Mataræði í stóra samhengi lífsins Birna Þórisdóttir skrifar 14. mars 2025 11:03 Í vikunni voru kynntar endurskoðaðar íslenskar ráðleggingar um mataræði fyrir fullorðna og börn frá tveggja ára aldri. Þær byggja á norrænu næringarráðleggingunum 2023 sem standa á sterkum vísindalegum grunni. Með því að fylgja ráðleggingunum höfum við jákvæð áhrif bæði á heilsu okkar og umhverfið. Þessar ráðleggingar eru hugsaðar fyrir fólk sem er almennt heilsuhraust, bæði fullorðna og börn frá tveggja ára aldri. Sérstakar útfærslur eiga við á meðgöngu og við brjóstagjöf, fyrir börn undir tveggja ára aldri, einstaklinga með sjúkdóma eða fylgikvilla og einstaklinga undir miklu álagi t.d. vegna mikillar íþróttaiðkunar. Eins og flest lönd í heiminum stöndum við frammi fyrir tvöfaldri byrði vannæringar. Það felur í sér bæði of lítið af einhverju, fyrst og fremst vítamínum, steinefnum, trefjum og matvælum sem efla heilsu og draga úr líkum á hjarta- og æðasjúkdómum, sykursýki 2, mörgum krabbameinum, snemmbærum dauðsföllum og glötuðum góðum æviárum - og of mikið af einhverju, fyrst og fremst orku og matvælum sem gera heilsunni ekki gott. Þó mataræði okkar sé eins fjölbreytt og við erum mörg vitum við að upp til hópa mættum við borða meira í samræmi við ráðleggingarnar. Við vitum að vísu afskaplega lítið um mataræði barna á Íslandi, enda nýjustu rannsóknir á úrtökum sem endurspegla þjóðina framkvæmdar á árunum 2003-2012. Við þurfum fjármagn í nýjar rannsóknir. En það er þó ekkert sem bendir til þess að mataræði barna sé í grundvallaratriðum frábrugðið mataræði fullorðinna. Landskönnun á mataræði fullorðinna Íslendinga sem framkvæmd var 2019-2021 leiddi í ljós að við mættum sannarlega borða meira af grænmeti, ávöxtum, baunum, linsum, hnetum og heilkorni. Á móti mættum við borða minna af rauðu kjöti og unnum kjötvörum. Auk þess er sláandi að næstum helmingur af orkunni kemur frá gjörunnum matvælum, en einföld leið til að minnka þeirra hlut í mataræðinu er einmitt að borða meira af óunnum eða lítið unnum matvælum úr jurtaríkinu. Fiskur mætti vera vinsælli, sérstaklega meðal ungra kvenna, en magur fiskur ásamt mjólk er helsti joðgjafi fæðunnar hérlendis. Neysla á joði hefur verulega minnkað frá því sem áður var og þá sérstaklega hjá ungum konum og mælingar á joðbúskap sýna nú í fyrsta skipti joðskort hjá hluta kvenna á barneignaaldri sem er verulegt áhyggjuefni. Lítil neysla ungra kvenna á járni, fólati, C-vítamíni og D-vítamíni vekja einnig áhyggjur en öll eru þessi næringarefni mikilvæg fyrir fósturþroska og þroska barns eftir fæðingu. Þá eru ungir karlmenn sá hópur sem fær minnst af D-vítamíni. Mataræði ungs fólks skiptir margföldu máli. Þeir yngstu eru að klára að ná hámarks vexti, beinþéttni, heilaþroska og undirbúa sig fyrir farsælt framhald fullorðinsára og efri ára. Mataræði kvenna og karla hefur áhrif á frjósemi. Á meðgöngu og með brjóstagjöf fær barnið næringuna sína fyrir vöxt og þroska í gegnum móðurina. Þá má ekki gleyma því að foreldrar eru stærstu fyrirmyndir barna sinna hvað varðar mataræði og eru þau sem leggja línurnar fyrir mataræði fjölskyldunnar og kaupa inn fyrir heimilið. Það er á okkar könnu, hvers og eins, að huga að mataræði okkar og þeirra sem við berum ábyrgð á, svo sem barna. En fæðuval okkar á sér ekki stað í tómarúmi. Með fæðuumhverfinu er átt við það umhverfi sem við erum í þegar við tökum ákvarðanir um fæðuval og mataræði. Matvöruverslanir, mötuneyti, veitingastaðir og flestallir staðir þar sem við verslum í matinn eða borðum hafa verið hannaðir með það í huga. Rannsóknir sýna skýrt að hönnunin getur ýmist aukið sölu og neyslu á óheilsusamlegum eða heilsusamlegum mat. Margir gera vel og aðrir hafa sóknarfæri til að sýna samfélagslega ábyrgð í verki og hanna sína staði með lýðheilsu í fyrirrúmi. Stjórnvöld geta haft mikil áhrif á mataræði fólks með stefnu sinni og aðgerðum – eða stefnuleysi. Það eru til metnaðarfullar stefnur sem unnar hafa verið á vegum stjórnvalda undanfarin ár, meðal annars Matvælastefna Íslands til 2040, Stefnumarkandi áherslur í forvörnum, heilsueflingu og meðferð frá 2024 og Aðgerðaáætlun um beitingu efnahagslegra hvata til eflingar lýðheilsu frá 2020 – en efnahagur hefur mjög sterk áhrif á fæðuval. Ég hvet stjórnvöld til að nota þessar stefnur og áætlanir, setja fjármagn í forgangsatriði og vinna markvisst að bættu mataræði þjóðarinnar, jafnvel frekar en að búa til nýjar stefnur. Flókið upplýsingaumhverfi með ótal áhrifavöldum hefur áhrif, ekki síst á ungt fólk, en því miður er of mikið af upplýsingum sem ekki standast vísindalega skoðun. Ráðleggingarnar um mataræði byggja á traustum vísindalegum grunni og eru gagnlegt tól til að rata í gegnum frumskóg misgóðra upplýsinga. Og loks er það nánasta félagslega umhverfi fólks og samfélagið allt sem hefur áhrif á mataræði. Það þarf að vera samvinnuverkefni allra að færa mataræði í átt að ráðleggingunum og tryggja jöfnuð til að allir njóti réttarins til viðundandi næringar, sem tilgreindur er í 25. grein Mannréttindayfirlýsingar Sameinuðu þjóðanna. Með samstilltu átaki til að vinna að heilsusamlegu fæðuumhverfi og heilbrigðu mataræði getum við séð margföldunaráhrif í þágu heilsu okkar og jarðarinnar. Ráðleggingar um mataræði 2025 má finna á vefsíðu embættis landlæknis. Höfundur er lektor í næringarfræði við Háskóla Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilbrigðismál Matur Mest lesið Takk Sigurður Ingi Helgi Héðinsson Skoðun Krónan býr sig ekki til sjálf Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Læknaeiðurinn og dánaraðstoð: Hvað þýðir „að valda ekki skaða“? Ingrid Kuhlman Skoðun Íslensk fátækt er bara kjaftæði Unnur Hrefna Jóhannsdóttir Skoðun Fyrrverandi lögreglumaður heyrir enn röddina Sigurður Árni Reynisson Skoðun Stöndum saman fyrir íslenskan flugrekstur Bogi Nils Bogason Skoðun Af hverju hafa Danir það svona óþolandi gott? Björn Teitsson Skoðun Fyrst heimsfaraldur, svo náttúruhamfarir, þá gjaldþrot og nú verkföll! Sigríður Margrét Oddsdóttir Skoðun Baráttan heldur áfram! Hjálmtýr Heiðdal Skoðun Hömpum morðingjunum sem hetjum Salvör Gullbrá Þórarinsdóttir. Skoðun Skoðun Skoðun Íþróttahreyfingin stefnir í gjaldþrot!! Helgi Sigurður Haraldsson skrifar Skoðun Læknaeiðurinn og dánaraðstoð: Hvað þýðir „að valda ekki skaða“? Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Takk Sigurður Ingi Helgi Héðinsson skrifar Skoðun Krónan býr sig ekki til sjálf Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Stöndum saman fyrir íslenskan flugrekstur Bogi Nils Bogason skrifar Skoðun ,,Gallaður" hundur - söluhluturinn hundur - um úrskurð Kærunefndar vöru- og þjónustukaupa Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Fyrst heimsfaraldur, svo náttúruhamfarir, þá gjaldþrot og nú verkföll! Sigríður Margrét Oddsdóttir skrifar Skoðun Baráttan heldur áfram! Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Hvers virði er líf barns? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Hvernig hljómar tilboðið einn fyrir þrjá? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Fyrrverandi lögreglumaður heyrir enn röddina Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Bætum lífsgæði þeirra sem lifa með krabbameini Sigríður Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Offita á krossgötum Guðrún Þuríður Höskuldsdóttir,Tryggvi Helgason skrifar Skoðun Fórnir verið færðar fyrir okkur Björn Ólafsson skrifar Skoðun Launaþjófaður – vanmetinn glæpur á vinnumarkaði Kristjana Fenger skrifar Skoðun Áfram veginn í Reykjavík Gísli Garðarsson,Steinunn Rögnvaldsdóttir skrifar Skoðun Fjölgun kennara er allra hagur Haraldur Freyr Gíslason skrifar Skoðun Deilt og drottnað í umræðu um leikskólamál Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Af hverju hafa Danir það svona óþolandi gott? Björn Teitsson skrifar Skoðun Fjárfestum í framtíðinni Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Togstreita, sveigjanleiki og fjölskyldur Sólveig Rán Stefánsdóttir skrifar Skoðun Hvað kostar gjaldtakan? Hildur Hauksdóttir skrifar Skoðun Víðerni verndar og virkjana Björg Eva Erlendsdóttir skrifar Skoðun Blóðpeningar vestrænna yfirvalda Bergljót T. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Eigindlegar rannsóknir og umræðan um jafnrétti Stefan C. Hardonk skrifar Skoðun Þegar heilbrigðiskerfið molnar og ráðherrann horfir bara á Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Íslensk fátækt er bara kjaftæði Unnur Hrefna Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Börn í fangelsi við landamærin Inger Erla Thomsen skrifar Skoðun Tíminn er núna, fjarheilbrigðisþjónusta sem lykill að jafnræði og sjálfbærni í heilbrigðiskerfinu Helga Dagný Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Breytum fánalögunum og notum fánann meira Rósa Guðbjartsdóttir skrifar Sjá meira
Í vikunni voru kynntar endurskoðaðar íslenskar ráðleggingar um mataræði fyrir fullorðna og börn frá tveggja ára aldri. Þær byggja á norrænu næringarráðleggingunum 2023 sem standa á sterkum vísindalegum grunni. Með því að fylgja ráðleggingunum höfum við jákvæð áhrif bæði á heilsu okkar og umhverfið. Þessar ráðleggingar eru hugsaðar fyrir fólk sem er almennt heilsuhraust, bæði fullorðna og börn frá tveggja ára aldri. Sérstakar útfærslur eiga við á meðgöngu og við brjóstagjöf, fyrir börn undir tveggja ára aldri, einstaklinga með sjúkdóma eða fylgikvilla og einstaklinga undir miklu álagi t.d. vegna mikillar íþróttaiðkunar. Eins og flest lönd í heiminum stöndum við frammi fyrir tvöfaldri byrði vannæringar. Það felur í sér bæði of lítið af einhverju, fyrst og fremst vítamínum, steinefnum, trefjum og matvælum sem efla heilsu og draga úr líkum á hjarta- og æðasjúkdómum, sykursýki 2, mörgum krabbameinum, snemmbærum dauðsföllum og glötuðum góðum æviárum - og of mikið af einhverju, fyrst og fremst orku og matvælum sem gera heilsunni ekki gott. Þó mataræði okkar sé eins fjölbreytt og við erum mörg vitum við að upp til hópa mættum við borða meira í samræmi við ráðleggingarnar. Við vitum að vísu afskaplega lítið um mataræði barna á Íslandi, enda nýjustu rannsóknir á úrtökum sem endurspegla þjóðina framkvæmdar á árunum 2003-2012. Við þurfum fjármagn í nýjar rannsóknir. En það er þó ekkert sem bendir til þess að mataræði barna sé í grundvallaratriðum frábrugðið mataræði fullorðinna. Landskönnun á mataræði fullorðinna Íslendinga sem framkvæmd var 2019-2021 leiddi í ljós að við mættum sannarlega borða meira af grænmeti, ávöxtum, baunum, linsum, hnetum og heilkorni. Á móti mættum við borða minna af rauðu kjöti og unnum kjötvörum. Auk þess er sláandi að næstum helmingur af orkunni kemur frá gjörunnum matvælum, en einföld leið til að minnka þeirra hlut í mataræðinu er einmitt að borða meira af óunnum eða lítið unnum matvælum úr jurtaríkinu. Fiskur mætti vera vinsælli, sérstaklega meðal ungra kvenna, en magur fiskur ásamt mjólk er helsti joðgjafi fæðunnar hérlendis. Neysla á joði hefur verulega minnkað frá því sem áður var og þá sérstaklega hjá ungum konum og mælingar á joðbúskap sýna nú í fyrsta skipti joðskort hjá hluta kvenna á barneignaaldri sem er verulegt áhyggjuefni. Lítil neysla ungra kvenna á járni, fólati, C-vítamíni og D-vítamíni vekja einnig áhyggjur en öll eru þessi næringarefni mikilvæg fyrir fósturþroska og þroska barns eftir fæðingu. Þá eru ungir karlmenn sá hópur sem fær minnst af D-vítamíni. Mataræði ungs fólks skiptir margföldu máli. Þeir yngstu eru að klára að ná hámarks vexti, beinþéttni, heilaþroska og undirbúa sig fyrir farsælt framhald fullorðinsára og efri ára. Mataræði kvenna og karla hefur áhrif á frjósemi. Á meðgöngu og með brjóstagjöf fær barnið næringuna sína fyrir vöxt og þroska í gegnum móðurina. Þá má ekki gleyma því að foreldrar eru stærstu fyrirmyndir barna sinna hvað varðar mataræði og eru þau sem leggja línurnar fyrir mataræði fjölskyldunnar og kaupa inn fyrir heimilið. Það er á okkar könnu, hvers og eins, að huga að mataræði okkar og þeirra sem við berum ábyrgð á, svo sem barna. En fæðuval okkar á sér ekki stað í tómarúmi. Með fæðuumhverfinu er átt við það umhverfi sem við erum í þegar við tökum ákvarðanir um fæðuval og mataræði. Matvöruverslanir, mötuneyti, veitingastaðir og flestallir staðir þar sem við verslum í matinn eða borðum hafa verið hannaðir með það í huga. Rannsóknir sýna skýrt að hönnunin getur ýmist aukið sölu og neyslu á óheilsusamlegum eða heilsusamlegum mat. Margir gera vel og aðrir hafa sóknarfæri til að sýna samfélagslega ábyrgð í verki og hanna sína staði með lýðheilsu í fyrirrúmi. Stjórnvöld geta haft mikil áhrif á mataræði fólks með stefnu sinni og aðgerðum – eða stefnuleysi. Það eru til metnaðarfullar stefnur sem unnar hafa verið á vegum stjórnvalda undanfarin ár, meðal annars Matvælastefna Íslands til 2040, Stefnumarkandi áherslur í forvörnum, heilsueflingu og meðferð frá 2024 og Aðgerðaáætlun um beitingu efnahagslegra hvata til eflingar lýðheilsu frá 2020 – en efnahagur hefur mjög sterk áhrif á fæðuval. Ég hvet stjórnvöld til að nota þessar stefnur og áætlanir, setja fjármagn í forgangsatriði og vinna markvisst að bættu mataræði þjóðarinnar, jafnvel frekar en að búa til nýjar stefnur. Flókið upplýsingaumhverfi með ótal áhrifavöldum hefur áhrif, ekki síst á ungt fólk, en því miður er of mikið af upplýsingum sem ekki standast vísindalega skoðun. Ráðleggingarnar um mataræði byggja á traustum vísindalegum grunni og eru gagnlegt tól til að rata í gegnum frumskóg misgóðra upplýsinga. Og loks er það nánasta félagslega umhverfi fólks og samfélagið allt sem hefur áhrif á mataræði. Það þarf að vera samvinnuverkefni allra að færa mataræði í átt að ráðleggingunum og tryggja jöfnuð til að allir njóti réttarins til viðundandi næringar, sem tilgreindur er í 25. grein Mannréttindayfirlýsingar Sameinuðu þjóðanna. Með samstilltu átaki til að vinna að heilsusamlegu fæðuumhverfi og heilbrigðu mataræði getum við séð margföldunaráhrif í þágu heilsu okkar og jarðarinnar. Ráðleggingar um mataræði 2025 má finna á vefsíðu embættis landlæknis. Höfundur er lektor í næringarfræði við Háskóla Íslands.
Fyrst heimsfaraldur, svo náttúruhamfarir, þá gjaldþrot og nú verkföll! Sigríður Margrét Oddsdóttir Skoðun
Skoðun ,,Gallaður" hundur - söluhluturinn hundur - um úrskurð Kærunefndar vöru- og þjónustukaupa Árni Stefán Árnason skrifar
Skoðun Fyrst heimsfaraldur, svo náttúruhamfarir, þá gjaldþrot og nú verkföll! Sigríður Margrét Oddsdóttir skrifar
Skoðun Þegar heilbrigðiskerfið molnar og ráðherrann horfir bara á Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Tíminn er núna, fjarheilbrigðisþjónusta sem lykill að jafnræði og sjálfbærni í heilbrigðiskerfinu Helga Dagný Sigurjónsdóttir skrifar
Fyrst heimsfaraldur, svo náttúruhamfarir, þá gjaldþrot og nú verkföll! Sigríður Margrét Oddsdóttir Skoðun