Skoðun

Hring­ekja verð­tryggingar og hárra vaxta

Benedikt Gíslason skrifar

Allt frá árinu 1979 hefur verið heimilt hér á landi að verðtryggja sparnað og skuldir. Sú breyting þótti nauðsynleg til að bregðast við þeirri óðaverðbólgu og eignarýrnun sem hafði sett mark sitt á árin á undan.

En þrátt fyrir ýmsa kosti verðtryggingar getur víðtæk notkun hennar haft verulega ókosti í för með sér eins og hér verður aðeins rakið.

Víðtæk notkun

Fljótlega eftir að verðtryggingin var heimiluð varð notkun hennar mjög víðtæk hér á landi. Hér byggðist upp verð- og ríkistryggt húsnæðislánakerfi sem var fjármagnað af lífeyrissjóðum og sparifjáreigendum og voru fáir eða engir óverðtryggðir lánakostir í boði fyrir heimilin.

Ísland er einsdæmi hvað þetta varðar því að erlendis er verðtrygging ekki jafn almenn og hér á landi og sjaldan notuð við útlán til heimila. Hún finnst helst á ríkisskuldabréfum og skuldum veitu- og innviðafyrirtækja og eru lífeyrissjóðir, líkt og hér á landi, stærstu kaupendur verðtryggðra skuldabréfa.

Leiðir til hærri vaxta

Óverðtryggðum valkostum heimilanna fjölgaði ekki hér á landi fyrr en bankarnir fóru að veita íbúðalán í meiri mæli og hafa vinsældir þeirra sveiflast með vaxtastigi í landinu. Þegar verðbólga er lág og vextir einnig sækir fólk í óverðtryggð íbúðalán en eftir því sem verðbólga og vextir hækka eykst sókn í verðtryggð lán, sem fela í sér lægri mánaðarlega greiðslubyrði en hægari eignamyndun.

Það gefur augaleið að þegar heimilin geta einfaldlega fært sig aftur yfir í verðtryggð íbúðalán, og jafnvel aukið þar með mánaðarlegar ráðstöfunartekjur sínar, minnka áhrif stýrivaxtahækkana Seðlabankans. Að auki þá leiða háir vextir til ákveðins vítahrings þar sem þeir draga úr eftirspurn á fasteignamarkaði en einnig framboði því verktakar veigra sér við að ráðast í byggingaframkvæmdir. Á tímum þegar fólksfjölgun er umtalsverð verður ekki hjá því komist að framboðsskortur leiði til hærra íbúðaverðs og þar með aukinnar verðbólgu. Vextir þurfa þar af leiðandi að hækka enn frekar og haldast háir lengur en ella. Hið háa vaxtastig sem við búum við í dag skýrist meðal annars af þessari hringekju verðtryggingar og hárra vaxta.

Verðtrygging lífeyrisgreiðslna býr ekki til viðbótarréttindi

Íslenska lífeyriskerfið geymir meirihluta sparnaðar almennings og er eitt öflugasta lífeyrissjóðakerfi heims, með 15,5% lögbundnum og skattfrjálsum iðgjöldum til viðbótar frjálsum lífeyrissparnaði og ríkri samtryggingu. Kerfið er fyrir löngu orðið töluvert stærra en innlenda bankakerfið og vátryggingafélögin samanlagt og hefur því afar mikil áhrif í okkar hagkerfi.

Sú staðreynd að lífeyriskerfið okkar er verðtryggt með þessum hætti – með 3,5% raunávöxtunarkröfu – býr eðlilega til spurn lífeyrissjóða eftir verðtryggðum eignum í viðleitni þeirra til að verja kaupmátt sjóðfélaga sinna og eykur þannig vægi verðtryggingar í hagkerfinu. Þar sem lífeyrissjóðir eru stærstu þátttakendur á íslenskum fjármálamarkaði er uppbygging réttindakerfis lífeyrissjóða líklega eitt stærsta tannhjólið í hringekju verðtryggingar og hárra vaxta.

Lífeyriskerfið okkar byggist á verðtryggingu því lífeyrisgreiðslur eru verðtryggðar samkvæmt lögum. Réttindi eignast sjóðfélagar með greiðslu iðgjalda sem lífeyrissjóðir eru skuldbundnir til að greiða þeim í formi lífeyris. Réttindi sjóðfélaga byggja einnig á því að eignir sjóðanna ávaxtist að meðaltali um 3,5% á ári umfram verðbólgu yfir lengra tímabil, að öðru óbreyttu. Þannig er uppgjörskrafa lífeyrissjóðanna verðtryggð.

Ef eignir lífeyrissjóða skila hærri raunávöxtun en 3,5% þá munu lífeyrissjóðir auka réttindi og greiða sjóðfélögum hærri lífeyri en ef þeir ná ekki þessu ávöxtunarviðmiði þá munu lífeyrissjóðir greiða lægri lífeyri. Forsenda verðtryggðra lífeyrisréttinda án skerðingar er því að lífeyrissjóðir skili að minnsta kosti 3,5% raunávöxtun á eignir sínar. Þannig er það ekki verðtrygging lífeyrisréttinda sem slík sem býr til verðmæti fyrir sjóðfélaga heldur er það ávöxtun eigna sjóðanna sem ræður lífeyrisgreiðslum. Iðgjöld í lífeyrissjóði mynda lífeyrisréttindi og ávöxtun sjóða eykur réttindin en úthlutun þeirra með verðtryggðum hætti býr ekki til nein viðbótarréttindi fyrir lífeyrisþega.

Sú staðreynd að lífeyriskerfið okkar er verðtryggt með þessum hætti – með 3,5% raunávöxtunarkröfu – býr eðlilega til spurn lífeyrissjóða eftir verðtryggðum eignum í viðleitni þeirra til að verja kaupmátt sjóðfélaga sinna og eykur þannig vægi verðtryggingar í hagkerfinu. Þar sem lífeyrissjóðir eru stærstu þátttakendur á íslenskum fjármálamarkaði er uppbygging réttindakerfis lífeyrissjóða líklega eitt stærsta tannhjólið í hringekju verðtryggingar og hárra vaxta.

Felur í sér eignatilfærslu frá þeim yngri til hinna eldri

Það er að mörgu leyti eðlilegt að lífeyrissjóðir sækist eftir verðtryggðum skuldabréfum, þ.e. fjárfesti í verðtryggðum eignum, til að verja kaupmátt sjóðfélaga sinna, óháð því hvort það sé bundið í lög eða ekki. Það yrði því líklega engin töfralausn fyrir lántakendur ef ávöxtunarviðmið lífeyrissjóða yrðu lækkuð með lagabreytingu eða verðtryggingu lífeyrisgreiðslna breytt.

En þegar allt kemur til alls eru yngri kynslóðir – þær sem eru að koma yfir sig þaki – að greiða hærri vexti af íbúðalánum sínum en ella sökum víðtækrar notkunar verðtryggingar. Þessir vextir skila sér svo til eldri kynslóða í formi lífeyrisgreiðslna. Það er því ekki síst yngra fólk sem tryggir kaupmátt lífeyrisgreiðslna. Vissulega má einnig líta svo á að íslensk heimili borgi sjálfum sér verðtryggða vexti yfir starfsævina sem þau geta svo vænst að fá til baka í formi verðtryggðra eftirlauna. Er þetta ákjósanlegt fyrirkomulag sem við viljum hafa áfram? Og verður þessi tilhögun sjálfbær eftir nokkra áratugi þegar yngri kynslóðin í dag fer á eftirlaunaaldur?

Vissulega hefur fleira en verðtrygging áhrif á vaxtastig landsins. Hins vegar má ljóst vera að áhrif hennar eru umtalsverð og tímabært að ræða með opnum hug hvort rétt sé að draga úr vægi verðtryggingar í íslensku hagkerfi og laga hringekjuna sem fór í gang árið 1979 að breyttum tímum. Það myndi kalla á breytingar á uppbyggingu réttindakerfis lífeyrissjóðanna.

Höfundur er bankastjóri Arion banka.




Skoðun

Sjá meira


×