Mannréttindamiðuð geðheilbrigðisþjónusta Elín Ebba Ásmundsdóttir skrifar 24. október 2023 07:31 Geðhjálp hefur að undanförnu staðið fyrir vitundarátaki um geðheilbrigðismál. Markmiðið er m.a. að skapa vettvang fyrir landsmenn að koma fram skoðun sinni um hvað betur mætti gera í geðheilbrigðisþjónustunni. Sjónarhorn þriggja einstaklinga voru sýnd á samfélagsmiðlum, geðheilbrigði.is og á visir.is. Fyrsta myndbandið var viðtal við starfsmann sem unnið hafði á geðdeild í Danmörku og á Íslandi, annað tengdist reynslu af því að alast upp hjá móður með geðræna erfiðleika og þriðji dró fram áhrif brostinna framtíðardrauma einstaklings með notandareynslu. Almenningur getur einnig sagt sína skoðun með því að svara spurningum um forgangsröðun. Thomas Insell geðlæknir, fyrrum yfirmaður NIMH rannsóknarstofnunar innan geðheilbrigðis í Bandaríkjunum bendir á að þrátt fyrir ótal læknisfræðilegar rannsóknir á síðustu áratugum sem kostað hafa mörg hundruð milljarða hafi þær ekki haft nein áhrif á fjölda sjálfsvíga né innlagnir á sjúkrahúsum. Læknisfræðileg nálgun (biomedical paradigm) geðheilbrigðis er því ekki lausnin sem menn vonuðust eftir. WHO alþjóðlega heilbrigðisstofnunin setur nú mannréttindamiðaða geðheilbrigðisþjónustu á oddinn sem tekur m.a. mið af rannsóknum þar sem raddir þjónustuþega eru hluti af gagnreyndri þjónustu. Hún vinnur út frá valdeflingu, gefur fólki val, er áfallamiðuð og stór hluti starfsfólks eru jafningjar þ.e. fólk með reynslu af að hafa nýtt geðheilbrigðisþjónustuna. Þjónusta sem leitar allra leiða til að koma í veg fyrir þvingun og nauðung. Skjólstæðingar sem hafa orðið fyrir valdbeitingu lýsa oft óafturkræfum afleiðingum s.s. áfallastreitu, lélegri lífsgæðum og tortryggni gagnvart þeim sem eiga að aðstoða þá. Mannréttindamiðuð nálgun krefst samfélagslegra breytinga. Geðsjúkdómar þrífast best í vanrækslu, ofbeldi, skorti á tengslum, mismunun, fátækt, útilokun, félagslegri einangrun, vinnuóöruggi, ójöfnum tækifærum til menntunar, atvinnuleysi, lélegu húsnæði, og lélegu aðgengi að heilbrigðisþjónustu. Það hefur ekki skort málþingin né frumkvæði stjórnvalda í viðleitni að samþætta þjónustuna, auka eftirfylgd og vinna að mannréttindum en erfiðlega gengur hins vegar að breyta menningu, uppbyggingu þjónustunnar, viðhorfum og valdahlutföllum innan geðheilbrigðiskerfisins. Geðsvið Landspítalans og Geðheilsuteymi heilsugæslunnar hafa tekið skref í átt að mannréttindamiðaðri þjónustu með því að ráða jafningjastarfsmenn. Alþjóðleg samtök á vegum Intentional Peer Support hafa haldið námskeið, handleitt og boðið upp á frekari menntun hér á landi. Traustur kjarni hefur haldið utan um þessi námskeið. Þar fá jafningjastarfsmenn fræðslu um hvað það þýðir að vinna út frá jafningjagrunni og hvað aðgreinir þá frá hefðbundnu starfs- og fagfólki. Geðsvið Landspítalans hóf einnig á þessu ári gæðaúttekt á tveimur geðdeildum. Rannsóknaraðferðin kallast „Notandi spyr notanda“ og er fyrirmyndin fengin frá Noregi. Fólk með reynslu af geðheilbrigðisþjónustu sér um að hanna rannsóknarspurningar, vinna úr þeim og setja á oddinn það sem vel sé gert og hvað megi betur fara að mati þeirra sem þiggja þjónustuna. Rannsóknir á mannréttindamiðari þjónustu draga fram mikilvægi jafningjastuðnings og á hvern hátt sé hægt að uppræta valdbeitingu og þvingun. Þær draga fram mikilvægi jafningja/skjólhúsa (safe houses) opinna samræðna (open dialouge), réttindamála og félagslega stöðu. Þær draga einnig fram mikilvægiþessi að þjónustuþeginn sjálfur stýri ferðinni í krísu- og einstaklingsáætlunum. Fólk með geðrænar áskoranir á erfiðara uppdráttar í samfélaginu bæði hvað varðar menntun og atvinnuþátttöku. Það flosnar upp úr námi, byrjar endurtekið á byrjunarreit og gefst loks upp, ekki bara vegna skipbrots heldur vegna kostnaðar. Það ræður ekki við fullt starf, líðan þeirra er ekki línuleg og fötlun þeirra ekki sýnileg. Það fær því ekki sömu tækifærin og meðaljóninn s.s. aukna ábyrgð, aðgengi að ákveðnum störfum eða stöðuhækkun. Það veit oftar en ekki um mögulegan stuðning sem er í boði af því að það skortir oft sjálft stuðningsnet. Þegar tengslanet virkar skipta aðilar á milli sín verkum og tekur mikilvægar ákvarðanir í sameiningu. Enginn á að vera settur í þá stöðu t.d. eins og geðlæknar standa oft fram fyrir að taka einir ákvarðanir í erfiðum aðstæðum. Til að breyta þessu þurfa menn að sjá gildi breyttra aðferða. Til þess þarf kjark, viðhorfsbreytingu, breyttar forsendur í námi geðheilbrigðisstétta og breytingu á menningu. Heilbrigðisráherra hefur nú stigið framfaraskref með því að skipa í Geðráð þar sem fulltrúar ólíkra hagsmunaaðila mætast, finna saman lausnir og verða ráðgefandi fyrir ráðherra. Það vonandi dregur úr þeim vinnubrögðum sem hingað til hafa viðgengist þegar alls kyns nefndir hafa lokið störfum að þá komi valdhafandi heilbrigðisstéttir og breyti áherslum notenda og þeirra sem vilja breytingar. Kannski væri best að fólk hefði val sem mótvægi við hefðbundnar leiðir og þannig stuðlað að breytingum. Styrktarsjóður geðheilbrigðis var settur á laggirnar af Geðhjálp með slíkan ásetning í huga. Sjóðurinn styrkti nýverið fjöldamörg verkefni þar sem jafningjaráherslur eru t.d. dregnar fram. Einnig voru verkefni styrkt sem eru hvatar til bættrar geðheilsu eins og tónlist, leiklist, ljóðlist og kvikmyndagerð. Ólíkar nálganir þurfa ekki að vinna gegn hverri annarri. Markmið okkar allra er að styrkja fólk í málefnum sem þeim eru mikilvæg í eigin lífi. Batarannsóknir sýna að bati næst án fyrirfram ákveðinna skoðana, forsenda eða sjúkdómsgreininga. Valdhafar eiga með öllum tiltækum ráðum að ýta undir að fólki vinni á jafningjagrunni þvert á stéttir og þjónustu. Hættum að vera hrædd. Tölum saman og hlustum á hvert annað. Þannig náum við fram nauðsynlegum breytingum á geðheilbrigðiskerfinu. Höfundur er iðjuþjálfi og varaformaður Geðhjálpar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Geðheilbrigði Elín Ebba Ásmundsdóttir Mannréttindi Mest lesið Halldór 4. 10. 2025 Halldór Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Skoðun Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Sjá meira
Geðhjálp hefur að undanförnu staðið fyrir vitundarátaki um geðheilbrigðismál. Markmiðið er m.a. að skapa vettvang fyrir landsmenn að koma fram skoðun sinni um hvað betur mætti gera í geðheilbrigðisþjónustunni. Sjónarhorn þriggja einstaklinga voru sýnd á samfélagsmiðlum, geðheilbrigði.is og á visir.is. Fyrsta myndbandið var viðtal við starfsmann sem unnið hafði á geðdeild í Danmörku og á Íslandi, annað tengdist reynslu af því að alast upp hjá móður með geðræna erfiðleika og þriðji dró fram áhrif brostinna framtíðardrauma einstaklings með notandareynslu. Almenningur getur einnig sagt sína skoðun með því að svara spurningum um forgangsröðun. Thomas Insell geðlæknir, fyrrum yfirmaður NIMH rannsóknarstofnunar innan geðheilbrigðis í Bandaríkjunum bendir á að þrátt fyrir ótal læknisfræðilegar rannsóknir á síðustu áratugum sem kostað hafa mörg hundruð milljarða hafi þær ekki haft nein áhrif á fjölda sjálfsvíga né innlagnir á sjúkrahúsum. Læknisfræðileg nálgun (biomedical paradigm) geðheilbrigðis er því ekki lausnin sem menn vonuðust eftir. WHO alþjóðlega heilbrigðisstofnunin setur nú mannréttindamiðaða geðheilbrigðisþjónustu á oddinn sem tekur m.a. mið af rannsóknum þar sem raddir þjónustuþega eru hluti af gagnreyndri þjónustu. Hún vinnur út frá valdeflingu, gefur fólki val, er áfallamiðuð og stór hluti starfsfólks eru jafningjar þ.e. fólk með reynslu af að hafa nýtt geðheilbrigðisþjónustuna. Þjónusta sem leitar allra leiða til að koma í veg fyrir þvingun og nauðung. Skjólstæðingar sem hafa orðið fyrir valdbeitingu lýsa oft óafturkræfum afleiðingum s.s. áfallastreitu, lélegri lífsgæðum og tortryggni gagnvart þeim sem eiga að aðstoða þá. Mannréttindamiðuð nálgun krefst samfélagslegra breytinga. Geðsjúkdómar þrífast best í vanrækslu, ofbeldi, skorti á tengslum, mismunun, fátækt, útilokun, félagslegri einangrun, vinnuóöruggi, ójöfnum tækifærum til menntunar, atvinnuleysi, lélegu húsnæði, og lélegu aðgengi að heilbrigðisþjónustu. Það hefur ekki skort málþingin né frumkvæði stjórnvalda í viðleitni að samþætta þjónustuna, auka eftirfylgd og vinna að mannréttindum en erfiðlega gengur hins vegar að breyta menningu, uppbyggingu þjónustunnar, viðhorfum og valdahlutföllum innan geðheilbrigðiskerfisins. Geðsvið Landspítalans og Geðheilsuteymi heilsugæslunnar hafa tekið skref í átt að mannréttindamiðaðri þjónustu með því að ráða jafningjastarfsmenn. Alþjóðleg samtök á vegum Intentional Peer Support hafa haldið námskeið, handleitt og boðið upp á frekari menntun hér á landi. Traustur kjarni hefur haldið utan um þessi námskeið. Þar fá jafningjastarfsmenn fræðslu um hvað það þýðir að vinna út frá jafningjagrunni og hvað aðgreinir þá frá hefðbundnu starfs- og fagfólki. Geðsvið Landspítalans hóf einnig á þessu ári gæðaúttekt á tveimur geðdeildum. Rannsóknaraðferðin kallast „Notandi spyr notanda“ og er fyrirmyndin fengin frá Noregi. Fólk með reynslu af geðheilbrigðisþjónustu sér um að hanna rannsóknarspurningar, vinna úr þeim og setja á oddinn það sem vel sé gert og hvað megi betur fara að mati þeirra sem þiggja þjónustuna. Rannsóknir á mannréttindamiðari þjónustu draga fram mikilvægi jafningjastuðnings og á hvern hátt sé hægt að uppræta valdbeitingu og þvingun. Þær draga fram mikilvægi jafningja/skjólhúsa (safe houses) opinna samræðna (open dialouge), réttindamála og félagslega stöðu. Þær draga einnig fram mikilvægiþessi að þjónustuþeginn sjálfur stýri ferðinni í krísu- og einstaklingsáætlunum. Fólk með geðrænar áskoranir á erfiðara uppdráttar í samfélaginu bæði hvað varðar menntun og atvinnuþátttöku. Það flosnar upp úr námi, byrjar endurtekið á byrjunarreit og gefst loks upp, ekki bara vegna skipbrots heldur vegna kostnaðar. Það ræður ekki við fullt starf, líðan þeirra er ekki línuleg og fötlun þeirra ekki sýnileg. Það fær því ekki sömu tækifærin og meðaljóninn s.s. aukna ábyrgð, aðgengi að ákveðnum störfum eða stöðuhækkun. Það veit oftar en ekki um mögulegan stuðning sem er í boði af því að það skortir oft sjálft stuðningsnet. Þegar tengslanet virkar skipta aðilar á milli sín verkum og tekur mikilvægar ákvarðanir í sameiningu. Enginn á að vera settur í þá stöðu t.d. eins og geðlæknar standa oft fram fyrir að taka einir ákvarðanir í erfiðum aðstæðum. Til að breyta þessu þurfa menn að sjá gildi breyttra aðferða. Til þess þarf kjark, viðhorfsbreytingu, breyttar forsendur í námi geðheilbrigðisstétta og breytingu á menningu. Heilbrigðisráherra hefur nú stigið framfaraskref með því að skipa í Geðráð þar sem fulltrúar ólíkra hagsmunaaðila mætast, finna saman lausnir og verða ráðgefandi fyrir ráðherra. Það vonandi dregur úr þeim vinnubrögðum sem hingað til hafa viðgengist þegar alls kyns nefndir hafa lokið störfum að þá komi valdhafandi heilbrigðisstéttir og breyti áherslum notenda og þeirra sem vilja breytingar. Kannski væri best að fólk hefði val sem mótvægi við hefðbundnar leiðir og þannig stuðlað að breytingum. Styrktarsjóður geðheilbrigðis var settur á laggirnar af Geðhjálp með slíkan ásetning í huga. Sjóðurinn styrkti nýverið fjöldamörg verkefni þar sem jafningjaráherslur eru t.d. dregnar fram. Einnig voru verkefni styrkt sem eru hvatar til bættrar geðheilsu eins og tónlist, leiklist, ljóðlist og kvikmyndagerð. Ólíkar nálganir þurfa ekki að vinna gegn hverri annarri. Markmið okkar allra er að styrkja fólk í málefnum sem þeim eru mikilvæg í eigin lífi. Batarannsóknir sýna að bati næst án fyrirfram ákveðinna skoðana, forsenda eða sjúkdómsgreininga. Valdhafar eiga með öllum tiltækum ráðum að ýta undir að fólki vinni á jafningjagrunni þvert á stéttir og þjónustu. Hættum að vera hrædd. Tölum saman og hlustum á hvert annað. Þannig náum við fram nauðsynlegum breytingum á geðheilbrigðiskerfinu. Höfundur er iðjuþjálfi og varaformaður Geðhjálpar.
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun