Hætt komin hönnunarperla Ragnhildur Alda María Vilhjálmsdóttir skrifar 18. febrúar 2024 07:00 „Þá hefi ég lent í höfuðborginni. Margt hefur breyst síðan ég kom hingað fyrir fjórum árum. Straumlínulaga og nýtískuleg funkis-hús setja nú svip sinn á bæjarlífið. Mér finnst eitthvað stórborgar menningarlegt við að sjá hve stundvísi bæjarbúa hefir aukist“ skrifaði vestfirðingur í dagbók sína árið 1936 undir teikningu af framtíðarspá hans fyrir Reykjavík. Hafin voru ákveðin hamskipti í borginni með innreið fúnkísstílsins (e. functionalism) sem varði frá árinu 1920 - 1960 þegar norræn áhrif urðu meira áberandi. Við tók svokallaður skandínavískur fúnkísstíl sem þróaðist í módernisma og átti sitt gullaldarskeið frá 1950 - 1970. Þessi byggingarstíll einkennir eldri borgarhluta Reykjavíkur sem geyma margar perlur fúnkísstílsins og módernismans. Ein slík perla er bensínstöðin á Ægisíðu 102 eða Kuðungurinn eins og ég vil kalla húsið. Kuðungurinn reis árið 1978 og var hannaður af fremstu arkítektum okkar Íslendinga og brautryðjendum í módernískum byggingarstíl. Hann hefur hátt varðveislugildi samkvæmt Borgarsögusafni og er „einstök og fágæt byggingarlist og ein fárra bensínafgreiðslustöðva með slíka sérstöðu sem varðveittar eru í því sem næst upprunalegri mynd“. Nú hætta á að hann verði rifinn til að rýma fyrir blokk vegna samkomulags borgarinnar við lóðarhafa. Þess í stað vil ég leggja til að Kuðungurinn fái nýtt hlutverk sem leikskóli. Um þá tillögu fjallar þessi grein ásamt örstuttu ágripi af sögu módernískar byggingarlistar og arkítektanna sem ruddu brautina. Þetta er fljótlesin skemmtilestur með vott áróðri í þágu fjölgunar leikskólaplássa og varðveiðslu einstakra hönnunarperlna í byggingarlist. Skjáskot úr frétt RÚV um Kuðunginum við Ægisíðu. Við hliðina á Kuðunginum er leikskólalóð Ægisborgar. Hér er lagt að í stað þess að rífa Kuðunginn til að rýma fyrir blokk fái hann nýtt hlutverk sem leikskóli samrekinn með Ægisborg. „Menn leggja mannorð sitt að veði þegar þeir teikna hús“ Sagði rétt rúmlega þrítugur Guðmundur Kr. Kristinsson annar tveggja arkitekta Kuðungsins í viðtali í Tímanum árið 1957. Hann lauk arkitektúrnámi í Sviss fjórum árum fyrr og átti eftir að skapa sér sess sem einn forvígismanna íslenskra arkitekta, ásamt mági sínum og hinum arkitektinum Ferdinandi Alfreðssyni sem hóf störf hjá Guðmundi 1968 að loknu námi í Þýskalandi. Síðar ráku þeir teiknistofuna saman. Guðmundur útskýrir nútímastílinn sem kallast módernismi og kröfurnar sem arkítektar þurfa að uppfylla. Í viðtalinu segir Guðmundur að öll hús ætti að byggja í nútímastíl, veri þau guðshús, verksmiðjur eða heimili. „Húsin eru opnari og frjálsari og reynt að koma íbúum þeirra í nánari tengsl við náttúruna. Nútímatækni opnar arkitektum áður óþekkta möguleika, hægt er að nota meira gler og gera íbúðirnar bjartari og sólríkari“. Þá situr notagildið í fyrirrúmi „en fagurfræðin verður að fá sinn skerf“ undirstrikaði Guðmundur. Upp úr 1920 gengur steinsteypuöldin í garð ásamt fyrstu fúnkíshúsunum og meðfylgjandi notagildisstefnu í skipulagi bæja og hönnun húsa þar sem mannlegar þarfir og umhverfi er haft í öndvegi. Í frumbernskunni leiddi naumhyggja fúnkísstíllinn og menn spáðu helst í hvað hægt væri að komast af með minnst. „Venjulega var heldur lágt til lofts í þessum húsum. Nú reyna menn fremur að skapa þægilegt rúmform og tengja ytra og innra rýmið með stórum glerfleti“ útskýrir Guðmundur í viðtalinu. Beinar og hreinar línur, fleiri sérsvefnherbergi og stærri opin eða samtengd sameiginleg rými voru einkennismerki módernismans. Meðal annarra bygginga sem mágarnir hönnuðu eru Suðurlandsbraut 18 (Esso húsið), stækkun Háskólabíós, Skólavörðustígur 11 (nú bókabúðin Penninn Eymundsson) og Breiðholtskirkja. Efst til vinstri er einbýlishús sem Guðmundur hannaði en það er klassískt dæmi um módernisma Guðmundar með áherslunni á efnisval og glerþunn skil á milli mannsins og náttúrunnar. Nú dæmir hver fyrir sig en mér þykir Kuðungurinn fallegasta hús þeirra Guðmundar og Ferdinands. Í honum kjarnast gildin sem Guðmundur nefnir í viðtalinu um tuttugu árum fyrr, jafnvel bensínstöð getur verið nútímalist, hógvær en glæsileg hönnunarperla. Teikningar þeirra Guðmunds og Ferdinands af Kuðunginum við Ægisíðu. Samfélagshús hins tímabundna samfélags Í þá daga voru olíufélögin ekki með fastmótuð vörumerki svo bensínstöðvarnar voru óskrifað blað sem hin nýja kynslóð arkitekta nýtti til að skrá höfundareinkenni sitt á spjöld sögunnar. Hin móderníska bensínstöð snerist ekki um bílinn eða bensínið heldur manneskjuna á bak við stýrið. Þetta voru „skýli sem reist voru handa hinum tímabundna manni: bifreiðarstjóranum, sem alltaf er að flýta sér.“ eins og Hörður Ágústsson orðaði það í tímaritinu Byggingarlistin árið 1960. Hugmyndin um bensínstöðvar sem áningarstaði en ekki bara tvær dælur og afgreiðsluborð varð meira ríkjandi með árunum. Í dag má jafnan finna kaffihús, bakarí, veitingastaði, ísbúð, verslun, pósthús, helsta sölustað Rauðu seríunnar og margt annað og fleira en bílatengdan varning í einni bensínstöð. „Hinn þurfandi ekill fær hér ýmsar veitingar afgreiddar utanhúss án þess að hann yfirgefi ökutækið sitt. Bensín og olíur eru einnig á boðstólnum undir sama þaki, svo það er séð fyrir bílnum líka“. Tímaritið Byggingarlistin 1960 fjallar um fyrirbærið Bensínstöð. Þessi var önnur sinnar tegundar og kallaðist Nesti. Hún var hönnuð af Manfreð Vilhjálmsyni og reist við Suðurlandsbraut árið 1958 en síðar var hún rifin. Húsið þótti (og þykir enn) brautryðjandi í hönnun en Manfreð sér enn mikið eftir henni og er ekki einn þar um. Guðmundur Kr. Guðmundsson var gerður að heiðursfélaga Arkitektafélags Íslands fyrir að helga líf sitt fagstéttinni, en m.a. sinnti Guðmundur ritara störfum í stjórn félagsins frá stofnun þess 1956, var meðstjórnandi félagsins á sjöunda áratugnum og formaður þess á áttunda áratugnum, hann beitti sér fyrir stofnun Lífeyrissjóðs arkitekta og sat í fyrstu stjórn sjóðsins. Ferdinand gegndi einnig fjölda trúnaðarstarfa fyrir Arkitektafélagið, m.a. við útgáfu Arkitektatals og vann sýningar um íslensk timburhús og ljóstækni. Því er óhætt að segja að mágarnir gáfu mikið af sér til samfélagsins. Því hugsa ég að þeir hefðu orðið ánægðir að sjá Kuðungin sem þeir hönnuðu af svo mikilli natni nýttan í þjónustu við barnafjölskyldur í nærsamfélaginu. Líklegast þarf nokkur hundruð leikskólapláss til viðbótar í hverfið með þeim tæplega 500 íbúðum sem eiga að rísa á þéttingarreitunum í Vesturbænum. Lóðin í kringum Kuðunginn gæti orðið að fallegum leikvelli eða garði með annarri leikskólabyggingu eða svonefndri Ævintýraborg. Ævintýraborgir eru gámaeiningar sem borgin keypti til að reyna flýta uppbyggingu vegna skorts á leikskólaplássum. Það hefur tafið málin hjá borginni að í þéttari hverfum er oft snúið að finna heppilegan stað fyrir Ævintýraborgirnar. Líkt og sést á loftmyndinni hér að ofan er vart heppilegri stað hægt að finna en lóðina Ægisíða 102 og fái Kuðungurinn nýtt hlutverk sem leikskóli gætum jafnvel kannski nefnt hann Skeljaborg. Höfundur er borgarfulltrúi Sjálfstæðisflokksins. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ragnhildur Alda María Vilhjálmsdóttir Reykjavík Borgarstjórn Húsavernd Arkitektúr Mest lesið Halldór 31.05.2025 Halldór Nú er tími til aðgerða: Tóbaks- og nikótínfrítt Ísland Vala Smáradóttir,Jóhanna S. Kristjánsdóttir Skoðun Er ekki tími til kominn að tengja? Kristín María Birgisdóttir Skoðun Barnasáttmáli fyrir öll börn Guðný Björk Eydal,Paola Carenas Skoðun Til hamingju með sjómannadaginn Sigurjón Þórðarson Skoðun Tjáningarfrelsi, gagnrýni og Snorri Másson Birgir Orri Ásgrímsson Skoðun Ójafnvægið sem heimurinn býr við – og skellur á Bakka Erna Bjarnadóttir Skoðun Súrdeigsbrauð, ilmkjarnaolíur og Samtökin 78 Snorri Másson Skoðun Trollveiðar og veiðiráðgjöf Magnús Jónsson Skoðun Eins skýrt og það verður Jóna Hlíf Halldórsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Nú er tími til aðgerða: Tóbaks- og nikótínfrítt Ísland Vala Smáradóttir,Jóhanna S. Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Til hamingju með sjómannadaginn Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Er ekki tími til kominn að tengja? Kristín María Birgisdóttir skrifar Skoðun Barnasáttmáli fyrir öll börn Guðný Björk Eydal,Paola Carenas skrifar Skoðun Ójafnvægið sem heimurinn býr við – og skellur á Bakka Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Bensínstöðvardíll og Birkimelur Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Trollveiðar og veiðiráðgjöf Magnús Jónsson skrifar Skoðun Gríðarlegir hagsmunir í húfi Sigurður Ingi Jóhannsson skrifar Skoðun Skynsamleg forgangsröðun fjár Ragnhildur Jónsdóttir skrifar Skoðun Eins skýrt og það verður Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Tjáningarfrelsi, gagnrýni og Snorri Másson Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að sameinast fjölskyldu sinni Guðrún Brynjólfsdóttir skrifar Skoðun Þögnin sem skapaði ótta – arfleifð Þórarins í Sameyki Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Súrdeigsbrauð, ilmkjarnaolíur og Samtökin 78 Snorri Másson skrifar Skoðun Eru forvarnir í hættu? Dagbjört Harðardóttir skrifar Skoðun Tveir alþingismenn og Gaza Sverrir Agnarsson skrifar Skoðun Hver borgar fyrir ódýrar lóðir? Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Erum við að lengja dauðann en ekki lífið? Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Mikill munur á aðgengi að líknarmeðferð í Evrópu Kristín Lára Ólafsdóttir skrifar Skoðun Sumarið verður nýtt vel til uppbyggingar snjóflóðavarna Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Verður það að vera Ísrael? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson skrifar Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson skrifar Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir skrifar Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson skrifar Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar Sjá meira
„Þá hefi ég lent í höfuðborginni. Margt hefur breyst síðan ég kom hingað fyrir fjórum árum. Straumlínulaga og nýtískuleg funkis-hús setja nú svip sinn á bæjarlífið. Mér finnst eitthvað stórborgar menningarlegt við að sjá hve stundvísi bæjarbúa hefir aukist“ skrifaði vestfirðingur í dagbók sína árið 1936 undir teikningu af framtíðarspá hans fyrir Reykjavík. Hafin voru ákveðin hamskipti í borginni með innreið fúnkísstílsins (e. functionalism) sem varði frá árinu 1920 - 1960 þegar norræn áhrif urðu meira áberandi. Við tók svokallaður skandínavískur fúnkísstíl sem þróaðist í módernisma og átti sitt gullaldarskeið frá 1950 - 1970. Þessi byggingarstíll einkennir eldri borgarhluta Reykjavíkur sem geyma margar perlur fúnkísstílsins og módernismans. Ein slík perla er bensínstöðin á Ægisíðu 102 eða Kuðungurinn eins og ég vil kalla húsið. Kuðungurinn reis árið 1978 og var hannaður af fremstu arkítektum okkar Íslendinga og brautryðjendum í módernískum byggingarstíl. Hann hefur hátt varðveislugildi samkvæmt Borgarsögusafni og er „einstök og fágæt byggingarlist og ein fárra bensínafgreiðslustöðva með slíka sérstöðu sem varðveittar eru í því sem næst upprunalegri mynd“. Nú hætta á að hann verði rifinn til að rýma fyrir blokk vegna samkomulags borgarinnar við lóðarhafa. Þess í stað vil ég leggja til að Kuðungurinn fái nýtt hlutverk sem leikskóli. Um þá tillögu fjallar þessi grein ásamt örstuttu ágripi af sögu módernískar byggingarlistar og arkítektanna sem ruddu brautina. Þetta er fljótlesin skemmtilestur með vott áróðri í þágu fjölgunar leikskólaplássa og varðveiðslu einstakra hönnunarperlna í byggingarlist. Skjáskot úr frétt RÚV um Kuðunginum við Ægisíðu. Við hliðina á Kuðunginum er leikskólalóð Ægisborgar. Hér er lagt að í stað þess að rífa Kuðunginn til að rýma fyrir blokk fái hann nýtt hlutverk sem leikskóli samrekinn með Ægisborg. „Menn leggja mannorð sitt að veði þegar þeir teikna hús“ Sagði rétt rúmlega þrítugur Guðmundur Kr. Kristinsson annar tveggja arkitekta Kuðungsins í viðtali í Tímanum árið 1957. Hann lauk arkitektúrnámi í Sviss fjórum árum fyrr og átti eftir að skapa sér sess sem einn forvígismanna íslenskra arkitekta, ásamt mági sínum og hinum arkitektinum Ferdinandi Alfreðssyni sem hóf störf hjá Guðmundi 1968 að loknu námi í Þýskalandi. Síðar ráku þeir teiknistofuna saman. Guðmundur útskýrir nútímastílinn sem kallast módernismi og kröfurnar sem arkítektar þurfa að uppfylla. Í viðtalinu segir Guðmundur að öll hús ætti að byggja í nútímastíl, veri þau guðshús, verksmiðjur eða heimili. „Húsin eru opnari og frjálsari og reynt að koma íbúum þeirra í nánari tengsl við náttúruna. Nútímatækni opnar arkitektum áður óþekkta möguleika, hægt er að nota meira gler og gera íbúðirnar bjartari og sólríkari“. Þá situr notagildið í fyrirrúmi „en fagurfræðin verður að fá sinn skerf“ undirstrikaði Guðmundur. Upp úr 1920 gengur steinsteypuöldin í garð ásamt fyrstu fúnkíshúsunum og meðfylgjandi notagildisstefnu í skipulagi bæja og hönnun húsa þar sem mannlegar þarfir og umhverfi er haft í öndvegi. Í frumbernskunni leiddi naumhyggja fúnkísstíllinn og menn spáðu helst í hvað hægt væri að komast af með minnst. „Venjulega var heldur lágt til lofts í þessum húsum. Nú reyna menn fremur að skapa þægilegt rúmform og tengja ytra og innra rýmið með stórum glerfleti“ útskýrir Guðmundur í viðtalinu. Beinar og hreinar línur, fleiri sérsvefnherbergi og stærri opin eða samtengd sameiginleg rými voru einkennismerki módernismans. Meðal annarra bygginga sem mágarnir hönnuðu eru Suðurlandsbraut 18 (Esso húsið), stækkun Háskólabíós, Skólavörðustígur 11 (nú bókabúðin Penninn Eymundsson) og Breiðholtskirkja. Efst til vinstri er einbýlishús sem Guðmundur hannaði en það er klassískt dæmi um módernisma Guðmundar með áherslunni á efnisval og glerþunn skil á milli mannsins og náttúrunnar. Nú dæmir hver fyrir sig en mér þykir Kuðungurinn fallegasta hús þeirra Guðmundar og Ferdinands. Í honum kjarnast gildin sem Guðmundur nefnir í viðtalinu um tuttugu árum fyrr, jafnvel bensínstöð getur verið nútímalist, hógvær en glæsileg hönnunarperla. Teikningar þeirra Guðmunds og Ferdinands af Kuðunginum við Ægisíðu. Samfélagshús hins tímabundna samfélags Í þá daga voru olíufélögin ekki með fastmótuð vörumerki svo bensínstöðvarnar voru óskrifað blað sem hin nýja kynslóð arkitekta nýtti til að skrá höfundareinkenni sitt á spjöld sögunnar. Hin móderníska bensínstöð snerist ekki um bílinn eða bensínið heldur manneskjuna á bak við stýrið. Þetta voru „skýli sem reist voru handa hinum tímabundna manni: bifreiðarstjóranum, sem alltaf er að flýta sér.“ eins og Hörður Ágústsson orðaði það í tímaritinu Byggingarlistin árið 1960. Hugmyndin um bensínstöðvar sem áningarstaði en ekki bara tvær dælur og afgreiðsluborð varð meira ríkjandi með árunum. Í dag má jafnan finna kaffihús, bakarí, veitingastaði, ísbúð, verslun, pósthús, helsta sölustað Rauðu seríunnar og margt annað og fleira en bílatengdan varning í einni bensínstöð. „Hinn þurfandi ekill fær hér ýmsar veitingar afgreiddar utanhúss án þess að hann yfirgefi ökutækið sitt. Bensín og olíur eru einnig á boðstólnum undir sama þaki, svo það er séð fyrir bílnum líka“. Tímaritið Byggingarlistin 1960 fjallar um fyrirbærið Bensínstöð. Þessi var önnur sinnar tegundar og kallaðist Nesti. Hún var hönnuð af Manfreð Vilhjálmsyni og reist við Suðurlandsbraut árið 1958 en síðar var hún rifin. Húsið þótti (og þykir enn) brautryðjandi í hönnun en Manfreð sér enn mikið eftir henni og er ekki einn þar um. Guðmundur Kr. Guðmundsson var gerður að heiðursfélaga Arkitektafélags Íslands fyrir að helga líf sitt fagstéttinni, en m.a. sinnti Guðmundur ritara störfum í stjórn félagsins frá stofnun þess 1956, var meðstjórnandi félagsins á sjöunda áratugnum og formaður þess á áttunda áratugnum, hann beitti sér fyrir stofnun Lífeyrissjóðs arkitekta og sat í fyrstu stjórn sjóðsins. Ferdinand gegndi einnig fjölda trúnaðarstarfa fyrir Arkitektafélagið, m.a. við útgáfu Arkitektatals og vann sýningar um íslensk timburhús og ljóstækni. Því er óhætt að segja að mágarnir gáfu mikið af sér til samfélagsins. Því hugsa ég að þeir hefðu orðið ánægðir að sjá Kuðungin sem þeir hönnuðu af svo mikilli natni nýttan í þjónustu við barnafjölskyldur í nærsamfélaginu. Líklegast þarf nokkur hundruð leikskólapláss til viðbótar í hverfið með þeim tæplega 500 íbúðum sem eiga að rísa á þéttingarreitunum í Vesturbænum. Lóðin í kringum Kuðunginn gæti orðið að fallegum leikvelli eða garði með annarri leikskólabyggingu eða svonefndri Ævintýraborg. Ævintýraborgir eru gámaeiningar sem borgin keypti til að reyna flýta uppbyggingu vegna skorts á leikskólaplássum. Það hefur tafið málin hjá borginni að í þéttari hverfum er oft snúið að finna heppilegan stað fyrir Ævintýraborgirnar. Líkt og sést á loftmyndinni hér að ofan er vart heppilegri stað hægt að finna en lóðina Ægisíða 102 og fái Kuðungurinn nýtt hlutverk sem leikskóli gætum jafnvel kannski nefnt hann Skeljaborg. Höfundur er borgarfulltrúi Sjálfstæðisflokksins.
Nú er tími til aðgerða: Tóbaks- og nikótínfrítt Ísland Vala Smáradóttir,Jóhanna S. Kristjánsdóttir Skoðun
Skoðun Nú er tími til aðgerða: Tóbaks- og nikótínfrítt Ísland Vala Smáradóttir,Jóhanna S. Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar
Nú er tími til aðgerða: Tóbaks- og nikótínfrítt Ísland Vala Smáradóttir,Jóhanna S. Kristjánsdóttir Skoðun