Við tölum um vöxt — en gleymum því sem vex Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar 27. júlí 2025 15:31 Við reisum heilu kerfin okkar á mælanlegum markmiðum: Hagvexti, framleiðslu, skilvirkni og stöðugum árangri. Í hagfræðikennslu er ekki spurt fyrir hvern hagvöxturinn sé, aðeins hvernig eigi að hámarka hann. Skilningur okkar á hagvexti er reistur á miklum misskilningi sem ýtir undir sundrungu og skortshugsun auk feiknarmikillar hræðslu um að við verðum að skila sífellt meiri afköstum til að við stöndumst kröfur kerfanna. Þau sem sitja eftir í þessum hagvexti — ungt fólk sem ræður ekki við leiguverðið eða þeir sem lenda síðar í skuldagildrum — er sagt að „leggja harðar að sér.“ Það er litið á stöðu þeirra sem ekki blómstra sem persónulegan brest og aumingjaskap en ekki eðli kerfisins. Við tölum um samkeppni sem drifkraft en gleymum að hún skilur alltaf eftir sig tapara. Tapararnir verða bara að sætta sig við tapið og gera betur, vinna meira og hætta vælinu. Á vinnustaðnum sjáum við þetta líka: starfsfólk sem hampar eigin árangri óttast að taka sér tíma frá vinnu til að vera hjá veiku barni. Fólk sem keppir við samstarfsfólk sitt um stöðuhækkanir en saknar gagnkvæms trausts. Við höfum öll séð hvernig þessi hugsun sígur inn í hversdaginn og veikir tengslin á milli okkar. Og stundum er það ekki einu sinni fólk sem segir „nei.“ Það er kerfið sjálft sem hefur orðið - kerfi sem er ekki hannað til að mæta manneskjunni heldur til að flokka og hafna. „The computer says no“ er ekki bara fyndin athugasemd úr Little Britain þáttunum heldur lýsing á því hversu ómanneskjuleg kerfin okkar hafa orðið. Fyrir meðaltöl og mælanleg afköst seljum við siðferðið — og kveikjum á vél sem eyðir sjálfri sér. Það er nóg að lesa fréttirnar til að sjá það. Hvernig komumst við hingað? Þetta var ekki alltaf svona. Fyrri kynslóðir töluðu opinskátt um skyldur gagnvart náunganum. Heiðarleiki, sanngirni og samstaða voru ekki aðeins kennd börnum heldur talin sjálfsögð krafa í samfélaginu. En smám saman, tókum við upp mælikvarða sem létu þessi gildi líta út fyrir að vera óþörf. Við fórum að trúa því að tölur segðu allt. Að markmið væri aðeins raunverulegt ef hægt væri að setja það í Excel-skjal. Við hættum að spyrja hvað væri rétt og sanngjarnt heldur spurðum hvað væri hagkvæmt. Við misstum sjónar á því að hagvöxtur er meira en aukin framleiðni, honum eiga líka að fylgja mannsæmandi lífskjör. Vöxtur krefst þess að þú horfir til allra átta en ekki bara rétt fram fyrir nefið á þér. Að þú sjáir það sem þú forðast að sjá, gefir því rými sem tefur þig og gerir stundum það sem þú þorir ekki að gera en veist innst inni að þú þarft að gera. Kannski þegja þegar hrópað er á þig að tala. Kannski hætta þegar allt segir þér að halda áfram. Þetta er vöxtur í allri sinni dýrð. Allt annað er hraði í hringrás og hefur ekkert með vöxt að gera. Sumir gætu séð þetta sem innri vöxt, en hagfræðin nær einmitt ekki til hjartsláttar hans þeas til bilsins á milli afkastanna, tímans á milli góðæranna. Hvað segir heimspekin okkur ? Við kennum börnum á leikskóla að deila með öðrum, hjálpast að og biðjast afsökunar. Við kennum þeim að velta fyrir sér afleiðingum gjörða sinna og hugsa um aðra. Það er tærasta mynd heimspekinnar. Börnin eru hins vegar svipt henni um leið og þau verða nógu gömul til að „standa sig.“ Kannski væri fyrsta skrefið að færa heimspekina inn í daglegt samtal og inn í menntakerfin? Spyrja: Hver nýtur góðs af kerfinu? Hvað þýðir velgengni ef svo margir njóta hennar ekki? Hvað skuldum við hvert öðru? Við kæmumst kannski ekki að einfaldri niðurstöðu. Við myndum þó muna hvað heldur samfélaginu saman: traust, réttlæti, reisn. Siðfræðin gæti minnt okkur á að hver mælikvarði sem við setjum hefur líka mannlega hlið og afleiðingar. Hún gæti staðið sem mótvægi gagnvart grímulausri skilvirkni og minnt okkur á að það sem er rétt sé ekki alltaf það sem er fljótlegt eða arðbært. Heimspekin gæti opnað rými fyrir spurningar sem eru óþægilegar en nauðsynlegar. Hún gæti kennt okkur að hægja á okkur og horfa ekki aðeins á tölurnar heldur líka á fólkið á bak við tölurnar. Usssssss á ekki að vera siðferðislegt norm. Í mörgum íslenskum fjölskyldum ríkir ósýnilegt samkomulag: ekki ræða það sem raskar rónni. Við höldum áfram að bjóða ættingjanum sem gerir alltaf lítið úr öðrum, annað væri „ókurteisi“. Við segjum við barnið sem upplifði óréttlæti: „Láttu þetta nú ekki trufla þig.“ Við þegjum um sársaukann – og köllum þögnina kurteisi, þroska, jafnvel æðruleysi. Í þessari þögn býr þó siðferðislegt rof. Því hver ver þá sem sannarlega þurfa vernd? Hver talar þegar þögnin hylur brot? Þöggunin virkar eins og samheldni – en hún er ekki reist á heilindum, heldur ótta. Hún er ábreiða yfir „friðinn” en skilur þá eftir sem þurfa sannleikann sinn. Á þennan hátt lærum við svo smátt og smátt að siðferði snýst ekki um rétt og rangt, heldur um það sem fólk þolir að heyra. Við látum það óheyrða verða eðlilegt. Við breytum siðferðislegri ábyrgð í kurteisi. Það sem á vantar er ekki bara hugrekki – heldur innri vissa. Siðfræðin, eða heimspekin, gætu komið þar inn – sem innri vernd. Ekki sem ytri reglur, heldur sem innri vissa: rótfest siðferðisleg skynjun á rétt viðbrögð, jafnvel þegar enginn biður um þau. Slík vissa gæti skapað menningu þar sem þögnin væri ekki lengur sjálfgefin og sannleikurinn ekki talinn ókurteisi. Kannski er lausnin ekki svo flókin? Kannski þurfum við bara að hleypa siðfræðinni og heimspekinni aftur inn — inn í hagfræðina, inn í menntakerfið, inn í öll kerfin okkar. Láta þær verða skyldugreinar í mennta-og háskóla, taka þær fram yfir aðra áfanga sem eru kannski óþarfari. Þannig gætum við lært aftur leikreglurnar sem við töluðum svo mikið um og lærðum svo vel á leikskólaaldri. Að lokum: Siðfræðin og heimspekin bíða eftir að rykið sé dustað af þeim. Þær fara hvorki í manngreinarálit né leita skjóls í skotgröfum ólíkra skoðana og álitamála. Þær mynda jafnvægi milli andstæðinga sem þrátt fyrir allt berjast fyrir því sama. Betra lífi án tillits til þess hver á í hlut. Höfundur er heildrænn ráðgjafi og mastersnemi í heildrænum læknavísindum Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Við viljum tala íslensku, en hvernig Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson Skoðun Sumt er bara ekki hægt að rökræða Ása Lind Finnbogadóttir Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir Skoðun Yfirgangur, yfirlæti og endastöð Strætó Axel Hall Skoðun Halldór 27.03.2024 Halldór Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun Hættur heimsins virða engin landamæri Tótla I. Sæmundsdóttir Skoðun Tímamót í sjálfsvígsforvörnum Ingibjörg Isaksen Skoðun Mansalsmál á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson Skoðun Skoðun Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson skrifar Skoðun Við viljum tala íslensku, en hvernig Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Mansalsmál á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Hættur heimsins virða engin landamæri Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Tímamót í sjálfsvígsforvörnum Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Yfirgangur, yfirlæti og endastöð Strætó Axel Hall skrifar Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar Skoðun Skapandi menntun skilar raunverulegum árangri Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Sex ára sáttmáli Davíð Þorláksson skrifar Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar Skoðun Stjórnendur sem mega ekki stjórna Stefán Vagn Stefánsson skrifar Skoðun Stokkhólmseinkenni sem við ættum að forðast Aðalsteinn Júlíus Magnússon skrifar Skoðun Eflum iðnlöggjöfina og stöðvum brotin Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Pjattkratar taka til Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Sumt er bara ekki hægt að rökræða Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Vaxtamunarviðskipti láta aftur á sér kræla Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Áskorun til ríkisstjórnarinnar: Innleiðum birgðaskyldu á eldsneyti Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Rétt skal vera rétt um gatnamót við Höfðabakka og Bæjarháls Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir skrifar Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir skrifar Skoðun NATO riðar til falls en hvað þýðir það fyrir skilnaðarbarnið Ísland? Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Græðgin í forgrunni Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Greiningar eða lausnir – hvort vegur þyngra? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Sterk staða Hafnarfjarðar Orri Björnsson skrifar Skoðun Bless bless jafnlaunavottun Sigríður Margrét Oddsdóttir skrifar Skoðun Miðstýrt skólakerfi eða fjölbreytni með samræmdu gæðamati? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Heiðursgestur Viðreisnar vill heimsveldi Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Veðmál barna – hættulegur leikur sem hægt er að stöðva Jóhann Steinar Ingimundarson skrifar Sjá meira
Við reisum heilu kerfin okkar á mælanlegum markmiðum: Hagvexti, framleiðslu, skilvirkni og stöðugum árangri. Í hagfræðikennslu er ekki spurt fyrir hvern hagvöxturinn sé, aðeins hvernig eigi að hámarka hann. Skilningur okkar á hagvexti er reistur á miklum misskilningi sem ýtir undir sundrungu og skortshugsun auk feiknarmikillar hræðslu um að við verðum að skila sífellt meiri afköstum til að við stöndumst kröfur kerfanna. Þau sem sitja eftir í þessum hagvexti — ungt fólk sem ræður ekki við leiguverðið eða þeir sem lenda síðar í skuldagildrum — er sagt að „leggja harðar að sér.“ Það er litið á stöðu þeirra sem ekki blómstra sem persónulegan brest og aumingjaskap en ekki eðli kerfisins. Við tölum um samkeppni sem drifkraft en gleymum að hún skilur alltaf eftir sig tapara. Tapararnir verða bara að sætta sig við tapið og gera betur, vinna meira og hætta vælinu. Á vinnustaðnum sjáum við þetta líka: starfsfólk sem hampar eigin árangri óttast að taka sér tíma frá vinnu til að vera hjá veiku barni. Fólk sem keppir við samstarfsfólk sitt um stöðuhækkanir en saknar gagnkvæms trausts. Við höfum öll séð hvernig þessi hugsun sígur inn í hversdaginn og veikir tengslin á milli okkar. Og stundum er það ekki einu sinni fólk sem segir „nei.“ Það er kerfið sjálft sem hefur orðið - kerfi sem er ekki hannað til að mæta manneskjunni heldur til að flokka og hafna. „The computer says no“ er ekki bara fyndin athugasemd úr Little Britain þáttunum heldur lýsing á því hversu ómanneskjuleg kerfin okkar hafa orðið. Fyrir meðaltöl og mælanleg afköst seljum við siðferðið — og kveikjum á vél sem eyðir sjálfri sér. Það er nóg að lesa fréttirnar til að sjá það. Hvernig komumst við hingað? Þetta var ekki alltaf svona. Fyrri kynslóðir töluðu opinskátt um skyldur gagnvart náunganum. Heiðarleiki, sanngirni og samstaða voru ekki aðeins kennd börnum heldur talin sjálfsögð krafa í samfélaginu. En smám saman, tókum við upp mælikvarða sem létu þessi gildi líta út fyrir að vera óþörf. Við fórum að trúa því að tölur segðu allt. Að markmið væri aðeins raunverulegt ef hægt væri að setja það í Excel-skjal. Við hættum að spyrja hvað væri rétt og sanngjarnt heldur spurðum hvað væri hagkvæmt. Við misstum sjónar á því að hagvöxtur er meira en aukin framleiðni, honum eiga líka að fylgja mannsæmandi lífskjör. Vöxtur krefst þess að þú horfir til allra átta en ekki bara rétt fram fyrir nefið á þér. Að þú sjáir það sem þú forðast að sjá, gefir því rými sem tefur þig og gerir stundum það sem þú þorir ekki að gera en veist innst inni að þú þarft að gera. Kannski þegja þegar hrópað er á þig að tala. Kannski hætta þegar allt segir þér að halda áfram. Þetta er vöxtur í allri sinni dýrð. Allt annað er hraði í hringrás og hefur ekkert með vöxt að gera. Sumir gætu séð þetta sem innri vöxt, en hagfræðin nær einmitt ekki til hjartsláttar hans þeas til bilsins á milli afkastanna, tímans á milli góðæranna. Hvað segir heimspekin okkur ? Við kennum börnum á leikskóla að deila með öðrum, hjálpast að og biðjast afsökunar. Við kennum þeim að velta fyrir sér afleiðingum gjörða sinna og hugsa um aðra. Það er tærasta mynd heimspekinnar. Börnin eru hins vegar svipt henni um leið og þau verða nógu gömul til að „standa sig.“ Kannski væri fyrsta skrefið að færa heimspekina inn í daglegt samtal og inn í menntakerfin? Spyrja: Hver nýtur góðs af kerfinu? Hvað þýðir velgengni ef svo margir njóta hennar ekki? Hvað skuldum við hvert öðru? Við kæmumst kannski ekki að einfaldri niðurstöðu. Við myndum þó muna hvað heldur samfélaginu saman: traust, réttlæti, reisn. Siðfræðin gæti minnt okkur á að hver mælikvarði sem við setjum hefur líka mannlega hlið og afleiðingar. Hún gæti staðið sem mótvægi gagnvart grímulausri skilvirkni og minnt okkur á að það sem er rétt sé ekki alltaf það sem er fljótlegt eða arðbært. Heimspekin gæti opnað rými fyrir spurningar sem eru óþægilegar en nauðsynlegar. Hún gæti kennt okkur að hægja á okkur og horfa ekki aðeins á tölurnar heldur líka á fólkið á bak við tölurnar. Usssssss á ekki að vera siðferðislegt norm. Í mörgum íslenskum fjölskyldum ríkir ósýnilegt samkomulag: ekki ræða það sem raskar rónni. Við höldum áfram að bjóða ættingjanum sem gerir alltaf lítið úr öðrum, annað væri „ókurteisi“. Við segjum við barnið sem upplifði óréttlæti: „Láttu þetta nú ekki trufla þig.“ Við þegjum um sársaukann – og köllum þögnina kurteisi, þroska, jafnvel æðruleysi. Í þessari þögn býr þó siðferðislegt rof. Því hver ver þá sem sannarlega þurfa vernd? Hver talar þegar þögnin hylur brot? Þöggunin virkar eins og samheldni – en hún er ekki reist á heilindum, heldur ótta. Hún er ábreiða yfir „friðinn” en skilur þá eftir sem þurfa sannleikann sinn. Á þennan hátt lærum við svo smátt og smátt að siðferði snýst ekki um rétt og rangt, heldur um það sem fólk þolir að heyra. Við látum það óheyrða verða eðlilegt. Við breytum siðferðislegri ábyrgð í kurteisi. Það sem á vantar er ekki bara hugrekki – heldur innri vissa. Siðfræðin, eða heimspekin, gætu komið þar inn – sem innri vernd. Ekki sem ytri reglur, heldur sem innri vissa: rótfest siðferðisleg skynjun á rétt viðbrögð, jafnvel þegar enginn biður um þau. Slík vissa gæti skapað menningu þar sem þögnin væri ekki lengur sjálfgefin og sannleikurinn ekki talinn ókurteisi. Kannski er lausnin ekki svo flókin? Kannski þurfum við bara að hleypa siðfræðinni og heimspekinni aftur inn — inn í hagfræðina, inn í menntakerfið, inn í öll kerfin okkar. Láta þær verða skyldugreinar í mennta-og háskóla, taka þær fram yfir aðra áfanga sem eru kannski óþarfari. Þannig gætum við lært aftur leikreglurnar sem við töluðum svo mikið um og lærðum svo vel á leikskólaaldri. Að lokum: Siðfræðin og heimspekin bíða eftir að rykið sé dustað af þeim. Þær fara hvorki í manngreinarálit né leita skjóls í skotgröfum ólíkra skoðana og álitamála. Þær mynda jafnvægi milli andstæðinga sem þrátt fyrir allt berjast fyrir því sama. Betra lífi án tillits til þess hver á í hlut. Höfundur er heildrænn ráðgjafi og mastersnemi í heildrænum læknavísindum
Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir Skoðun
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar
Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar
Skoðun Áskorun til ríkisstjórnarinnar: Innleiðum birgðaskyldu á eldsneyti Halla Hrund Logadóttir skrifar
Skoðun Rétt skal vera rétt um gatnamót við Höfðabakka og Bæjarháls Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir skrifar
Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir skrifar
Skoðun NATO riðar til falls en hvað þýðir það fyrir skilnaðarbarnið Ísland? Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar
Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir Skoðun
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun