Lífs­ferill íþróttamannsins: Að vera eða ekki vera af­reks

Skilgreiningin á afreksíþróttum (elite sport) er kaótísk eins og McAuley, Baker og Kelly bentu á í fræðigrein árið 2021. Alls konar íþróttafólk, þjálfarar og stofnanir merkja sig sem afreks, þar á meðal Afrekssvið Menntaskólans í Kópavogi þar sem undirritaður er fagstjóri. Þar hefur verið ítrekað rætt um hvort breyta eigi um nafn, en ekki enn komin niðurstaða.

Ástæðan fyrir þessum vangaveltum er að orðið afrek er mjög gildishlaðið og setur kröfur á þau sem merkja sig með því sem fæstir standa undir. Þannig heyrum við oft að þetta geti nú ekki verið mikið afrekssvið ef þessi og hinn séu þarna þar sem þeir hafa ekki náð afreksárangri.

Á að merkja ung börn sem afreksíþróttafólk?

Orðið akademía er heldur ekki ásættanleg lausn þar sem það orð er tengt skipulagi íþróttauppeldis erlendis sem hlýtur sífellt meiri gagnrýni.

Andrew Kirkland og Mark O’Sullivan hafa til að mynda gagnrýnt harðlega að ung börn á borð við þau sem eru í akademíum atvinnuliða séu merkt sem afreksíþróttafólk. Það hafi margvísleg neikvæð áhrif á menningu, áherslur og þjálfunaraðferðir sem viðgangast í íþróttum barna og upp í fullorðinsflokka.

Alþjóða Ólympíunefndin gaf út yfirlýsingu fyrir tíu árum á svipuðum nótum þar sem lýst var yfir áhyggjum af því að menningin í íþróttum barna og unglinga er heilt yfir yfirgengilega fullorðinsmiðuð og mótuð af fjölmiðlaumfjöllun um fullorðinsíþróttir.

Þörf væri á að endurskoða hvernig hæfileikamótun almennt færi fram þannig að hún væri sveigjanlegri, mótuð af langtímahugsun, byggð á þekkingu og hönnuð að þörfum barna og unglinga.

Þegar talað er um afreksíþróttir er samhengið er mikilvægt. Ef íþróttaiðkun eða keppni snerist aðeins um að vera bestur væri bara NBA, enska úrvalsdeildin og heimsbikarmót í hinum ýmsu greinum.

Hvaða elda kveikja nýju meistararnir?

Fegurðin við íþróttirnar er ekki síst fólgin í því að fólk á alls konar hæfnistigum komi saman og reyni að ná betri árangri en áður. Að klífa hærri fjöll.

Eftir að Ísland fór að birtast reglulega á stórmótum í handbolta var leiðin vörðuð fyrir aðrar hópíþróttir. Nú er markmið nær allra landsliða í hópíþróttum að komast á stórmót og þykja jafnvel vonbrigði ef það tekst ekki.

Nú er vor í íslenskum kvennaíþróttum og við eigum til að mynda Evrópumeistara í kraftlyftingum, fyrsta Norðurlandameistarann í hnefaleikum og fyrstu atvinnukonuna í listdansi á skautum. Hvaða elda kveikja þær eins og handboltalandslið karla gerði fyrir 30-40 árum?

Þar sem íþróttafélög bjóða upp á afreksæfingar eða velja íþróttafólk í afrekshópa hefur afreksþátturinn víða snúist mikið um að auka magn og ákefð æfinga og keppni og gera þær leiðinlegar (fullorðins-og þjálfaramiðaðar).

Afleiðingarnar eru að þær að við förum ekki nógu vel með margt okkar efnilegasta íþróttafólk. Það getur leitt til þess að það komist ekki í gegnum hæfileikamótunarstigið og yfir á afreksstigið vegna meiðsla, leiða, skorti á sveigjanleika og stuðningi og jafnvægi við aðra þætti lífsins.

Vantar markvissari kennsluáætlun

Þörf er á markvissari kennsluáætlunum og einstaklingsnálgun, ofuráhersla er lögð á úrslit í keppni og keppnisform í stað fjölbreyttra verkefna, aðgæsluskylda (duty of care) er í skötulíki og vinnuumhverfi þjálfara er óöruggt.

Einnig er of lítil aðgreining á því sem Norðurlandaþjóðirnar kalla fælles íþróttir þar sem áherslan er á hreyfingu og félagsskap og árangursmiðuðum íþróttum þar sem áherslan er á að vinna í átt að árangri.

Ein stór ástæða brottfalls sem eykst með ári hverju eftir fermingu er að allir eru þjálfaðir eins, en í staðinn væri hægt að leyfa fólki að velja sér leið. Þá væri hægt að setja meiri kröfur á mætingar og viðhorf hjá þeim sem veldu sér árangursmiðuðu leiðina. En einnig meiri kröfur á að þjálfarar og félög sinntu báðum hópum á viðeigandi hátt.

Það þarf yfirleitt að þjálfa vel og mikið til að ná toppárangri. En líkamar táninga eru sjaldan tilbúnir til þess að fara á fullu inn í fullorðinsíþróttir.

Þau þurfa að fá að taka markviss skref fram að og yfir tvítugt til að aðlagast kröfum íþróttar sinnar. Þá skiptir máli fyrir alla einstaklinga sem ætla sér langt að mynda sér teymi fagfólks sem hægt er að leita til varðandi áherslur í þjálfun, líkamsþjálfun, andlega þáttinn, hvíld, næringu og endurhæfingu. Það þarf að greina markvisst styrkleika og það sem má betur fara og vinna í þeim þáttum í stað þess að gera bara eitthvað.

Því miður, og sérstaklega í boltaíþróttunum, er hins vegar leið efnilegra táninga vörðuð því að vera tekin inn í fullorðinsumhverfi og jafnvel látin æfa eða keppa í nokkrum aldurshópum.

Þarf að hafa varann á

Oft er enginn með umsjón og yfirsýn með æfingaplani viðkomandi eða það talið henta hagsmunum félaganna að táningar sem sýna framúrskarandi hæfni séu á mörgum vígstöðvum yfir keppnistímabil. Það endar yfirleitt eins, með meiðslum eða ofþjálfun.

Þjálfarar og foreldrar ættu að hafa varann á ef magn, ákefð og tími er allt aukið í einu. Best er ef tekin eru markviss skref til að auka einn þátt í einu yfir langt tímabil og vinna með hagsmuni einstaklingsins og sjálfræði hans í fyrirúm.

Þó að margir æfi og þjálfi undir merkjum afreks eru fáir í raun framúrskarandi í sinni grein. Í boltagreinum ættum við að meta afreksfólk út frá gæðum deildanna sem þau spila í.

Athyglisvert er að flestir landsliðsmanna okkar í knattspyrnu sem hafa komist á samning í topp fimm deild í Evrópu eru þeir sem fara erlendis 16-17 ára. Þeir snerta varla á efstu deild á Íslandi.

Ánægjulegt er að Ísland á þó nokkuð af körlum og konum í knattspyrnu, handknattleik og körfuknattleik sem eru á samningi í topp fimm deildum á heimsvísu og það er lykillinn að því að halda landsliðunum okkar samkeppnishæfum.

Útkoman í alþjóðlegri keppni skiptir máli

Gæði þessara greina mætti mæla í hversu vel þeim gengur að koma fólki af landi brott á sem besta staði. Í einstaklingsgreinum er raunhæfara að geta náð árangri með því að vera heima, en þá þarf að tryggja viðeigandi aðstæður, toppþjálfun og utanumhald og fjármagn til að fara erlendis að keppa. Þessu hefur verið ábótavant en horfir vonandi til betri vegar með nýrri Afreksmiðstöð og Team Iceland.

Þó að sumir séu í hrikalegu formi og hlaupi Reykjavíkurmaraþon, fari í ræktina átta sinnum eða hjóla hundruðir kílómetra í viku gerir það þau ekki að afreksíþróttafólki.

Útkoman í alþjóðlegri keppni skiptir máli. Stóra spurningin, og henni verður ekki svarað hér, er hvort afrek sé bara útkoman og hvort við verðum ekki líka að virða innleggið?

Að við verðum að gefa fólki færi á að æfa, keppa og skipuleggja sig eins og afreksfólk, þannig að innlegg þeirra geti mögulega gefið afreksútkomu í framtíðinni.

Höfundur er fagstjóri Afrekssviðs Menntaskólans í Kópavogi, doktorsnemi við sálfræðideild Háskólans í Reykjavík og kennir Afreksþjálfun og Hagnýta íþróttasálfræði við íþróttafræðideild HR.