neikvæðni í garð sjávarútvegs á Íslandi – orsakir og afleiðingar Kristín Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Við erum hafið Guillaume Bazard skrifar Skoðun Deja Vu Sverrir Agnarsson skrifar Sjá meira
Íslenska ríkið rekur einokunarverslanir með áfengi, bjór og vín og skerðir atvinnufrelsi með tilvísun í almannahag og fullyrðir að rannsóknir sýni orsakasamhengi á milli aðgengis og neyslu. Yfirlýst markmið eru: skilgreina umgjörð um smásölu áfengis sem byggist á bættri lýðheilsu og samfélagslegri ábyrgð, takmarka og stýra aðgengi að áfengi og draga þannig úr skaðlegum áhrifum áfengisneyslu vernda ungt fólk gegn neyslu áfengis og takmarka framboð á óæskilegum vörum. Í stuttu máli er veruleikinn ekki bara sá að hinu opinbera hafi mistekist framangreind markmið heldur er starfsemin beinlínis og sannanlega í þveröfuga átt. Sú staðreynd hlýtur að koma til álita ef látið yrði reyna á málið fyrir dómi. Líklega myndi skilríkjaeftirlit vega þyngst á metunum enda bannað að selja áfengi til unglinga. Því miður eru engin viðurlög við ítrekuðum brotum hins opinbera á þessu sviði og engin dæmi um að dómarinn hafi vísað sjálfum sér af leikvellinum í framhaldinu. Forsaga og forsendur Þegar lögin um einokunarverslunina voru sett / - viðauki bókaður við EES samninginn, voru verslanir samtals 9, afgreitt var yfir búðaborð, engin greiðslukort og engin var netverslunin. Hugmyndir manna um þrískiptingu ríkisvaldsins voru takmarkaðar og samkeppnissjónarmið fáheyrð. Staðan nú Á seinni árum hafa sprottið upp netverslanir eins og www.sante.is sem reknar eru á tveimur kennitölum, erlent félag selur áfengið en íslenskt félag flytur inn vöruna, heldur lager og afgreiðir. Þessar netverslanir nota allar rafræn skilríki sem sækir upplýsingar um aldur upp úr opinberum gagnagrunni og ekki er vitað um neina tæknilega leið framhjá þessu kerfi fyrir fólk undir 20 ára aldri til að geta keypt áfengi. Nú eru verslanir ÁTVR sjálfsafgreiðsluverslanir, taka greiðslukort, stofnunin rekur netverslun, opnunartími er fram á kvöld, verslanir eru merktar í bak og fyrir með ljósaskiltum útstillingargluggum, firmamerki er málað á bílastæði, auglýsingar og markaðssetning í dagblöðum og netmiðlum, gjafakort, gjafaumbúðir, vínblað, kokteiluppskriftir og ráðleggingar sérfræðinga, allt saman söluhvetjandi aðgerðir. Alls eru verslanirnar 52 í samfélagi sem telur 400.000 íbúa og því eitt þéttasta net verslana í nokkru landi. Augljóslega stendur ekkert eftir í verki sem flokka má sem torveldun á aðgengi. Fríhöfninni í Keflavík hefur verið breytt í einn allsherjar áfengisranghala þar sem flétttað er saman snyrtivörum, sælgæti, leikföngum og fleiru allt umvafið áfengisauglýsingum, smökkunarborð í komusal og farþegar minntir á að fullnýta áfengiskaupaheimild sína. Þá hefur þar veið komið upp sjálfsafgreiðslukassakerfi. Jafnræðisreglan Allir skulu vera jafnir fyrir lögum og njóta mannréttinda án tillits til kynferðis, trúarbragða, skoðana, þjóðernisuppruna, kynþáttar, litarháttar, efnahags, ætternis og stöðu að öðru leyti. Í innsendu erindi upp á 379 blaðsíður um svokallað brugghúsafrumvarp segir forstjóri ÁTVR að verði frumvarpið að lögum sé ekki um að ræða ,,þrönga undanþágu” heldur sé ,,forsendubrestur” fyrir rekstri ÁTVR og muni hafa ,,veruleg og neikvæð áhrif á lýðheilsu þjóðarinnar” og að ,,einkaréttur ÁTVR líði undir lok þar sem hann standist ekki lengur skilyrði Evrópuréttar fyrir einkaleyfinu”. Jafnframt tiltekur stofnunin að sala á framleiðslustað sé ,,brot á banni við mismunun” sem ætla mætti að sé tilvísun í jafnræðisregluna. Nýjasti kaflinn í hamfarasögu stofnunarinnar er svo að hæstiréttur dæmdi vöruvalsreglurnar ólöglegar og liggur því fyrir að heildsalar eigi skaðabótakröfur mörg ár aftur í tímann. Í dómsorði hæstaréttar segir: ,,Hæstiréttur áréttaði að lagafyrirmæli sem liggi til grundvallar skerðingu á atvinnufrelsi þurfi að vera skýr og verði ekki túlkuð með rýmri hætti, borgurunum í óhag en leitt verði af skýrri orðanna hljóðan eða afdráttarlausum vísbendingum í lögskýringargögnum væri uppi einhver vafi um túlkun.” Eiginleikar í dag Með því að aðskilja lager frá afgreiðslu er búðaþjófnaður nánast útilokaður hjá aðilum sem starfrækja netverslanir og skilríkjaeftirlit er öruggt. Samkvæmt eigin rannsóknum einokunarverslunarinnar ÁTVR sleppa 10%-20% af þeim sem eru undir aldri framhjá eftirlitinu. Alkunna er að þýfi ratar síðan oft í sölu til unglinga. Að því er varðar almannahag hefur t.d. Sante sagt að það sé í almannahag að bjóða góða vöru á góðu verði með góðri þjónustu og býður fyrirtækið t.d. heimsendingu í því sambandi. Fyrirtækið bendir á að ekkert orsakasamhengi sé á milli aðgengis og neyslu og að allar kenningar um slíkt byggi á ályktunum sem hvergi eru studd gögnum. Í því samhengi kom eins og blaut covid tuska í andlitið á lýðheilsustéttinni að áfengisneysla íslendinga dróst saman um 19% á síðasta ári ef leiðrétt er fyrir fjölgun ferðamanna. Ennfremur hefur félagið bent á að öll opinber tölfræði um að íslendingar drekki minna en aðrar þjóðir byggi á gölluðum tölum frá Hagstofunni sem taki ekki með sölu í fríhöfninni, alla sölu vanti á léttbjór upp að 2,25% og líklega vanti fyrstu 2,25% í allri bjórsölu, léttvíns og áfengissölu. Þannig sé neysla meiri og hafi alltaf verið meiri en tölur sýna. Margskonar breytingar á mælingum í gegnum tíðina gera samanburð ómögulegan og ekkert samræmi er á milli gagnasetta WHO, sjálfsævisögu ÁTVR og talna Hagstofunnar. Almannahagur ÁTVR er óheimilt að flytja inn söluvörur sínar og verður að kaupa af milliliðum sem hækka verð sem varlega áætlað er um 20% hærra en það ætti að vera. Áfengissala vigtar inn í vísitölu neysluverðs og því orsakavaldur að verðbólgu en vægi verðtryggingar í lánum á íslandi er mjög hátt eins og allir vita. Slíkt tvöfalt fyrirkomulag er augljóslega ekki í almannaþágu enda ekki til staðar erlendis þar sem einokunarverslanir eru til staðar. Minna má á að ríkið rekur Samkeppniseftirlit með það að markmiði að tryggja almannahag með því að fyrirbyggja þann rekstur sem það sjálft stundar og skilgreinir afdráttarlaust að almannahagur liggi í frjálsri samkeppni. Hið opinbera auglýsir án afláts allt árið um kring ,,vínbúðin” og ,,vínbúðirnar” en bannar einkaaðlum að auglýsa hvort heldur er vín eða vín búðir. Augljóslega er um nokkurn mælingavanda að ræða þegar kemur að því að meta almannahag. Hvergi er til dæmi um að einokunarrekstur hafi verið aflagður í vestrænu hagkerfi, hvar hægt hefur verið að mæla mun á hag almennings í framhaldinu. Hvergi hefur verið sýnt fram á að einokunarverslun geti verið neytendum hagfellt sölufyrirkomulag. Spurning er hvort sönnunarbyrðin lægi hjá hinu opinbera eða þeim sem er ákærður. Í þessu tilfelli liggur fyrir að Sante hefur lagt fram talsvert af gögnum í málinu í opinberri umræðu en engu slíku er til að dreifa frá hinu opinbera. Hagsmunaárekstur Ef fjármálaráðuneytið hefur lögvarða hagsmuni (hagnaður ÁTVR) til að stefna samkeppnisaðila, t.d. Sante fyrir dómi, má benda á að ráðuneytið fer líka með fjárveitingavald til dómstóla sem fjalla um málið. Höfundur er eigandi Sante.
Ekki leiðrétting heldur skattahækkun: Afstaða Sjálfstæðisflokksins er skýr Guðrún Hafsteinsdóttir Skoðun
Skoðun Túlkun er ekkert að fara – en hvað ætlum við að gera með hana? Birna Ragnheiðardóttir Imsland skrifar
Skoðun Ekki leiðrétting heldur skattahækkun: Afstaða Sjálfstæðisflokksins er skýr Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar
Skoðun Helför Palestínumanna í beinni útsendingu – viljum við vera samsek? Ólafur Ingólfsson skrifar
Skoðun Arðsemi og tilgangur - eitt útilokar ekki annað Elva Rakel Jónsdóttir,Erla Ósk Ásgeirsdottir skrifar
Skoðun Neikvæðni í garð sjávarútvegs á Íslandi – orsakir og afleiðingar Kristín Þórarinsdóttir skrifar
Ekki leiðrétting heldur skattahækkun: Afstaða Sjálfstæðisflokksins er skýr Guðrún Hafsteinsdóttir Skoðun