50 ár liðin frá herforingjabyltingunni í Chile Gylfi Páll Hersir skrifar 11. september 2023 08:30 Í dag eru 50 ár liðin frá því að herforingjar undir forystu Augusto Pinochet steyptu lýðræðislega kjörinni ríkisstjórn Salvador Allende í Chile með dyggri aðstoð bandarískra stjórnvalda og auðhringa. Herforingjarnir, górillurnar eins og þeir voru víða kallaðir, beittu gífurlegri hörku og fantaskap. Þúsundir voru teknir af lífi, tugþúsundum var smalað inn á íþróttaleikvang höfuðborgarinnar Santiago (margir áttu ekki afturkvæmt, m.a. var tónlistamaðurinn Viktor Jara limlestur og myrtur þar á hræðilegan hátt) og skelfilegar pyntingar á almenningi áttu sér stað. Mörgum tókst að koma sér úr landi. Ég kynntist nokkrum þeirra á námsárum mínum í Danmörku. Hreyfingar spruttu víða upp til stuðnings alþýðu manna í Chile. Hér á landi hafa verið haldnir útifundir henni til stuðnings þennan dag í september, gefnir út bæklingar og gerðir útvarpsþættir. Mogginn og Ríkisútvarpið sýndu valdatökunni hins vegar skilning eða beinan stuðning. Ekkert heyrðist lengi vel frá utanríkisráðherra Íslands, öfugt við kollegana á öllum hinum Norðurlöndunum, fylgispektin við Bandaríkin var í fyrirrúmi. Miklar vonir höfðu verið bundnar við ríkisstjórn Allende og stefnu hennar. Áfallið var því mikið og vakti víða mikil mótmæli. Þetta var á sama tíma og Bandaríkin voru að tapa stríðinu í Víetnam og kröftug mótmæli gegn stríðsrekstri þeirra fóru víða fram. Kopar- og járnvinnsla stóð undir 80% gjaldeyris Chile á árunum fyrir 1970. Einungis 10% námanna voru í eigu Chilebúa en hin 90% voru í eigu bandarískra félaga. Þangað fór stærsti hluti afrakstursins. Þau stjórnuðu jafnframt sölu og dreifingu kopars í heiminum. Lengi var umtalsverður útflutningur landbúnaðarframleiðslu frá Chile, seinni hluta síðustu aldar neyddist Chile hins vegar til þessa að flytja inn matvæli í mjög stórum stíl. Þetta helgaðist af því að svipað og í flestum löndum Suður- og Mið-Ameríku var stærsti hluti ræktaðs lands í eigu örfárra fjölskyldna en bláfátækir leiguliðar ræktuðu landið á löngu úreltan hátt. Ólæsi var útbreitt meðal leiguliðanna, ástand heilbrigðismála skelfilegt og pólitísk réttindi þeirra takmörkuð. Allende bauð sig fyrst fram til forseta landsins 1958 og svo aftur 1964 en þá hafði Kristilegi demókratinn Eduardo Frei betur með ríkulegum fjárstuðningi frá Bandaríkjunum. Þrátt fyrir róttæka stefnuskrá var ekki staðið nema að litlu leyti við loforð um jarðnæðisumbætur og jafnari tekjudreifingu. Erlendar fjárfestingar, einkum japanskra og bandarískra fyrirtækja, jukust á þessum árum. Herinn braut á bak aftur verkföll námamann í tvígang. Í kjölfarið var farið í allsherjarverkfall og gengnar kröfugöngur sem herinn réðst gegn. Þó nokkrir féllu í Santiago. Það var m.a. í þessu ljósi að kosningabandalag Allende, Alþýðufylkingin (Unidad Popular), sigraði í forsetakosningunum í september 1970. Að bandalaginu stóðu nokkrir flokkar: Sósíalistaflokkurinn (flokkur Allende), Kommúnistaflokkurinn, Róttæki-flokkurinn og klofingsbrot frá Kristilegum demókrötum auk tveggja annarra smærri flokka. Alþýðufylking Allende þjóðnýtti kopar-, saltpétur-, járn- og kolanámur auk nokkurra banka – bætur komu á móti. Lög um jarðnæðisumbætur sem fyrri stjórn hafði samþykkt en heykst á að framfylgja var hrundið í framkvæmd. Leiguliðar fengu nú jarðnæði til eigin ræktunar. Laun verkafólks hækkuðu umtalsvert og börn fengu mjólkurglas á degi hverjum. Þúsundir pólitískra fanga voru látnir lausir. Stjórnin tók upp stjórnmálasamband við Kúbu og hóf viðskipti við landið. Hún tók upp aðra stefnu í utanríkismálum og lýsti sig m.a. andsnúna innrásarstríði Bandaríkjanna í Víetnam. Strax að afstöðnum kosningunum 1970 hófu Bandaríkin efnahagsstríð á hendur Chile. Alþjóðabankinn snarminnkaði lán til landsins og erlendar fjárfestingar stöðvuðust. Innflutningur á ýmsum varahlutum og hveiti frá Bandaríkjunum hætti sem og öll efnahagsaðstoð. Bandarísk fyrirtæki sem átt höfðu koparnámurnar kváðust ekki hafa fengið nægilegar bætur fyrir þjóðnýtinguna (kunnugt stef) og reyndu að ýta Chile út af markaðnum. Bandarísku tæknifólki var þröngvað út úr námarekstrinum í þeim tilgangi að skapa vandræði við framleiðsluna. Bandarísk fyrirtæki seldu koparbirgðir sínar til þess eins að lækka heimsmarkaðsverðið á kopar (þeim tókst ætlunarverk sitt, heimsmarkaðsverðið var u.þ.b. helmingi lægra í valdatíma Allende en fyrir og eftir hann). Borgarastéttin í Chile dró úr framleiðslunni, hamstraði nauðsynjar og tók peninga út úr bönkunum. Búðareigendur og vörubílstjórar fóru í verkfall og vel stæðar konur gengu um götur og börðu á pönnur og potta. Allt var gert til að skapa ringulreið og grafa undan stjórnvöldum. Bandarískir heimsvaldasinnar tóku virkan þátt í þessu; sendiráðið, CIA og kúbanskir gagnbyltingarsinnar þjálfaðir af Bandaríkjamönnum. Þegar aðstoð Bandaríkjanna við Chile var hætt var tvennt undanskilið. Í fyrsta lagi héldu þau áfram að styðja (m.a. fjárhagslega) og þjálfa herinn og í öðru lagi var milljónum dollara varið til þess að trufla efnahagslífið m.a. með stuðningi við verkfall vörubílstjóra. Í skýrslu bandarískrar þingnefndar um starfsemi leyniþjónustunnar, CIA fljótlega eftir herforingjabyltinguna kom í ljós að CIA dældi peningum í andstæðinga Allende í kosningunum 1970 eins og hún hafði raunar gert 1964. Þingmönnum var mútað til þess að reyna að koma í veg fyrir samþykkt þeirra á kjöri Allende. “Fjörutíumannanefnd” Öryggisráðs Bandaríkjanna undir forsæti Henry Kissinger samþykkti ríkuleg fjárútlát til þess að skapa sem mestan glundroða í landinu eftir kosningarnar 1970. CIA studdi líka andstæðinga Allende fjárhagslega í þingkosningunum 1973. Samkvæmt vitnisburði Richard Helms forstjóra CIA varði leyniþjónustan tugum milljóna dollara til þess að valda sem mesti upplausn á þriggja ára valdatíma ríkisstjórnar Allende. Enn er ekki vitað hversu mikið fé kom til viðbótar frá stórfyrirtækjunum, innlendum sem bandarískum. Með stjórn Alþýðufylkingar Allende var ákveðin stjórnmálaleg og viðskiptaleg einangrun Kúbu rofin. Aðdáun Allende á kúbönsku byltingunni og Fídel Castro var vel kunn og var þyrnir í augum bandarískra stjórnvalda. Castro var boðið til Chile ári eftir kosningarnar og ferðaðist hann um landið í tæpan mánuð. Þetta var fyrsta opinbera heimsókn hans til annars lands í Rómönsku Ameríku í 11 ár. Kúbanir studdu ávallt Allende með ráðum og dáð en þeim var líka vel ljóst að lýðræði var ekki ofarlega í huga heimsvaldasinna og ráðastéttarinnar í Chile þegar þrengja tók að hagsmunum þeirra. Allende horfði hins vegar ekki á þessa staðreynd og nýtti ekki tækifæri til þess að fylkja alþýðu manna bak við stefnu og fyrirætlanir stjórnarinnar og búa sig undir að mæta hryðjuverkum andstæðinganna. Herinn og lögreglan voru ekki bandamenn og tóku til sinna ráða þegar færi gafst með skelfilegum afleiðingum fyrir alþýðu í Chile. Höfundur er áhugasamur um það sem gerist í heiminum og tók virkan þátt í stuðningsstarfi við alþýðu fólks í Chile hér á landi og í Danmörku. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Gylfi Páll Hersir Chile Mest lesið Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun Græðgi Kolbrún Bergþórsdóttir Skoðun Hvers vegna getur ein greiðsla á ári frá TR verið góður kostur? Sigurjón Skúlason Skoðun Það er ákvörðun að beita mannvonsku Gísli Rafn Ólafsson Skoðun Bestun Seðlabankastjóra Karl Guðlaugsson Skoðun Hvatning til mótshaldara Landsmóts hestamanna Linda Karen Gunnarsdóttir Skoðun Veistu þitt skýjaspor? Hólmfríður Rut Einarsdóttir,Þóra Rut Jónsdóttir Skoðun Einelti er veruleikabrenglun Matthildur Björnsdóttir Skoðun Létt Borgarlína og bráðavandi umferðar Elías B. Elíasson,Þórarinn Hjaltason Skoðun „Lýtalaus íslenska“ er ekki til Eiríkur Rögnvaldsson Skoðun Skoðun Skoðun Full orkuskipti ríkisflota og samgönguþjónustu fyrir 2030 Sigurður Friðleifsson skrifar Skoðun Einelti er veruleikabrenglun Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun „Lýtalaus íslenska“ er ekki til Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Hvatning til mótshaldara Landsmóts hestamanna Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Áróður Kremls gegn Úkraínu og NATO Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Að gefnu tilefni Kristján Hreinsson skrifar Skoðun Það er ákvörðun að beita mannvonsku Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Löng barátta XD fyrir jafnrétti og frelsi Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Árið er 1990 Rebekka Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Létt Borgarlína og bráðavandi umferðar Elías B. Elíasson,Þórarinn Hjaltason skrifar Skoðun Bestun Seðlabankastjóra Karl Guðlaugsson skrifar Skoðun Nýr tækniskóli rís við Flensborgarhöfn í Hafnarfirði Ágúst Bjarni Garðarsson skrifar Skoðun Úr samkeppni í einokun? Sigríður Margrét Oddsdóttir,Anna Hrefna Ingimundarsdóttir skrifar Skoðun Að mála sig út í horn Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Verst fyrir fámennustu ríkin Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hvað getum við tekið á móti mörgum? Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Yazan, Kant og siðleg breytni á Íslandi Gunnar Hersveinn skrifar Skoðun Dauðinn og skattarnir skrifar Skoðun Áskorun ÖBÍ og Þroskahjálpar til ráðherra og þingmanna Alma Ýr Ingólfsdóttir,Unnur Helga Óttarsdóttir skrifar Skoðun Flug frá Keflavík til Köben tekur styttri tíma en meðaltími nauðgunar Guðný S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Hvers vegna getur ein greiðsla á ári frá TR verið góður kostur? Sigurjón Skúlason skrifar Skoðun Í gíslingu Ríkislögmanns, samtryggingar og spillingar Ásthildur Lóa Þórsdóttir skrifar Skoðun Þegar andi Mussolini svífur yfir vötnunum og titlar verða langir Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Af málathöfnum Gauti Kristmannsson skrifar Skoðun Etanól í glansumbúðum Ingibjörg Rósa Björnsdóttir skrifar Skoðun Kæri Jón Kaldal Eva Dögg Davíðsdóttir skrifar Skoðun Fölsk vernd fæðingarorlofslaga fyrir verðandi feður? Erna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Gaza - hvað getum við gert? Guðrún María Jónsdóttir,Hulda María Einarsdóttir,Sunna Snædal,Theódór Skúli Sigurðsson skrifar Skoðun Palestína og Vestur-Sahara – Tvær vonlausar aðskilnaðarhreyfingar Finnur Thorlacius Eiríksson skrifar Skoðun Græn svæði Rúna Sif Stefánsdóttir skrifar Sjá meira
Í dag eru 50 ár liðin frá því að herforingjar undir forystu Augusto Pinochet steyptu lýðræðislega kjörinni ríkisstjórn Salvador Allende í Chile með dyggri aðstoð bandarískra stjórnvalda og auðhringa. Herforingjarnir, górillurnar eins og þeir voru víða kallaðir, beittu gífurlegri hörku og fantaskap. Þúsundir voru teknir af lífi, tugþúsundum var smalað inn á íþróttaleikvang höfuðborgarinnar Santiago (margir áttu ekki afturkvæmt, m.a. var tónlistamaðurinn Viktor Jara limlestur og myrtur þar á hræðilegan hátt) og skelfilegar pyntingar á almenningi áttu sér stað. Mörgum tókst að koma sér úr landi. Ég kynntist nokkrum þeirra á námsárum mínum í Danmörku. Hreyfingar spruttu víða upp til stuðnings alþýðu manna í Chile. Hér á landi hafa verið haldnir útifundir henni til stuðnings þennan dag í september, gefnir út bæklingar og gerðir útvarpsþættir. Mogginn og Ríkisútvarpið sýndu valdatökunni hins vegar skilning eða beinan stuðning. Ekkert heyrðist lengi vel frá utanríkisráðherra Íslands, öfugt við kollegana á öllum hinum Norðurlöndunum, fylgispektin við Bandaríkin var í fyrirrúmi. Miklar vonir höfðu verið bundnar við ríkisstjórn Allende og stefnu hennar. Áfallið var því mikið og vakti víða mikil mótmæli. Þetta var á sama tíma og Bandaríkin voru að tapa stríðinu í Víetnam og kröftug mótmæli gegn stríðsrekstri þeirra fóru víða fram. Kopar- og járnvinnsla stóð undir 80% gjaldeyris Chile á árunum fyrir 1970. Einungis 10% námanna voru í eigu Chilebúa en hin 90% voru í eigu bandarískra félaga. Þangað fór stærsti hluti afrakstursins. Þau stjórnuðu jafnframt sölu og dreifingu kopars í heiminum. Lengi var umtalsverður útflutningur landbúnaðarframleiðslu frá Chile, seinni hluta síðustu aldar neyddist Chile hins vegar til þessa að flytja inn matvæli í mjög stórum stíl. Þetta helgaðist af því að svipað og í flestum löndum Suður- og Mið-Ameríku var stærsti hluti ræktaðs lands í eigu örfárra fjölskyldna en bláfátækir leiguliðar ræktuðu landið á löngu úreltan hátt. Ólæsi var útbreitt meðal leiguliðanna, ástand heilbrigðismála skelfilegt og pólitísk réttindi þeirra takmörkuð. Allende bauð sig fyrst fram til forseta landsins 1958 og svo aftur 1964 en þá hafði Kristilegi demókratinn Eduardo Frei betur með ríkulegum fjárstuðningi frá Bandaríkjunum. Þrátt fyrir róttæka stefnuskrá var ekki staðið nema að litlu leyti við loforð um jarðnæðisumbætur og jafnari tekjudreifingu. Erlendar fjárfestingar, einkum japanskra og bandarískra fyrirtækja, jukust á þessum árum. Herinn braut á bak aftur verkföll námamann í tvígang. Í kjölfarið var farið í allsherjarverkfall og gengnar kröfugöngur sem herinn réðst gegn. Þó nokkrir féllu í Santiago. Það var m.a. í þessu ljósi að kosningabandalag Allende, Alþýðufylkingin (Unidad Popular), sigraði í forsetakosningunum í september 1970. Að bandalaginu stóðu nokkrir flokkar: Sósíalistaflokkurinn (flokkur Allende), Kommúnistaflokkurinn, Róttæki-flokkurinn og klofingsbrot frá Kristilegum demókrötum auk tveggja annarra smærri flokka. Alþýðufylking Allende þjóðnýtti kopar-, saltpétur-, járn- og kolanámur auk nokkurra banka – bætur komu á móti. Lög um jarðnæðisumbætur sem fyrri stjórn hafði samþykkt en heykst á að framfylgja var hrundið í framkvæmd. Leiguliðar fengu nú jarðnæði til eigin ræktunar. Laun verkafólks hækkuðu umtalsvert og börn fengu mjólkurglas á degi hverjum. Þúsundir pólitískra fanga voru látnir lausir. Stjórnin tók upp stjórnmálasamband við Kúbu og hóf viðskipti við landið. Hún tók upp aðra stefnu í utanríkismálum og lýsti sig m.a. andsnúna innrásarstríði Bandaríkjanna í Víetnam. Strax að afstöðnum kosningunum 1970 hófu Bandaríkin efnahagsstríð á hendur Chile. Alþjóðabankinn snarminnkaði lán til landsins og erlendar fjárfestingar stöðvuðust. Innflutningur á ýmsum varahlutum og hveiti frá Bandaríkjunum hætti sem og öll efnahagsaðstoð. Bandarísk fyrirtæki sem átt höfðu koparnámurnar kváðust ekki hafa fengið nægilegar bætur fyrir þjóðnýtinguna (kunnugt stef) og reyndu að ýta Chile út af markaðnum. Bandarísku tæknifólki var þröngvað út úr námarekstrinum í þeim tilgangi að skapa vandræði við framleiðsluna. Bandarísk fyrirtæki seldu koparbirgðir sínar til þess eins að lækka heimsmarkaðsverðið á kopar (þeim tókst ætlunarverk sitt, heimsmarkaðsverðið var u.þ.b. helmingi lægra í valdatíma Allende en fyrir og eftir hann). Borgarastéttin í Chile dró úr framleiðslunni, hamstraði nauðsynjar og tók peninga út úr bönkunum. Búðareigendur og vörubílstjórar fóru í verkfall og vel stæðar konur gengu um götur og börðu á pönnur og potta. Allt var gert til að skapa ringulreið og grafa undan stjórnvöldum. Bandarískir heimsvaldasinnar tóku virkan þátt í þessu; sendiráðið, CIA og kúbanskir gagnbyltingarsinnar þjálfaðir af Bandaríkjamönnum. Þegar aðstoð Bandaríkjanna við Chile var hætt var tvennt undanskilið. Í fyrsta lagi héldu þau áfram að styðja (m.a. fjárhagslega) og þjálfa herinn og í öðru lagi var milljónum dollara varið til þess að trufla efnahagslífið m.a. með stuðningi við verkfall vörubílstjóra. Í skýrslu bandarískrar þingnefndar um starfsemi leyniþjónustunnar, CIA fljótlega eftir herforingjabyltinguna kom í ljós að CIA dældi peningum í andstæðinga Allende í kosningunum 1970 eins og hún hafði raunar gert 1964. Þingmönnum var mútað til þess að reyna að koma í veg fyrir samþykkt þeirra á kjöri Allende. “Fjörutíumannanefnd” Öryggisráðs Bandaríkjanna undir forsæti Henry Kissinger samþykkti ríkuleg fjárútlát til þess að skapa sem mestan glundroða í landinu eftir kosningarnar 1970. CIA studdi líka andstæðinga Allende fjárhagslega í þingkosningunum 1973. Samkvæmt vitnisburði Richard Helms forstjóra CIA varði leyniþjónustan tugum milljóna dollara til þess að valda sem mesti upplausn á þriggja ára valdatíma ríkisstjórnar Allende. Enn er ekki vitað hversu mikið fé kom til viðbótar frá stórfyrirtækjunum, innlendum sem bandarískum. Með stjórn Alþýðufylkingar Allende var ákveðin stjórnmálaleg og viðskiptaleg einangrun Kúbu rofin. Aðdáun Allende á kúbönsku byltingunni og Fídel Castro var vel kunn og var þyrnir í augum bandarískra stjórnvalda. Castro var boðið til Chile ári eftir kosningarnar og ferðaðist hann um landið í tæpan mánuð. Þetta var fyrsta opinbera heimsókn hans til annars lands í Rómönsku Ameríku í 11 ár. Kúbanir studdu ávallt Allende með ráðum og dáð en þeim var líka vel ljóst að lýðræði var ekki ofarlega í huga heimsvaldasinna og ráðastéttarinnar í Chile þegar þrengja tók að hagsmunum þeirra. Allende horfði hins vegar ekki á þessa staðreynd og nýtti ekki tækifæri til þess að fylkja alþýðu manna bak við stefnu og fyrirætlanir stjórnarinnar og búa sig undir að mæta hryðjuverkum andstæðinganna. Herinn og lögreglan voru ekki bandamenn og tóku til sinna ráða þegar færi gafst með skelfilegum afleiðingum fyrir alþýðu í Chile. Höfundur er áhugasamur um það sem gerist í heiminum og tók virkan þátt í stuðningsstarfi við alþýðu fólks í Chile hér á landi og í Danmörku.
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun
Skoðun Áskorun ÖBÍ og Þroskahjálpar til ráðherra og þingmanna Alma Ýr Ingólfsdóttir,Unnur Helga Óttarsdóttir skrifar
Skoðun Flug frá Keflavík til Köben tekur styttri tíma en meðaltími nauðgunar Guðný S. Bjarnadóttir skrifar
Skoðun Gaza - hvað getum við gert? Guðrún María Jónsdóttir,Hulda María Einarsdóttir,Sunna Snædal,Theódór Skúli Sigurðsson skrifar
Skoðun Palestína og Vestur-Sahara – Tvær vonlausar aðskilnaðarhreyfingar Finnur Thorlacius Eiríksson skrifar
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun