Hvaða svívirðingar segja menn um keisarann á fylleríi? Þórlindur Kjartansson skrifar 12. október 2018 07:45 Góði dátinn Svejk var ekki lengi að koma sér í vandræði gagnvart leynilögreglumanninum Bretschneider þegar þeir hittust á kaffihúsinu Bikarinn í Vínarborg. Það þurfti heldur ekki mikið til. Sú einfalda staðhæfing Svejks, að fólk ætti það til að tala af vanvirðingu um keisarann á fylleríum, dugði til þess að leynilögreglumaðurinn handtók hann—og lét sér ekki nægja það heldur greip líka hinn orðvara veitingamann Pavilec og dró báða á lögreglustöðina. Jafnvel þótt Svejk hafi sjálfur tekið skilmerkilega fram að honum fyndist keisarinn alls ekki eiga það skilið að sagðar væru um hann svívirðingar þá var hann auðvitað að storka örlögunum með því að gefa í skyn að hann hefði samúð með því að annað fólk væri svo óvandað að virðingu sinni. Borgarleg mannréttindi Sögusvið Góða dátans Svejk er annar áratugur tuttugustu aldarinnar, sem er auðvitað löngu eftir að tjáningarfrelsið var fundið upp—en lengi frameftir öldum gat fólk þó átt von á því að vera refsað sérstaklega ef upp komst að það talaði illa um þjóðarleiðtoga og stjórnvöld. Slíkt er auðvitað ekki uppi á teningnum í dag á Vesturlöndum þar sem fólk er verndað í bak og fyrir af alls konar mannréttindum sem varin eru í stjórnarskrám og alþjóðlegum sáttmálum. Það myndi því engum manni detta í hug að Svejk ætti á hættu að vera handtekinn árið 2018 í Vínarborg fyrir að segja við lögreglumann að til sé fólk sem segi svívirðingar um keisarann á fylleríum. Og það er líka eins gott. Ef það er einhver risastór lærdómur sem draga má af sögunni—og ætti að vera tiltölulega óumdeildur—þá er það sá sannleikur að hin svokölluðu borgaralegu mannréttindi eru mikilvægustu stoðir mannvænlegs, friðsams og siðaðs samfélags. Þessi réttindi eru meira að segja mikilvægari heldur en lýðræðið, þótt nánast sé óhugsandi að annað geti þrifist til langs tíma án hins. Kúgun í þögninni Af þessum borgaralegu mannréttindum er tjáningarfrelsið oftast talið mikilvægast. Þegar stjórnvöld ákveða að hefta með valdboði rétt fólks til þess að tjá sig—til dæmis með svívirðingum um keisarann á fylleríum—þá er tómt mál að tala um raunverulegt lýðræði, og býsna hætt er við að öll gagnrýni á stjórnvöld og viðteknar skoðanir koðni fljótt niður. Með því er skrúfað fyrir uppsprettur nýrra strauma í stjórnmálum, vísindum og menningarlífi. Það er líka þannig í öllum bókmenntum sem fjalla um harðstjórnir og hörmungarheima að þar er fólki refsað harkalega fyrir að tjá sig frjálst; og jafnvel fyrir að hugsa frjálst. Þetta er ekki bara meginþema í bókmenntum á borð við 1984, Brave New World og Farenheit 451—heldur kveikti JK Rowling á sömu peru þegar hún ákvað að illmennið Voldemort væri svo máttugt að fólk þyrði ekki einu sinni að segja nafnið hans upphátt heldur talaði bara um „þann sem ekki má nefna“. Það felst nefnilega heilmikil kúgun í því að þagga niður í fólki; hvort sem kúgarinn kemur fram í formi refsiglaðra stjórnvalda, ofstopafulls múgs eða—sem oftast er—í óskilgreindum ótta og sjálfsritskoðun. Þetta veit fólk í harðstjórnarríkjum mætavel. Ef maður hittir unga stúdenta á bar í Moskvu þá munu þeir tala mjög varlega um þarlend stjórnvöld þangað til þeir telja sig fullvissa um að hægt sé að treysta viðmælandanum. Þar vill enginn láta spyrjast um sig að hann segi svívirðingar um keisarann á fylleríi. Í Norður-Kóreu fæst ekki nokkur maður til þess að láta í ljós annað en djúpstæða lotningu gagnvart einvaldinum. Og hvað má þá segja um Sádi-Arabíu? Þar beita stjórnvöld miskunnarlausri kúgun gegn öllum þeim sem með sannfærandi málflutningi geta ógnað valdi konungsfjölskyldunnar. Nú síðast hvarf Jamal Khashoggi, nafntogaður gagnrýnandi stjórnvalda, eftir að hafa verið ginntur inn í ræðismannsskrifstofu Sádi-Arabíu í Istanbúl. Tyrknesk stjórnvöld þykjast fullviss um að þar hafi fimmtán manna hópur frá sádiarabískum yfirvöldum drepið manninn og bútað hann niður. Þetta hefur ekki verið sannað, en flest bendir til þess að stjórnvöld í Riyahd séu ekki bara sek um glæpinn heldur vilji gjarnan auglýsa hann; öðrum til varnaðar. Tjáningarfrelsi fyrir fávita Þótt allir geti líklega tekið undir mikilvægi tjáningarfrelsis fyrir gagnrýnendur í harðstjórnarríkjum þá leyfum við sambærilegu frelsi stundum að fara í taugarnar á okkur þegar okkur finnst illa farið með það. Þá lætur fólk sér ekki nægja að segja um þvælukenndar og heimskulegar deleringar á Facebook að málflutningurinn dæmi sig sjálfur—heldur eru gerðar kröfur um refsingar og atvinnumissi. Þessar kröfur heyrast, og nást jafnvel fram, þótt engin leið sé að líta á slíkt þrugl sem alvarlegt innlegg í umræðuna heldur eigi miklu meira skylt við óvarlegt og heimskulegt tuð á fylleríum á krám og kaffihúsum. Tjáningarfrelsið er nefnilega ekki mikilvægt af því það verndar rétt sjónarmið og kurteislega tjáningu—heldur af því það verndar öll sjónarmið og alla tjáningu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Þórlindur Kjartansson Mest lesið 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Skoðun Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Sjá meira
Góði dátinn Svejk var ekki lengi að koma sér í vandræði gagnvart leynilögreglumanninum Bretschneider þegar þeir hittust á kaffihúsinu Bikarinn í Vínarborg. Það þurfti heldur ekki mikið til. Sú einfalda staðhæfing Svejks, að fólk ætti það til að tala af vanvirðingu um keisarann á fylleríum, dugði til þess að leynilögreglumaðurinn handtók hann—og lét sér ekki nægja það heldur greip líka hinn orðvara veitingamann Pavilec og dró báða á lögreglustöðina. Jafnvel þótt Svejk hafi sjálfur tekið skilmerkilega fram að honum fyndist keisarinn alls ekki eiga það skilið að sagðar væru um hann svívirðingar þá var hann auðvitað að storka örlögunum með því að gefa í skyn að hann hefði samúð með því að annað fólk væri svo óvandað að virðingu sinni. Borgarleg mannréttindi Sögusvið Góða dátans Svejk er annar áratugur tuttugustu aldarinnar, sem er auðvitað löngu eftir að tjáningarfrelsið var fundið upp—en lengi frameftir öldum gat fólk þó átt von á því að vera refsað sérstaklega ef upp komst að það talaði illa um þjóðarleiðtoga og stjórnvöld. Slíkt er auðvitað ekki uppi á teningnum í dag á Vesturlöndum þar sem fólk er verndað í bak og fyrir af alls konar mannréttindum sem varin eru í stjórnarskrám og alþjóðlegum sáttmálum. Það myndi því engum manni detta í hug að Svejk ætti á hættu að vera handtekinn árið 2018 í Vínarborg fyrir að segja við lögreglumann að til sé fólk sem segi svívirðingar um keisarann á fylleríum. Og það er líka eins gott. Ef það er einhver risastór lærdómur sem draga má af sögunni—og ætti að vera tiltölulega óumdeildur—þá er það sá sannleikur að hin svokölluðu borgaralegu mannréttindi eru mikilvægustu stoðir mannvænlegs, friðsams og siðaðs samfélags. Þessi réttindi eru meira að segja mikilvægari heldur en lýðræðið, þótt nánast sé óhugsandi að annað geti þrifist til langs tíma án hins. Kúgun í þögninni Af þessum borgaralegu mannréttindum er tjáningarfrelsið oftast talið mikilvægast. Þegar stjórnvöld ákveða að hefta með valdboði rétt fólks til þess að tjá sig—til dæmis með svívirðingum um keisarann á fylleríum—þá er tómt mál að tala um raunverulegt lýðræði, og býsna hætt er við að öll gagnrýni á stjórnvöld og viðteknar skoðanir koðni fljótt niður. Með því er skrúfað fyrir uppsprettur nýrra strauma í stjórnmálum, vísindum og menningarlífi. Það er líka þannig í öllum bókmenntum sem fjalla um harðstjórnir og hörmungarheima að þar er fólki refsað harkalega fyrir að tjá sig frjálst; og jafnvel fyrir að hugsa frjálst. Þetta er ekki bara meginþema í bókmenntum á borð við 1984, Brave New World og Farenheit 451—heldur kveikti JK Rowling á sömu peru þegar hún ákvað að illmennið Voldemort væri svo máttugt að fólk þyrði ekki einu sinni að segja nafnið hans upphátt heldur talaði bara um „þann sem ekki má nefna“. Það felst nefnilega heilmikil kúgun í því að þagga niður í fólki; hvort sem kúgarinn kemur fram í formi refsiglaðra stjórnvalda, ofstopafulls múgs eða—sem oftast er—í óskilgreindum ótta og sjálfsritskoðun. Þetta veit fólk í harðstjórnarríkjum mætavel. Ef maður hittir unga stúdenta á bar í Moskvu þá munu þeir tala mjög varlega um þarlend stjórnvöld þangað til þeir telja sig fullvissa um að hægt sé að treysta viðmælandanum. Þar vill enginn láta spyrjast um sig að hann segi svívirðingar um keisarann á fylleríi. Í Norður-Kóreu fæst ekki nokkur maður til þess að láta í ljós annað en djúpstæða lotningu gagnvart einvaldinum. Og hvað má þá segja um Sádi-Arabíu? Þar beita stjórnvöld miskunnarlausri kúgun gegn öllum þeim sem með sannfærandi málflutningi geta ógnað valdi konungsfjölskyldunnar. Nú síðast hvarf Jamal Khashoggi, nafntogaður gagnrýnandi stjórnvalda, eftir að hafa verið ginntur inn í ræðismannsskrifstofu Sádi-Arabíu í Istanbúl. Tyrknesk stjórnvöld þykjast fullviss um að þar hafi fimmtán manna hópur frá sádiarabískum yfirvöldum drepið manninn og bútað hann niður. Þetta hefur ekki verið sannað, en flest bendir til þess að stjórnvöld í Riyahd séu ekki bara sek um glæpinn heldur vilji gjarnan auglýsa hann; öðrum til varnaðar. Tjáningarfrelsi fyrir fávita Þótt allir geti líklega tekið undir mikilvægi tjáningarfrelsis fyrir gagnrýnendur í harðstjórnarríkjum þá leyfum við sambærilegu frelsi stundum að fara í taugarnar á okkur þegar okkur finnst illa farið með það. Þá lætur fólk sér ekki nægja að segja um þvælukenndar og heimskulegar deleringar á Facebook að málflutningurinn dæmi sig sjálfur—heldur eru gerðar kröfur um refsingar og atvinnumissi. Þessar kröfur heyrast, og nást jafnvel fram, þótt engin leið sé að líta á slíkt þrugl sem alvarlegt innlegg í umræðuna heldur eigi miklu meira skylt við óvarlegt og heimskulegt tuð á fylleríum á krám og kaffihúsum. Tjáningarfrelsið er nefnilega ekki mikilvægt af því það verndar rétt sjónarmið og kurteislega tjáningu—heldur af því það verndar öll sjónarmið og alla tjáningu.
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun