Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir skrifar 10. október 2025 07:30 Stjórnvöld hafa kynnt áform um að leggja niður Heilbrigðiseftirlit sveitarfélaganna og flytja verkefni þeirra til Matvælastofnunar og Umhverfis- og Orkustofnunar. Í kynningu er því haldið fram að með þessu sé verið að fækka stofnunum úr ellefu í tvær. Þessi framsetning er í besta falli villandi. Heilbrigðiseftirlit sveitarfélaganna er svæðisbundin stofnun sem má líta á sem eina heild með margar starfstöðvar um landið. Þessi svæðisskipting mun ekki breytast með fyrirhuguðum breytingum, ef miðað er við áformin sem kynnt hafa verið, en samkvæmt þeim er stefnt að því að starfstöðvar haldist áfram dreifðar um landið. Í dag hafa rekstraraðilar einn eftirlitsaðila innan síns svæðis, en verði breytingarnar að veruleika munu þeir hafa tvo eftirlitsaðila, sem dæmi, þá þurfa rekstraraðilar, eins og veitingastaðir, líkamsræktarstöðvar og leikskólar að eiga samskipti við tvær ríkisstofnanir, Matvælastofnun og Umhverfis- og Orkustofnun í staðinn fyrir Heilbrigðiseftirlit. Þetta er aukið skrifræði og meira flækjustig fyrir atvinnulífið, en ekki sú einföldun sem boðuð er, auk þess sem hætt er á að breytingar gætu komið niður á þeim mikilvægu verkefnum sem heilbrigðiseftirlitið sinnir. Skortur á samráði og undirbúningi Það sem veldur sérstökum áhyggjum er að samráð við heilbrigðiseftirlitin sjálf og sérfræðinga á sviðinu hefur ekki farið fram með fullnægjandi hætti. Ítrekaðar ábendingar fagfólks um að slíkar breytingar myndu flækja kerfið enn frekar hafa verið hunsaðar. Tryggja þarf fagmennsku þegar verið er að gera kerfisbreytingar sem snerta bæði atvinnulíf og almenning, nauðsynlegt er að byggja á traustri greiningu og umræðu við alla hagaðila, ekki síst þá sem starfa á vettvangi. Það hefur ekki verið gert í þessu tilviki og ber það vott um skort á fagmennsku. Engin kostnaðargreining Engin heildstæð kostnaðargreining hefur farið fram. Óljóst er hvert fagfólk heilbrigðiseftirlitanna á að flytjast, hvaða tækjabúnað stofnanirnar þurfa að búa yfir, hver kostnaður við uppsetningu á nýjum starfstöðvum verður og hvað verður um starfsaðstöðu hringinn í kringum landið. Án slíkrar greiningar er óábyrgt að hefja breytingar af þessu tagi. Við þetta má bæta að engin greining hefur farið fram á þeim verkefnum sem Heilbrigðiseftirlit sveitafélaga sinna sem eru yfirgripsmikil, né hvernig best sé að sinna þeim. Endurtekin mistök stjórnvalda Einföldun er eftirsóknarverð en vanda þarf til verka svo tilganginum sé náð. Áform stjórnvalda um að leggja niður heilbrigðiseftirlit minna óneitanlega á fyrri tilraunir til einföldunar sem hafa gengið illa. Gott dæmi er nýleg skráningareglugerð, þar sem hluti fyrirtækja, sem áður voru starfsleyfisskyld hjá heilbrigðiseftirlitum sveitarfélaga (HES), var bætt við skráningarkerfi Umhverfis- og Orkustofnunar. Tilgangurinn var sagður sá að einfalda kerfið. Í framkvæmd reynist það hafa þveröfug áhrif, því HES er áfram að sinna eftirliti og úttektum á þessum sama hópi fyrirtækja. Fyrirtæki þurfa nú bæði að sækja um skráningu hjá Umhverfis- og Orkustofnun og mörg einnig að sækja um starfsleyfi hjá HES. Niðurstaðan er tvöfalt leyfisveitingakerfi sem veldur ruglingi og er óþjált í framkvæmd bæði fyrir fyrirtækin sjálf sem og eftirlitsaðila. Enn frekar var flækjustigið aukið með ákvæði í nýrri reglugerð um hollustuhætti, sem kom út í júní 2024, þar sem mælt var fyrir um fjögurra vikna auglýsingaskyldu á litlum og meðalstórum fyrirtækjum sem eru starfsleyfisskyld. HES hefur mótmælt þessu ákvæði harðlega. Auglýsingaskylda þessi hefur reynst bæði óþörf og íþyngjandi og hefur hún kallað fram ómarkvissar undantekningar. Sem dæmi fengu veitingamenn undanþágu frá reglunni með því að færa starfsemina úr flokki starfsleyfisskyldra fyrirtækja yfir í flokk skráningarskyldra (út frá hollustuháttalögum), í stað þess að afnema skylduna. Aðrir fyrirtækjaflokkar sátu þó eftir með óbreytta kvöð. Þetta er dæmi um svokallaða „gullhúðun“; að stjórnvöld setji óþarfa kvaðir og reglur ofan á tilskipanir Evrópusambandsins. Í stað þess að létta á flóknum ferlum hafa stjórnvöld bætt við nýjum reglum sem gera kerfið óskilvirkt og flóknara fyrir alla sem starfa innan þess. Almannahagsmunir í hættu Áformin virðast aðeins ná til starfsleyfis- og skráningarskyldum fyrirtækja en heilbrigðiseftirlitin sinna auk þess fjölda samfélagslegra verkefna. Þau takast á við ýmis mál vegna kvartana og ábendinga frá almenningi t.d. vegna hávaða, óheilnæms húsnæðis, sóðaskapar og ólyktar, þá sinna þau vöktun strandlengjunnar, taka neysluvatnssýni, veita umsagnir til sveitarfélaga og til sýslumanna og sinna ýmsum verkefnum í samstarfi við lögreglu, vinnueftirlit og eldvarnareftirliti. Óljóst er hver mun bera ábyrgð á þessum verkefnum í framtíðinni. Það er óásættanlegt að þessi þjónusta, sem snýr beint að lífsgæðum almennings, sé skilin eftir í óvissu. Áskorun um vönduð vinnubrögð Fyrirhugaðar breytingar á heilbrigðiseftirliti sveitarfélaga fela ekki í sér einföldun, heldur auka skrifræði, tvöfalt leyfisveitinga- og eftirlitskerfi og þar með auka flækjustig. Þær eru kynntar án heildstæðrar greiningar á áhrifum, án kostnaðarmats og án raunverulegs samráðs við sérfræðinga eða sveitarfélög. Skynsamlegt væri að ráðherra og Alþingi íhugi að stíga skref til baka áður en lengra er haldið og leiðrétti misheppnaðar breytingar á reglum. Nauðsynlegt er að leggja fram faglega úttekt sem tekur til verkefna, mannauðs, tækjabúnaðar, starfsaðstöðu og samfélagslegra áhrifa. Þá verður að tryggja raunverulegt samráð við sérfræðinga, heilbrigðiseftirlit og hagsmunaaðila. Að öðrum kosti eru almannahagsmunir, grunnþjónusta sveitarfélaga og atvinnulífið sjálft sett í óásættanlega óvissu sem gæti haft alvarlegar afleiðingar. Heilbrigðiseftirlitin eru ekki jaðarstofnun sem hægt er að hagræða tilviljanakennt með stjórnsýslulegum tilskipunum. Þau eru lykilstofnanir sem standa vörð um almannaheill, vernda heilnæmt umhverfi og tryggja rétt borgaranna til heilbrigðs lífsumhverfis. Í þessu samhengi er nálægð við nærumhverfi mikilvægt. Kallað er eftir ábyrgum vinnubrögðum. Alþingi og ráðherrar verða að endurmeta áformin, tryggja gagnsæi, fagleg vinnubrögð og eiga virkt samtal við þá sem hafa sérþekkingu á málaflokknum. Lýðheilsa og grunnþarfir almennings eru ekki tilraunaverkefni – þær eiga að vera í forgangi og þær krefjast vandaðra ákvarðana og ábyrgðar. Höfundur er heilbrigðisfulltrúi í Reykjavík. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ríkisstjórn Kristrúnar Frostadóttur Heilbrigðiseftirlit Heilbrigðismál Mest lesið Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Eflum geðheilsu alla daga Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Skoðanagrein – Alþjóðlegi Gigtardaginn: Achieve Your Dreams Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Drifkraftur bata – Alþjóðlegi geðheilbrigðisdagurinn Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Lordinn lýgur! Andrés Pétursson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að þykjast með líf barnanna okkar Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson skrifar Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar Skoðun Varasjóður eða hefðbundið styrkjakerfi? Birgitta Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Geðheilsa á tímum óvissu og áskorana María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir skrifar Skoðun Villta vestur ólöglegra veðmálaauglýsinga á Íslandi Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson skrifar Skoðun Að gera ráð fyrir frelsi Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að þekkja sín takmörk Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Gervigreind og dómgreind Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Fjárfesting í réttindum barna bætir fjárhag sveitarfélaga Marín Rós Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson skrifar Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Hjálpum fólki að eignast börn Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir skrifar Sjá meira
Stjórnvöld hafa kynnt áform um að leggja niður Heilbrigðiseftirlit sveitarfélaganna og flytja verkefni þeirra til Matvælastofnunar og Umhverfis- og Orkustofnunar. Í kynningu er því haldið fram að með þessu sé verið að fækka stofnunum úr ellefu í tvær. Þessi framsetning er í besta falli villandi. Heilbrigðiseftirlit sveitarfélaganna er svæðisbundin stofnun sem má líta á sem eina heild með margar starfstöðvar um landið. Þessi svæðisskipting mun ekki breytast með fyrirhuguðum breytingum, ef miðað er við áformin sem kynnt hafa verið, en samkvæmt þeim er stefnt að því að starfstöðvar haldist áfram dreifðar um landið. Í dag hafa rekstraraðilar einn eftirlitsaðila innan síns svæðis, en verði breytingarnar að veruleika munu þeir hafa tvo eftirlitsaðila, sem dæmi, þá þurfa rekstraraðilar, eins og veitingastaðir, líkamsræktarstöðvar og leikskólar að eiga samskipti við tvær ríkisstofnanir, Matvælastofnun og Umhverfis- og Orkustofnun í staðinn fyrir Heilbrigðiseftirlit. Þetta er aukið skrifræði og meira flækjustig fyrir atvinnulífið, en ekki sú einföldun sem boðuð er, auk þess sem hætt er á að breytingar gætu komið niður á þeim mikilvægu verkefnum sem heilbrigðiseftirlitið sinnir. Skortur á samráði og undirbúningi Það sem veldur sérstökum áhyggjum er að samráð við heilbrigðiseftirlitin sjálf og sérfræðinga á sviðinu hefur ekki farið fram með fullnægjandi hætti. Ítrekaðar ábendingar fagfólks um að slíkar breytingar myndu flækja kerfið enn frekar hafa verið hunsaðar. Tryggja þarf fagmennsku þegar verið er að gera kerfisbreytingar sem snerta bæði atvinnulíf og almenning, nauðsynlegt er að byggja á traustri greiningu og umræðu við alla hagaðila, ekki síst þá sem starfa á vettvangi. Það hefur ekki verið gert í þessu tilviki og ber það vott um skort á fagmennsku. Engin kostnaðargreining Engin heildstæð kostnaðargreining hefur farið fram. Óljóst er hvert fagfólk heilbrigðiseftirlitanna á að flytjast, hvaða tækjabúnað stofnanirnar þurfa að búa yfir, hver kostnaður við uppsetningu á nýjum starfstöðvum verður og hvað verður um starfsaðstöðu hringinn í kringum landið. Án slíkrar greiningar er óábyrgt að hefja breytingar af þessu tagi. Við þetta má bæta að engin greining hefur farið fram á þeim verkefnum sem Heilbrigðiseftirlit sveitafélaga sinna sem eru yfirgripsmikil, né hvernig best sé að sinna þeim. Endurtekin mistök stjórnvalda Einföldun er eftirsóknarverð en vanda þarf til verka svo tilganginum sé náð. Áform stjórnvalda um að leggja niður heilbrigðiseftirlit minna óneitanlega á fyrri tilraunir til einföldunar sem hafa gengið illa. Gott dæmi er nýleg skráningareglugerð, þar sem hluti fyrirtækja, sem áður voru starfsleyfisskyld hjá heilbrigðiseftirlitum sveitarfélaga (HES), var bætt við skráningarkerfi Umhverfis- og Orkustofnunar. Tilgangurinn var sagður sá að einfalda kerfið. Í framkvæmd reynist það hafa þveröfug áhrif, því HES er áfram að sinna eftirliti og úttektum á þessum sama hópi fyrirtækja. Fyrirtæki þurfa nú bæði að sækja um skráningu hjá Umhverfis- og Orkustofnun og mörg einnig að sækja um starfsleyfi hjá HES. Niðurstaðan er tvöfalt leyfisveitingakerfi sem veldur ruglingi og er óþjált í framkvæmd bæði fyrir fyrirtækin sjálf sem og eftirlitsaðila. Enn frekar var flækjustigið aukið með ákvæði í nýrri reglugerð um hollustuhætti, sem kom út í júní 2024, þar sem mælt var fyrir um fjögurra vikna auglýsingaskyldu á litlum og meðalstórum fyrirtækjum sem eru starfsleyfisskyld. HES hefur mótmælt þessu ákvæði harðlega. Auglýsingaskylda þessi hefur reynst bæði óþörf og íþyngjandi og hefur hún kallað fram ómarkvissar undantekningar. Sem dæmi fengu veitingamenn undanþágu frá reglunni með því að færa starfsemina úr flokki starfsleyfisskyldra fyrirtækja yfir í flokk skráningarskyldra (út frá hollustuháttalögum), í stað þess að afnema skylduna. Aðrir fyrirtækjaflokkar sátu þó eftir með óbreytta kvöð. Þetta er dæmi um svokallaða „gullhúðun“; að stjórnvöld setji óþarfa kvaðir og reglur ofan á tilskipanir Evrópusambandsins. Í stað þess að létta á flóknum ferlum hafa stjórnvöld bætt við nýjum reglum sem gera kerfið óskilvirkt og flóknara fyrir alla sem starfa innan þess. Almannahagsmunir í hættu Áformin virðast aðeins ná til starfsleyfis- og skráningarskyldum fyrirtækja en heilbrigðiseftirlitin sinna auk þess fjölda samfélagslegra verkefna. Þau takast á við ýmis mál vegna kvartana og ábendinga frá almenningi t.d. vegna hávaða, óheilnæms húsnæðis, sóðaskapar og ólyktar, þá sinna þau vöktun strandlengjunnar, taka neysluvatnssýni, veita umsagnir til sveitarfélaga og til sýslumanna og sinna ýmsum verkefnum í samstarfi við lögreglu, vinnueftirlit og eldvarnareftirliti. Óljóst er hver mun bera ábyrgð á þessum verkefnum í framtíðinni. Það er óásættanlegt að þessi þjónusta, sem snýr beint að lífsgæðum almennings, sé skilin eftir í óvissu. Áskorun um vönduð vinnubrögð Fyrirhugaðar breytingar á heilbrigðiseftirliti sveitarfélaga fela ekki í sér einföldun, heldur auka skrifræði, tvöfalt leyfisveitinga- og eftirlitskerfi og þar með auka flækjustig. Þær eru kynntar án heildstæðrar greiningar á áhrifum, án kostnaðarmats og án raunverulegs samráðs við sérfræðinga eða sveitarfélög. Skynsamlegt væri að ráðherra og Alþingi íhugi að stíga skref til baka áður en lengra er haldið og leiðrétti misheppnaðar breytingar á reglum. Nauðsynlegt er að leggja fram faglega úttekt sem tekur til verkefna, mannauðs, tækjabúnaðar, starfsaðstöðu og samfélagslegra áhrifa. Þá verður að tryggja raunverulegt samráð við sérfræðinga, heilbrigðiseftirlit og hagsmunaaðila. Að öðrum kosti eru almannahagsmunir, grunnþjónusta sveitarfélaga og atvinnulífið sjálft sett í óásættanlega óvissu sem gæti haft alvarlegar afleiðingar. Heilbrigðiseftirlitin eru ekki jaðarstofnun sem hægt er að hagræða tilviljanakennt með stjórnsýslulegum tilskipunum. Þau eru lykilstofnanir sem standa vörð um almannaheill, vernda heilnæmt umhverfi og tryggja rétt borgaranna til heilbrigðs lífsumhverfis. Í þessu samhengi er nálægð við nærumhverfi mikilvægt. Kallað er eftir ábyrgum vinnubrögðum. Alþingi og ráðherrar verða að endurmeta áformin, tryggja gagnsæi, fagleg vinnubrögð og eiga virkt samtal við þá sem hafa sérþekkingu á málaflokknum. Lýðheilsa og grunnþarfir almennings eru ekki tilraunaverkefni – þær eiga að vera í forgangi og þær krefjast vandaðra ákvarðana og ábyrgðar. Höfundur er heilbrigðisfulltrúi í Reykjavík.
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun
Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar
Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar
Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar
Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar
Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun