Armæða um íslenska tungu Hermann Stefánsson skrifar 14. júní 2024 14:30 Nokkur umræða hefur skapast undanfarið um íslenska tungu. Gallinn við hana er að hún snýst fyrst og fremst um kynjapólitísk atriði í málfari og er því kljúfandi fremur en uppbyggileg. Starfsfólk RÚV grípur til varna gegn því að vera brugðið um markvissa notkun á kynhlutlausu orðfæri. Þetta er ekki sérstakur vandi íslenskrar tungu. Nánast hvert einasta tungumál innan seilingar Vesturlanda glímir við sömu spurningarnar í þessu efni, þótt í ólíkum myndum sé. Það sem í raun og veru er helsti vandi íslenskrar tungu er innrás annars tungumáls, enskunnar. Á fjörutíu daga fresti deyr tungumál út í heiminum og þarf ekki að spyrja um hið augljósa: Ef fram fer sem horfir hverfur íslenskan og verður í mesta lagi mállýska í ensku. Stór tungumál gleypa lítil tungumál. Það gæti eins verið spænska eða kínverska en er fyrir íslenskuna enskan, sem hefur hert mjög á ásókn sinni með framförum á netinu. Það er varla tilviljun að tvö skáldverk frá sitt hvorum tímanum taka á því efni að talmál er orðið frábrugðið ritmálinu og því hefur ekki verið hleypt inn í bókmenntirnar. Merking eftir Fríðu Ísberg tekur á köflum til handargagns þá ensku sem í raun og veru er töluð í landinu. Vögguvísa eftir Elías Mar kom út árið 1950 og er skrifuð að miklu leyti á því „hrognamáli“ sem aukið samneyti íslenskunnar við bandaríska menningu bjó til meðal ungmenna á þeim tíma. Þetta hefur gerst áður og þá var það danskan. Málhreinsunarstefna 19. aldar með þá Fjölnismenn í broddi fylkingar bar beinlínis árangur og það mikinn. Síðari tíma stefnur í málfarsefnum, svo sem sú sem á sínum tíma var uppnefnd og kennd við „reiðarek“, höfðu aðrar áherslur. Búið var til orðið „málótti“, sem átti að merkja að málfarslegar umvandanir leiddu til þess að fólk veigraði sér við að tjá sig á móðurmáli sínu, tungumáli sem þróaðist eðlilega eins og aðrar tungur. En hvað er eðlileg þróun? Þróun örtungumála sem stór tungumál ráðast inn í er allt önnur en þróun hinna stærri. Þau stærri gildna stöðugt og hlæja eins og púkinn á fjósbitanum. Um hin smærri er viðkvæðið gjarnan að ekki sé hægt að stjórna þróun tungumála, þótt reynslan hafi sýnt fram á annað í fjölmörgum löndum og af hálfu fjölda aðila. Hvenær ætli síðasta manneskjan sem haldin var „málótta“ hafi læknast af honum? Er sú rökvilla einhverju skárri að óttast það að vanda málfar sitt svo að manni verði ekki skipað í fylkingu eftir pólitík þeirra sem tjá sig um íslenskuna? Ótalmargt við tungumálið tengist skapandi orðasýsli kynhlutleysis ekki neitt, né heldur fjölda innflytjenda, heldur er aðeins mökkur af málvillum, kraðak af rangt beygðum sögnum og bjöguðum orðatiltækjum, enskri setningarbyggingu, hálfslettum — hrakandi íslenskukunnáttu. Ég held að það sé rangt að láta undan þrýstingi þeirra sem álíta viðsjárvert að vanda mál sitt af ástæðum sem tengjast til að mynda því hversu mikið „menningarlegt ladída“ fólk hefur eða vill hafa, svo snúið sé út úr útvötnuðum frasa úr ranni franska fræðimannsins Pierre Bourdieu. Það verður ekkert minna orðagjálfur að tungutak og orðfæri séu, alveg einhlítt, valdbeiting, ef vel er að orði komist, þótt fræðimaðurinn Michel Foucault hafi rýnt í hugtakið vald í bókum sem fáir hafa lesið en margir tileinkað sér í útþynntri mynd eftir að höfundurinn varð viðtekinn. Ég skal reyndar viðurkenna að mér varð það á fyrir skemmstu að drepa flóðhest með orðatiltækinu „ef því er að skipta“, eða hvort það var „oft er í holti heyrandi nær“. Mér skilst að þeir séu friðaðir. En hann gat sjálfum sér um kennt að átta sig ekki á því að það er skemmtilegt að heyra eða lesa orðatiltæki sem maður þekkir ekki og frjótt og skapandi að ráða í merkinguna út frá samhenginu. Þess vegna er gaman að lesa gamlar barnabækur. Hvað í fjandanum merkir annars „armæða“? spyr vonandi einhver. Ég myndi svara að það væri stundum tengt orðinu „samræða“ en þyrfti ekki að vera það og væri raunar alls ekki í reynd. Það er ekki vel gott að vera settur í hlutverk nöldurskjóðunnar um íslenskt mál. Mætti hefja umræðuna á aðeins hærra plan? Ég horfi sáralítið á sjónvarp. Ég hlusta á útvarp en maður heyrir ekki rithátt orða. Ég les vef RÚV. Eitt sinn fullyrti ég við ráðamenn þar að vefurinn væri ekki prófarkalesinn. Ég fékk að heyra að hann væri prófarkalesinn eftir að textar þar birtust (til hvers? Til að byrgja brunninn eftir að barnið er dottið í hann svo blessað smáskarnið komist ekki upp úr honum?) Það eru enn ansi margar villur á vefsíðu RÚV. Ekki þyrfti nema einn góðan prófarkalesara í fullu starfi til að prófarkalesa allt efnið áður en það birtist. Er vefurinn prófarkalesinn í dag? Hver svarar fyrir það? Útvarpsstjóri eða málfarsráðunautur RÚV? Það gera allir villur, líka prófarkalesarar, málfarsráðunautar og rithöfundar. En allar helstu stofnanir samfélagsins og hver einasta bókaútgáfa vita mætavel að það þarf prófarkalesara. Er vefur RÚV prófarkalesinn? Af hverju ber það ekki meiri árangur, ef svo er? Er við það unandi ef svo er ekki? Hvernig á ungt fjölmiðlafólk að læra góða íslensku ef það er aldrei leiðrétt? Armæða íslenskunnar er mikil og breytingarnar hraðar og uggvænlegar. Auk viðráðanlegra smáatriða á borð við að ráða prófarkalesara myndi ég vilja setja lög sem kvæðu á um að það varðaði foreldra fésektum að lesa ekki fyrir börnin sín skáldsöguna Bróðir minn Ljónshjarta eftir Astrid Lindgren í þýðingu Þorleifs Haukssonar. Svo myndi ég koma á fangavist fyrir að nota ekki sögn í viðtengingarhætti minnst einu sinni á dag, undir þeim formerkjum að þeir sem vilja viðtengingarháttinn feigan eða telja brotthvarf hans eðlilega málþróun dylji ef til vill í raun hugmyndafræðilega þrá eftir einfaldri heimsmynd sem sé svo laus við gráa tóna, efa, blæbrigði og fjölbreyttar frásagnaraðferðir að hún sé beinlínis hættuleg. Ég myndi leiðrétta þá sem kölluðu mig málfarsfasista en játa sök. „Ég má segja þetta ef ég vill,“ segði kannski einhver, uppfullur af ímynduðum málótta. „Auðvitað máttu það,“ myndi ég svara. „Ég hef líka fullan rétt á að álíta þig mega bæta íslensku þína.“ Og svo framvegis og illu heilli oft til hálfgerðrar armæðu fremur en samræðu. Höfundur er rithöfundur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Íslensk fræði Mest lesið Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun Gerum það mögulegt fyrir íslenskar barnafjölskyldur að flytja heim! Dóra Sóldís Ásmundardóttir Skoðun Besta lyfið við slitgigt Gunnar Viktorsson Skoðun Hvort er betra, kreditkort eða debetkort? Haukur Skúlason Skoðun Ósýnilegi maðurinn á Austurvelli Kristinn Jón Ólafsson Skoðun Ókeypis lán í hverjum mánuði Svandís Edda Hólm Jónudóttir Skoðun Loksins ábyrg og öfgalaus útlendingapólitík í Samfylkingunni Gunnar Jörgen Viggósson Skoðun Það sem er satt og rétt um kolefnisbindingu í hafi og Running Tide Kristinn Árni L. Hróbjartsson Skoðun Opið bréf til félagsmanna og stjórna lífeyrissjóða Björn Sævar Einarsson Skoðun Hvar byggjum við 90 þúsund íbúðir á næstu 15 árum? Sigurður Stefánsson Skoðun Skoðun Skoðun Gerum það mögulegt fyrir íslenskar barnafjölskyldur að flytja heim! Dóra Sóldís Ásmundardóttir skrifar Skoðun Ófagleg vinnubrögð HSU og FSRE Helgi Kjartansson skrifar Skoðun Hvort er betra, kreditkort eða debetkort? Haukur Skúlason skrifar Skoðun Blóðgjöf - Taktu þátt Aðalsteinn Sigfússon skrifar Skoðun Hvað verður um þau? Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Hjúkrunarheimili á Akureyri: Óþolandi staða Hilda Jana Gísladóttir skrifar Skoðun Hin óræða ferð inn í líf á jörðu Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Loks eignast Ísland mannréttindastofnun Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Sanngjarnt lífeyriskerfi: Áframhaldandi óréttlæti handa þeim sem fá skertar lífeyrisgreiðslur vegna fjármagnstekna maka Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Ósýnilegi maðurinn á Austurvelli Kristinn Jón Ólafsson skrifar Skoðun Opið bréf til félagsmanna og stjórna lífeyrissjóða Björn Sævar Einarsson skrifar Skoðun Loksins ábyrg og öfgalaus útlendingapólitík í Samfylkingunni Gunnar Jörgen Viggósson skrifar Skoðun Börn forrita til framtíðar Úlfur Atlason,Zuzanna Elvira Korpak skrifar Skoðun Örlagavaldur íslenskra heimila Guðbrandur Einarsson skrifar Skoðun Hvar byggjum við 90 þúsund íbúðir á næstu 15 árum? Sigurður Stefánsson skrifar Skoðun Loftslagsáætlun á hugmyndastigi Birna Sigrún Hallsdóttir,Hrafnhildur Bragadóttir skrifar Skoðun Það sem er satt og rétt um kolefnisbindingu í hafi og Running Tide Kristinn Árni L. Hróbjartsson skrifar Skoðun Samið um kjaraskerðingu í 4 ár? Kristófer Ingi Svavarsson skrifar Skoðun Loksins Mannréttindastofnun Steinunn Þóra Árnadóttir skrifar Skoðun Breytt orðfæri, breytt hugsun Ingibjörg Rósa Björnsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til Mark Zuckerbergs Gunnlaugur B Ólafsson skrifar Skoðun Ókeypis lán í hverjum mánuði Svandís Edda Hólm Jónudóttir skrifar Skoðun Mikilvægi Vaxtamálsins -lántakar verjist skrifar Skoðun Biðmál í borginni Hildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Með lygum skal land byggja Guðný S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Þjófar fagna Auður Önnu Magnúsdóttir skrifar Skoðun Þegar rusl verður dýrmæt auðlind Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Notkun bóluefna veldur ekki einhverfu Magnús Lyngdal Magnússon skrifar Skoðun Hefur fólk á Íslandi efni á barneignum? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Þarf rannsóknir á kynhlutlausu máli? Ásdís Bergþórsdóttir skrifar Sjá meira
Nokkur umræða hefur skapast undanfarið um íslenska tungu. Gallinn við hana er að hún snýst fyrst og fremst um kynjapólitísk atriði í málfari og er því kljúfandi fremur en uppbyggileg. Starfsfólk RÚV grípur til varna gegn því að vera brugðið um markvissa notkun á kynhlutlausu orðfæri. Þetta er ekki sérstakur vandi íslenskrar tungu. Nánast hvert einasta tungumál innan seilingar Vesturlanda glímir við sömu spurningarnar í þessu efni, þótt í ólíkum myndum sé. Það sem í raun og veru er helsti vandi íslenskrar tungu er innrás annars tungumáls, enskunnar. Á fjörutíu daga fresti deyr tungumál út í heiminum og þarf ekki að spyrja um hið augljósa: Ef fram fer sem horfir hverfur íslenskan og verður í mesta lagi mállýska í ensku. Stór tungumál gleypa lítil tungumál. Það gæti eins verið spænska eða kínverska en er fyrir íslenskuna enskan, sem hefur hert mjög á ásókn sinni með framförum á netinu. Það er varla tilviljun að tvö skáldverk frá sitt hvorum tímanum taka á því efni að talmál er orðið frábrugðið ritmálinu og því hefur ekki verið hleypt inn í bókmenntirnar. Merking eftir Fríðu Ísberg tekur á köflum til handargagns þá ensku sem í raun og veru er töluð í landinu. Vögguvísa eftir Elías Mar kom út árið 1950 og er skrifuð að miklu leyti á því „hrognamáli“ sem aukið samneyti íslenskunnar við bandaríska menningu bjó til meðal ungmenna á þeim tíma. Þetta hefur gerst áður og þá var það danskan. Málhreinsunarstefna 19. aldar með þá Fjölnismenn í broddi fylkingar bar beinlínis árangur og það mikinn. Síðari tíma stefnur í málfarsefnum, svo sem sú sem á sínum tíma var uppnefnd og kennd við „reiðarek“, höfðu aðrar áherslur. Búið var til orðið „málótti“, sem átti að merkja að málfarslegar umvandanir leiddu til þess að fólk veigraði sér við að tjá sig á móðurmáli sínu, tungumáli sem þróaðist eðlilega eins og aðrar tungur. En hvað er eðlileg þróun? Þróun örtungumála sem stór tungumál ráðast inn í er allt önnur en þróun hinna stærri. Þau stærri gildna stöðugt og hlæja eins og púkinn á fjósbitanum. Um hin smærri er viðkvæðið gjarnan að ekki sé hægt að stjórna þróun tungumála, þótt reynslan hafi sýnt fram á annað í fjölmörgum löndum og af hálfu fjölda aðila. Hvenær ætli síðasta manneskjan sem haldin var „málótta“ hafi læknast af honum? Er sú rökvilla einhverju skárri að óttast það að vanda málfar sitt svo að manni verði ekki skipað í fylkingu eftir pólitík þeirra sem tjá sig um íslenskuna? Ótalmargt við tungumálið tengist skapandi orðasýsli kynhlutleysis ekki neitt, né heldur fjölda innflytjenda, heldur er aðeins mökkur af málvillum, kraðak af rangt beygðum sögnum og bjöguðum orðatiltækjum, enskri setningarbyggingu, hálfslettum — hrakandi íslenskukunnáttu. Ég held að það sé rangt að láta undan þrýstingi þeirra sem álíta viðsjárvert að vanda mál sitt af ástæðum sem tengjast til að mynda því hversu mikið „menningarlegt ladída“ fólk hefur eða vill hafa, svo snúið sé út úr útvötnuðum frasa úr ranni franska fræðimannsins Pierre Bourdieu. Það verður ekkert minna orðagjálfur að tungutak og orðfæri séu, alveg einhlítt, valdbeiting, ef vel er að orði komist, þótt fræðimaðurinn Michel Foucault hafi rýnt í hugtakið vald í bókum sem fáir hafa lesið en margir tileinkað sér í útþynntri mynd eftir að höfundurinn varð viðtekinn. Ég skal reyndar viðurkenna að mér varð það á fyrir skemmstu að drepa flóðhest með orðatiltækinu „ef því er að skipta“, eða hvort það var „oft er í holti heyrandi nær“. Mér skilst að þeir séu friðaðir. En hann gat sjálfum sér um kennt að átta sig ekki á því að það er skemmtilegt að heyra eða lesa orðatiltæki sem maður þekkir ekki og frjótt og skapandi að ráða í merkinguna út frá samhenginu. Þess vegna er gaman að lesa gamlar barnabækur. Hvað í fjandanum merkir annars „armæða“? spyr vonandi einhver. Ég myndi svara að það væri stundum tengt orðinu „samræða“ en þyrfti ekki að vera það og væri raunar alls ekki í reynd. Það er ekki vel gott að vera settur í hlutverk nöldurskjóðunnar um íslenskt mál. Mætti hefja umræðuna á aðeins hærra plan? Ég horfi sáralítið á sjónvarp. Ég hlusta á útvarp en maður heyrir ekki rithátt orða. Ég les vef RÚV. Eitt sinn fullyrti ég við ráðamenn þar að vefurinn væri ekki prófarkalesinn. Ég fékk að heyra að hann væri prófarkalesinn eftir að textar þar birtust (til hvers? Til að byrgja brunninn eftir að barnið er dottið í hann svo blessað smáskarnið komist ekki upp úr honum?) Það eru enn ansi margar villur á vefsíðu RÚV. Ekki þyrfti nema einn góðan prófarkalesara í fullu starfi til að prófarkalesa allt efnið áður en það birtist. Er vefurinn prófarkalesinn í dag? Hver svarar fyrir það? Útvarpsstjóri eða málfarsráðunautur RÚV? Það gera allir villur, líka prófarkalesarar, málfarsráðunautar og rithöfundar. En allar helstu stofnanir samfélagsins og hver einasta bókaútgáfa vita mætavel að það þarf prófarkalesara. Er vefur RÚV prófarkalesinn? Af hverju ber það ekki meiri árangur, ef svo er? Er við það unandi ef svo er ekki? Hvernig á ungt fjölmiðlafólk að læra góða íslensku ef það er aldrei leiðrétt? Armæða íslenskunnar er mikil og breytingarnar hraðar og uggvænlegar. Auk viðráðanlegra smáatriða á borð við að ráða prófarkalesara myndi ég vilja setja lög sem kvæðu á um að það varðaði foreldra fésektum að lesa ekki fyrir börnin sín skáldsöguna Bróðir minn Ljónshjarta eftir Astrid Lindgren í þýðingu Þorleifs Haukssonar. Svo myndi ég koma á fangavist fyrir að nota ekki sögn í viðtengingarhætti minnst einu sinni á dag, undir þeim formerkjum að þeir sem vilja viðtengingarháttinn feigan eða telja brotthvarf hans eðlilega málþróun dylji ef til vill í raun hugmyndafræðilega þrá eftir einfaldri heimsmynd sem sé svo laus við gráa tóna, efa, blæbrigði og fjölbreyttar frásagnaraðferðir að hún sé beinlínis hættuleg. Ég myndi leiðrétta þá sem kölluðu mig málfarsfasista en játa sök. „Ég má segja þetta ef ég vill,“ segði kannski einhver, uppfullur af ímynduðum málótta. „Auðvitað máttu það,“ myndi ég svara. „Ég hef líka fullan rétt á að álíta þig mega bæta íslensku þína.“ Og svo framvegis og illu heilli oft til hálfgerðrar armæðu fremur en samræðu. Höfundur er rithöfundur.
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun
Gerum það mögulegt fyrir íslenskar barnafjölskyldur að flytja heim! Dóra Sóldís Ásmundardóttir Skoðun
Það sem er satt og rétt um kolefnisbindingu í hafi og Running Tide Kristinn Árni L. Hróbjartsson Skoðun
Skoðun Gerum það mögulegt fyrir íslenskar barnafjölskyldur að flytja heim! Dóra Sóldís Ásmundardóttir skrifar
Skoðun Sanngjarnt lífeyriskerfi: Áframhaldandi óréttlæti handa þeim sem fá skertar lífeyrisgreiðslur vegna fjármagnstekna maka Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar
Skoðun Loksins ábyrg og öfgalaus útlendingapólitík í Samfylkingunni Gunnar Jörgen Viggósson skrifar
Skoðun Það sem er satt og rétt um kolefnisbindingu í hafi og Running Tide Kristinn Árni L. Hróbjartsson skrifar
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun
Gerum það mögulegt fyrir íslenskar barnafjölskyldur að flytja heim! Dóra Sóldís Ásmundardóttir Skoðun
Það sem er satt og rétt um kolefnisbindingu í hafi og Running Tide Kristinn Árni L. Hróbjartsson Skoðun