Mannréttindamiðuð geðheilbrigðisþjónusta Elín Ebba Ásmundsdóttir skrifar 24. október 2023 07:31 Geðhjálp hefur að undanförnu staðið fyrir vitundarátaki um geðheilbrigðismál. Markmiðið er m.a. að skapa vettvang fyrir landsmenn að koma fram skoðun sinni um hvað betur mætti gera í geðheilbrigðisþjónustunni. Sjónarhorn þriggja einstaklinga voru sýnd á samfélagsmiðlum, geðheilbrigði.is og á visir.is. Fyrsta myndbandið var viðtal við starfsmann sem unnið hafði á geðdeild í Danmörku og á Íslandi, annað tengdist reynslu af því að alast upp hjá móður með geðræna erfiðleika og þriðji dró fram áhrif brostinna framtíðardrauma einstaklings með notandareynslu. Almenningur getur einnig sagt sína skoðun með því að svara spurningum um forgangsröðun. Thomas Insell geðlæknir, fyrrum yfirmaður NIMH rannsóknarstofnunar innan geðheilbrigðis í Bandaríkjunum bendir á að þrátt fyrir ótal læknisfræðilegar rannsóknir á síðustu áratugum sem kostað hafa mörg hundruð milljarða hafi þær ekki haft nein áhrif á fjölda sjálfsvíga né innlagnir á sjúkrahúsum. Læknisfræðileg nálgun (biomedical paradigm) geðheilbrigðis er því ekki lausnin sem menn vonuðust eftir. WHO alþjóðlega heilbrigðisstofnunin setur nú mannréttindamiðaða geðheilbrigðisþjónustu á oddinn sem tekur m.a. mið af rannsóknum þar sem raddir þjónustuþega eru hluti af gagnreyndri þjónustu. Hún vinnur út frá valdeflingu, gefur fólki val, er áfallamiðuð og stór hluti starfsfólks eru jafningjar þ.e. fólk með reynslu af að hafa nýtt geðheilbrigðisþjónustuna. Þjónusta sem leitar allra leiða til að koma í veg fyrir þvingun og nauðung. Skjólstæðingar sem hafa orðið fyrir valdbeitingu lýsa oft óafturkræfum afleiðingum s.s. áfallastreitu, lélegri lífsgæðum og tortryggni gagnvart þeim sem eiga að aðstoða þá. Mannréttindamiðuð nálgun krefst samfélagslegra breytinga. Geðsjúkdómar þrífast best í vanrækslu, ofbeldi, skorti á tengslum, mismunun, fátækt, útilokun, félagslegri einangrun, vinnuóöruggi, ójöfnum tækifærum til menntunar, atvinnuleysi, lélegu húsnæði, og lélegu aðgengi að heilbrigðisþjónustu. Það hefur ekki skort málþingin né frumkvæði stjórnvalda í viðleitni að samþætta þjónustuna, auka eftirfylgd og vinna að mannréttindum en erfiðlega gengur hins vegar að breyta menningu, uppbyggingu þjónustunnar, viðhorfum og valdahlutföllum innan geðheilbrigðiskerfisins. Geðsvið Landspítalans og Geðheilsuteymi heilsugæslunnar hafa tekið skref í átt að mannréttindamiðaðri þjónustu með því að ráða jafningjastarfsmenn. Alþjóðleg samtök á vegum Intentional Peer Support hafa haldið námskeið, handleitt og boðið upp á frekari menntun hér á landi. Traustur kjarni hefur haldið utan um þessi námskeið. Þar fá jafningjastarfsmenn fræðslu um hvað það þýðir að vinna út frá jafningjagrunni og hvað aðgreinir þá frá hefðbundnu starfs- og fagfólki. Geðsvið Landspítalans hóf einnig á þessu ári gæðaúttekt á tveimur geðdeildum. Rannsóknaraðferðin kallast „Notandi spyr notanda“ og er fyrirmyndin fengin frá Noregi. Fólk með reynslu af geðheilbrigðisþjónustu sér um að hanna rannsóknarspurningar, vinna úr þeim og setja á oddinn það sem vel sé gert og hvað megi betur fara að mati þeirra sem þiggja þjónustuna. Rannsóknir á mannréttindamiðari þjónustu draga fram mikilvægi jafningjastuðnings og á hvern hátt sé hægt að uppræta valdbeitingu og þvingun. Þær draga fram mikilvægi jafningja/skjólhúsa (safe houses) opinna samræðna (open dialouge), réttindamála og félagslega stöðu. Þær draga einnig fram mikilvægiþessi að þjónustuþeginn sjálfur stýri ferðinni í krísu- og einstaklingsáætlunum. Fólk með geðrænar áskoranir á erfiðara uppdráttar í samfélaginu bæði hvað varðar menntun og atvinnuþátttöku. Það flosnar upp úr námi, byrjar endurtekið á byrjunarreit og gefst loks upp, ekki bara vegna skipbrots heldur vegna kostnaðar. Það ræður ekki við fullt starf, líðan þeirra er ekki línuleg og fötlun þeirra ekki sýnileg. Það fær því ekki sömu tækifærin og meðaljóninn s.s. aukna ábyrgð, aðgengi að ákveðnum störfum eða stöðuhækkun. Það veit oftar en ekki um mögulegan stuðning sem er í boði af því að það skortir oft sjálft stuðningsnet. Þegar tengslanet virkar skipta aðilar á milli sín verkum og tekur mikilvægar ákvarðanir í sameiningu. Enginn á að vera settur í þá stöðu t.d. eins og geðlæknar standa oft fram fyrir að taka einir ákvarðanir í erfiðum aðstæðum. Til að breyta þessu þurfa menn að sjá gildi breyttra aðferða. Til þess þarf kjark, viðhorfsbreytingu, breyttar forsendur í námi geðheilbrigðisstétta og breytingu á menningu. Heilbrigðisráherra hefur nú stigið framfaraskref með því að skipa í Geðráð þar sem fulltrúar ólíkra hagsmunaaðila mætast, finna saman lausnir og verða ráðgefandi fyrir ráðherra. Það vonandi dregur úr þeim vinnubrögðum sem hingað til hafa viðgengist þegar alls kyns nefndir hafa lokið störfum að þá komi valdhafandi heilbrigðisstéttir og breyti áherslum notenda og þeirra sem vilja breytingar. Kannski væri best að fólk hefði val sem mótvægi við hefðbundnar leiðir og þannig stuðlað að breytingum. Styrktarsjóður geðheilbrigðis var settur á laggirnar af Geðhjálp með slíkan ásetning í huga. Sjóðurinn styrkti nýverið fjöldamörg verkefni þar sem jafningjaráherslur eru t.d. dregnar fram. Einnig voru verkefni styrkt sem eru hvatar til bættrar geðheilsu eins og tónlist, leiklist, ljóðlist og kvikmyndagerð. Ólíkar nálganir þurfa ekki að vinna gegn hverri annarri. Markmið okkar allra er að styrkja fólk í málefnum sem þeim eru mikilvæg í eigin lífi. Batarannsóknir sýna að bati næst án fyrirfram ákveðinna skoðana, forsenda eða sjúkdómsgreininga. Valdhafar eiga með öllum tiltækum ráðum að ýta undir að fólki vinni á jafningjagrunni þvert á stéttir og þjónustu. Hættum að vera hrædd. Tölum saman og hlustum á hvert annað. Þannig náum við fram nauðsynlegum breytingum á geðheilbrigðiskerfinu. Höfundur er iðjuþjálfi og varaformaður Geðhjálpar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Geðheilbrigði Elín Ebba Ásmundsdóttir Mannréttindi Mest lesið Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson Skoðun Skoðun Skoðun 60% landsmanna á móti vopnakaupunum Hildur Þórðardóttir skrifar Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar Skoðun Afkastadrifin menntun og verðgildi nemenda Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Ég er deildarstjóri í leikskóla Helga Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Draumastarfið Arnfríður Hermannsdóttir skrifar Skoðun Hjartsláttur sjávarbyggðanna Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Erum við tilbúin til að bæta menntakerfið okkar? Jónína Einarsdóttir skrifar Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir skrifar Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Hvar er mannúðin? Davíð Sól Pálsson skrifar Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Inngilding eða „aðskilnaður“? Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Vonin má aldrei deyja Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh skrifar Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru til lausnir við mönnunarvanda heilsugæslunnar? Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Er eitthvað mál að handtaka börn? Elsa Bára Traustadóttir skrifar Skoðun Er ferðaþjónusta útlendingavandamál? Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íslenska kerfið framleiðir afbrotamenn Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Ekki fokka þessu upp! Gunnar Dan Wiium skrifar Sjá meira
Geðhjálp hefur að undanförnu staðið fyrir vitundarátaki um geðheilbrigðismál. Markmiðið er m.a. að skapa vettvang fyrir landsmenn að koma fram skoðun sinni um hvað betur mætti gera í geðheilbrigðisþjónustunni. Sjónarhorn þriggja einstaklinga voru sýnd á samfélagsmiðlum, geðheilbrigði.is og á visir.is. Fyrsta myndbandið var viðtal við starfsmann sem unnið hafði á geðdeild í Danmörku og á Íslandi, annað tengdist reynslu af því að alast upp hjá móður með geðræna erfiðleika og þriðji dró fram áhrif brostinna framtíðardrauma einstaklings með notandareynslu. Almenningur getur einnig sagt sína skoðun með því að svara spurningum um forgangsröðun. Thomas Insell geðlæknir, fyrrum yfirmaður NIMH rannsóknarstofnunar innan geðheilbrigðis í Bandaríkjunum bendir á að þrátt fyrir ótal læknisfræðilegar rannsóknir á síðustu áratugum sem kostað hafa mörg hundruð milljarða hafi þær ekki haft nein áhrif á fjölda sjálfsvíga né innlagnir á sjúkrahúsum. Læknisfræðileg nálgun (biomedical paradigm) geðheilbrigðis er því ekki lausnin sem menn vonuðust eftir. WHO alþjóðlega heilbrigðisstofnunin setur nú mannréttindamiðaða geðheilbrigðisþjónustu á oddinn sem tekur m.a. mið af rannsóknum þar sem raddir þjónustuþega eru hluti af gagnreyndri þjónustu. Hún vinnur út frá valdeflingu, gefur fólki val, er áfallamiðuð og stór hluti starfsfólks eru jafningjar þ.e. fólk með reynslu af að hafa nýtt geðheilbrigðisþjónustuna. Þjónusta sem leitar allra leiða til að koma í veg fyrir þvingun og nauðung. Skjólstæðingar sem hafa orðið fyrir valdbeitingu lýsa oft óafturkræfum afleiðingum s.s. áfallastreitu, lélegri lífsgæðum og tortryggni gagnvart þeim sem eiga að aðstoða þá. Mannréttindamiðuð nálgun krefst samfélagslegra breytinga. Geðsjúkdómar þrífast best í vanrækslu, ofbeldi, skorti á tengslum, mismunun, fátækt, útilokun, félagslegri einangrun, vinnuóöruggi, ójöfnum tækifærum til menntunar, atvinnuleysi, lélegu húsnæði, og lélegu aðgengi að heilbrigðisþjónustu. Það hefur ekki skort málþingin né frumkvæði stjórnvalda í viðleitni að samþætta þjónustuna, auka eftirfylgd og vinna að mannréttindum en erfiðlega gengur hins vegar að breyta menningu, uppbyggingu þjónustunnar, viðhorfum og valdahlutföllum innan geðheilbrigðiskerfisins. Geðsvið Landspítalans og Geðheilsuteymi heilsugæslunnar hafa tekið skref í átt að mannréttindamiðaðri þjónustu með því að ráða jafningjastarfsmenn. Alþjóðleg samtök á vegum Intentional Peer Support hafa haldið námskeið, handleitt og boðið upp á frekari menntun hér á landi. Traustur kjarni hefur haldið utan um þessi námskeið. Þar fá jafningjastarfsmenn fræðslu um hvað það þýðir að vinna út frá jafningjagrunni og hvað aðgreinir þá frá hefðbundnu starfs- og fagfólki. Geðsvið Landspítalans hóf einnig á þessu ári gæðaúttekt á tveimur geðdeildum. Rannsóknaraðferðin kallast „Notandi spyr notanda“ og er fyrirmyndin fengin frá Noregi. Fólk með reynslu af geðheilbrigðisþjónustu sér um að hanna rannsóknarspurningar, vinna úr þeim og setja á oddinn það sem vel sé gert og hvað megi betur fara að mati þeirra sem þiggja þjónustuna. Rannsóknir á mannréttindamiðari þjónustu draga fram mikilvægi jafningjastuðnings og á hvern hátt sé hægt að uppræta valdbeitingu og þvingun. Þær draga fram mikilvægi jafningja/skjólhúsa (safe houses) opinna samræðna (open dialouge), réttindamála og félagslega stöðu. Þær draga einnig fram mikilvægiþessi að þjónustuþeginn sjálfur stýri ferðinni í krísu- og einstaklingsáætlunum. Fólk með geðrænar áskoranir á erfiðara uppdráttar í samfélaginu bæði hvað varðar menntun og atvinnuþátttöku. Það flosnar upp úr námi, byrjar endurtekið á byrjunarreit og gefst loks upp, ekki bara vegna skipbrots heldur vegna kostnaðar. Það ræður ekki við fullt starf, líðan þeirra er ekki línuleg og fötlun þeirra ekki sýnileg. Það fær því ekki sömu tækifærin og meðaljóninn s.s. aukna ábyrgð, aðgengi að ákveðnum störfum eða stöðuhækkun. Það veit oftar en ekki um mögulegan stuðning sem er í boði af því að það skortir oft sjálft stuðningsnet. Þegar tengslanet virkar skipta aðilar á milli sín verkum og tekur mikilvægar ákvarðanir í sameiningu. Enginn á að vera settur í þá stöðu t.d. eins og geðlæknar standa oft fram fyrir að taka einir ákvarðanir í erfiðum aðstæðum. Til að breyta þessu þurfa menn að sjá gildi breyttra aðferða. Til þess þarf kjark, viðhorfsbreytingu, breyttar forsendur í námi geðheilbrigðisstétta og breytingu á menningu. Heilbrigðisráherra hefur nú stigið framfaraskref með því að skipa í Geðráð þar sem fulltrúar ólíkra hagsmunaaðila mætast, finna saman lausnir og verða ráðgefandi fyrir ráðherra. Það vonandi dregur úr þeim vinnubrögðum sem hingað til hafa viðgengist þegar alls kyns nefndir hafa lokið störfum að þá komi valdhafandi heilbrigðisstéttir og breyti áherslum notenda og þeirra sem vilja breytingar. Kannski væri best að fólk hefði val sem mótvægi við hefðbundnar leiðir og þannig stuðlað að breytingum. Styrktarsjóður geðheilbrigðis var settur á laggirnar af Geðhjálp með slíkan ásetning í huga. Sjóðurinn styrkti nýverið fjöldamörg verkefni þar sem jafningjaráherslur eru t.d. dregnar fram. Einnig voru verkefni styrkt sem eru hvatar til bættrar geðheilsu eins og tónlist, leiklist, ljóðlist og kvikmyndagerð. Ólíkar nálganir þurfa ekki að vinna gegn hverri annarri. Markmið okkar allra er að styrkja fólk í málefnum sem þeim eru mikilvæg í eigin lífi. Batarannsóknir sýna að bati næst án fyrirfram ákveðinna skoðana, forsenda eða sjúkdómsgreininga. Valdhafar eiga með öllum tiltækum ráðum að ýta undir að fólki vinni á jafningjagrunni þvert á stéttir og þjónustu. Hættum að vera hrædd. Tölum saman og hlustum á hvert annað. Þannig náum við fram nauðsynlegum breytingum á geðheilbrigðiskerfinu. Höfundur er iðjuþjálfi og varaformaður Geðhjálpar.
Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun
Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar
Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar
Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar
Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar
Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun