Lífsseig mýta kveðin í kútinn: Eldra fólkið virði en ekki byrði

Skýrslan sem KPMG gerði gerir samanburð á árunum 2006 - 2021. Útsvarstekjur sveitarfélaga af eldra fólki eru tólf milljörðum krónum meiri en kostnaður við aldurshópinn, en skoðaður var kostnaður sveitarfélaga vegna félags og heilbrigðisþjónustu við þá sem eru eldri en 67 ára. Hlutfall heildarútsvarstekna frá eldra fólki var komið í 12,2% árið 2021 en var 8,7% árið 2006. Þá hafa útsvarstekjurnar fimmfaldast í krónum talið á þessu 15 ára tímabili sem var til umfjöllunar í skýrslunni.

Meðaltekjur eldra fólks voru um 97% af meðaltekjum fólks á vinnumarkaði, sem er mikil breyting en hlutfallið var um 73% árið 2006 og hlutfall skatttekna frá fólki 67 ára og eldri er nú 15% af heildarskatttekjum hins opinbera, en það er tvöföldun frá árinu 2006.

Miðað við spár og þróun síðustu 10 ár má gera ráð fyrir því að útsvarsgreiðslur eldra fólks verði tæp 30% af heildarútsvarstekjum einstaklinga til sveitarfélaga árið 2050 en hlutfall eldra fólks verður um 20% af íbúafjölda.

Þá hafa stjórnvöld hrint af stað aðgerðaráætlun um þjónustu við eldra fólk 2023-2027 sem ber yfirskriftina „Gott að eldast“. Aðgerðaáætluninni er ætlað að vera leiðarvísir fyrir stjórnvöld til að skapa skýra framtíðarsýn um hvaða leiðir verði farnar til að bæta þjónustu við eldra fólk og vinna heildarstefnu sem feli í sér að eitt þjónustustig taki hnökralaust við af öðru, að ábyrgð á þjónustuþáttum milli aðila verði skýr og að gráum svæðum verði útrýmt. 

Greiningin veitir nýja sýn á fjárhagsgögn ríkis og sveitarfélaga og samkeyrir þau við lýðfræðileg gögn.

Niðurstöður kynntar á blaðamannafundi

Niðurstöðurnar voru kynntar á blaðamannafundi í Ráðherrabústaðnum í dag ásamt aðgerðaáætlun fyrir árin 2023-2027 sem félags- og vinnumarkaðsráðherra mælti fyrir og var samþykkt samhljóða á Alþingi nýverið. Samhliða fundinum var gagnvirkt mælaborð opnað á vefnum með tölulegum upplýsingum og útreikningum.

Blaðamannafundurinn var sameiginlegur með Guðmundi Inga Guðbrandssyni, félags- og vinnumarkaðsráðherra, Willum Þór Þórssyni, heilbrigðisráðherra, Bjarna Benediktssyni, fjármála- og efnahagsráðherra, Heiðu Björgu Hilmisdóttur, formanni Sambands íslenskra sveitarfélaga og Helga Péturssyni, formanni Landssambands eldri borgara (LEB). Á fundinum í dag voru einnig Helga Garðarsdóttir og Hallgrímur Arnarson frá KPMG.

Upptöku frá fundinum má sjá að neðan.

Ráðherrar, formaður Sambandsins og formaður LEB skrifuðu undir viljayfirlýsingu um verkefnið í júní 2022 með fyrirætlan um að vinna ofangreinda aðgerðaáætlun sem nú er orðin að veruleika. Meginþungi aðgerða í áætluninni liggur í þróunarverkefnum sem snúast um að samþætta félags- og heilbrigðisþjónustu fyrir eldra fólk og flétta saman þá þjónustu sem ríkið sér annars vegar um og hins vegar sveitarfélögin. Einnig verður ráðist í aðgerðir sem hverfast um heilbrigða öldrun með alhliða heilsueflingu, sveigjanlegri þjónustu og stórbættum aðgangi að ráðgjöf og upplýsingum um þjónustu fyrir eldra fólk.

Aðgerðaáætlunin byggir á fimm meginstoðum. Ein þeirra snýr að bættri öflun og miðlun upplýsinga og falla mælaborðið og kostnaðar- og ábatagreiningin þar undir. Í greiningunni er annars vegar horft á eldra fólk út frá sjónarhorni sveitarfélaga og hins vegar ríkisins. Miðað við þróun og framtíðarspár er áætlað að hlutfall 67 ára og eldri hér á landi verði um 20% árið 2050. Einstaklingar í þessum aldurshópi fara því úr því að vera 50.300 talsins og upp í 90.200. Samkvæmt greiningunni felst mikill ávinningur fyrir alla aðila í því að fjölga þeim árum þar sem eldra fólk lifir heilbrigðu lífi og heldur heilsu.

Tekjur eldra fólks hafa vaxið hraðar en tekjur yngra fólks á síðustu 25 árum og eru í dag að jafnaði 97% af meðaltekjum einstaklings á vinnumarkaði. Um leið greiðir eldra fólk útsvar til sveitarfélagsins þar sem það býr og skatta til ríkisins.

Gott að eldast: Mælaborð

Meðal niðurstaðna greiningarinnar:

• Samhliða hækkandi tekjum eldra fólks (67 ára og eldri) hafa útsvarsgreiðslur þess til sveitarfélaga aukist. Á 15 árum hafa þær fimmfaldast.
• Miðað við spár og þróun síðustu 10 ára má gera ráð fyrir að útsvarsgreiðslur eldra fólks verði tæp 30% af heildarútsvarstekjum sveitarfélaga árið 2050 á sama tíma og hlutfall eldra fólks verður um 20% af íbúafjölda.
• Svokallaður ábatastuðull eldra fólks er hærri en yngra fólks (yngra en 67 ára). Ef ábatastuðull er yfir 1,0 gefur viðkomandi hópur meira til sveitarfélags í formi tekna en hann kostar. Samkvæmt greiningunni hefur eldra fólk í dag ábatastuðulinn 1,3 á meðan yngra fólk er með stuðulinn 0,7.
• Kostnaðarhagkvæmt er fyrir sveitarfélög að stuðla að auknu heilbrigði eldra fólks. Með aukinni vitundarvakningu um ábata og framlag eldra fólks til samfélagsins má búast við því að sveitarfélög muni í auknum mæli keppast við að laða þennan hóp til sín, meðal annars með bættri og samþættari þjónustu.
• Hreyfing er á aldurshópnum 67 ára og eldri á milli sveitarfélaga og má ætla að þjónustuþarfir eldra fólks hafi áhrif á búsetu. Í mælaborðinu eru sveitarfélög borin saman og meðal annars flokkuð eftir því hver þeirra hafa tækifæri til fjárfestinga í þágu eldra fólks og hver hafa tækifæri til að laða til sín eldra fólk.

Guðmundur Ingi Guðbrandsson, félags- og vinnumarkaðsráðherra, telur að aðgerðaráætlunin muni hafa afar jákvæðar breytingar í för með sér á þjónustu við eldra fólk og lífsgæði þess. 

„Nálgunin er manneskjuleg og falleg og beinist að því að við getum elst í góðu andlegu og líkamlegu ástandi og borið von til þess að njóta þess að búa lengur heima hjá okkur. Þær upplýsingar sem við kynnum hér í dag kalla á viðhorfsbreytingu gagnvart eldra fólki og öldrun þjóðarinnar. Eldra fólk er sannarlega virði en ekki byrði í svo margvíslegum skilningi. Stefna stjórnvalda er enn fremur skýr: Það á að vera gott að eldast á Íslandi.“

Eigi að vera keppikefli að hlúa að fólki óháð aldri

Willum Þór Þórsson heilbrigðisráðherra segir mikilvægt að umræðan sé byggð á staðreyndum.

„Þessi greining kollvarpar lífsseigri mýtu um að eldra fólk sé fjárhagsleg byrði á samfélaginu. En gleymum því ekki að allt fólk hefur virði í víðum skilningi. Það á því að vera keppikefli hvers samfélags að búa vel að sínu fólki, óháð heilsu, aldri eða efnahag. Bætt lýðheilsa og heilbrigð öldrun er augljós ávinningur allra.“

Bjarni Benediktsson, fjármála- og efnhagsráðherra, segir kjör eldri borgara hafa batnað verulega á síðustu árum. 

„Á það við hvort sem litið er til tekna, kaupmáttar eða eigna- og skuldastöðu enda hefur mikil áhersla verið lögð á málefni hópsins í tíð þessarar ríkisstjórnar m.a. með auknum útgjöldum til málaflokksins. Hér er horft til þess að bæta lífskjör og stöðu þessa verðmæta hóps í samfélaginu enn frekar, samhliða tækifærunum sem felast í auknu samstarfi ríkis og sveitarfélaga þar sem ávinningurinn er allra.“

Tryggja þurfi eldra fólki viðunandi kjör

Heiða Björg Hilmisdóttir, formaður Sambands íslenskra sveitarfélaga, segir niðurstöður mælaborðsins minna á mikilvægi þess að sveitarfélög bjóði íbúum upp á fjölbreytta möguleika til afþreyingar, útivistar, hreyfingar, menningarstarfs og félagslegra samskipta sem fyrir liggi að styrki andlega og líkamlega heilsu fólks. 

„Á þessa þætti hafa sveitarfélög um allt land lagt ríka áherslu á undanfarin ár og ávinninginn af því starfi má meðal annars lesa úr þessum niðurstöðum. Það að búa fólki upp á góðar aðstæður í lífi, leik og starfi á öllum æviskeiðum er mikilvægt lýðheilsumál sem skapar vellíðan íbúa og hefur einnig augljósan fjárhagslegan ávinning fyrir samfélagið.“

Helgi Pétursson, formaður Landssambands eldri borgara, segir niðurstöðuna sýna skýrt hve þessi sístækkandi hluti þjóðarinnar leggi mikið til og ekki megi gleyma hlut hans í uppbyggingu innviða fram til þessa. 

„Það er mikilvægt verkefni að halda þessum hópi virkum. Stór þáttur í því er að tryggja fólki viðunandi kjör til að vega upp á móti verulegum samdrætti tekna á efri árum.“