Ný fjármálaáætlun - tækifæri til að efna loforðin um bætt geðheilbrigði Sandra B. Franks skrifar 27. mars 2025 13:33 Á síðustu misserum hefur margt verið sagt um geðheilbrigðismál hér á landi, en hugmyndirnar eru fleiri en raunverulegar aðgerðir. Gögnin sem liggja fyrir í umfjöllun síðasta árs sýna að afleiðingar af ónógri þjónustu og úrræðaleysi í geðheilbrigðiskerfinu eru kostnaðarsamar, sársaukafullar og í sumum tilvikum lífshættulegar. Þau átakanlegu andlát, morð og slys sem rekja má beint eða óbeint til vanrækslu í geðheilbrigðismálum ættu að duga ein og sér sem röksemd fyrir auknu framlagi í málaflokkinn. Eitt atvik af þessu tagi er einu of mikið. Það er óásættanlegt að fólk þurfi að flýja eigin heimili vegna geðveikra nágranna sem engin úrræði fá til að hjálpa. Eða að fjölskyldur þurfi að óttast um öryggi sitt og ástvina sinna þegar einstaklingar í geðrofi ráfa ráðvilltir um hús og götur bæjarins. Í slíkum tilvikum er augljóst að uppbygging geðheilbrigðiskerfisins hefur ekki fylgt raunverulegum þörfum samfélagsins. Fjölskyldur eða vinir hafa lýst þeim hryllingi að reyna ítrekað að leita hjálpar fyrir einstaklinga sem eru alvarlega veikir, en fá litla sem enga hjálp. Þá er of seint að bregðast við þegar upp kemur hörmulegt atvik, hvort sem er voðaskot, sjálfsvíg eða banvæn líkamsárás. Geðheilbrigði er fjárfesting Það þarf að líta á geðheilbrigðismál sem hluta af fjárfestingu í heilbrigðiskerfinu. Raunin er sú að langvarandi mannekla, ónóg úrræði og skortur á sérhæfðri geðheilbrigðisþjónustu veldur samfélaginu miklum kostnaði til lengri tíma litið. Þegar einstaklingar fá ekki viðeigandi greiningu, lyfjameðferð eða meðferðartíma í tæka tíð, getur ástandið versnað með átakanlegum afleiðingum. Þjónustan verður kostnaðarsamari síðar og afleiðingar verða bráðinnlagnir og neyðartilfelli hjá lögreglu og í versta falli ofbeldi, banvæn atvik eða sjálfsvíg. Með rétt tímasettu inngripi mætti draga úr kostnaði til lengri tíma. Geðheilbrigðisþjónusta sem veitt er snemma, og er jafnframt alvöru, heildstæð þjónusta, getur komið í veg fyrir að einstaklingar hverfi af vinnumarkaði eða fari á örorku. Slíkur sparnaður er raunverulegur og margfalt meiri en sá kostnaður sem fylgir uppbyggingu á þjónustunni. Líta ber á fjárframlag til geðheilbrigðismála sem uppbyggingu innviða sem skila arði til samfélagsins, bæði með betri heilsu fólks, minnkuðu álagi á aðrar stofnanir ríkis og sveitarfélaga og auknu öryggi fyrir almenning. Rándýrt að hundsa vandann Óumdeilt er að kostnaðurinn við að hunsa geðheilbrigðismál er mikill: Félagslegur kostnaður - Fjölskyldur, vinir, vinnustaðir og samfélagið í heild þurfa að takast á við afleiðingarnar þegar einstaklingur fær ekki rétta aðstoð. Efnahagslegur kostnaður - Tekjutap og aukinn útgjöld ríkissjóðs vegna bótakerfa, kostnaður vegna lögregluútkalla, bráðaþjónustu, dómstóla og fangelsisvistar. Heilbrigðiskerfið sjálft - Þegar líkamleg og andleg heilsa er ræktuð samhliða, skilar það bestum árangri. Sé andlegri heilsu ekki sinnt, eykst álag á lyfjakostnað, heilsugæslu og sjúkrahús. Mannlegur harmleikur - Átakanleg andlát, ofbeldi, ótti og sorg eru óbætanleg. Hvert einasta lífshættulega atvik eða banvæn útkoma, hefði mögulega mátt koma í veg fyrir með markvissum og samstilltum úrræðum. Loforð stjórnvalda – verða að standast prófið Stjórnmálaflokkarnir sem nú sitja í ríkisstjórn hafa margoft talað fyrir bættum geðheilbrigði, úrræðum og uppbyggingu heilbrigðiskerfisins. Í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar kemur skýrt fram að heilbrigðisþjónustu þurfi að efla, og að áhersla verði lögð á geðheilbrigðismál. Ljóst er að forgangsröðun í nýrri fjármálaáætlun verður bein afleiðing af því hvort ríkisstjórnin standi við orð sín, eða hvort enn einu sinni verði boðið upp á orð en ekki efndir. Í nýrri fjármálaáætlun mun koma í ljós hvort stjórnvöld meini það sem þau hafa sagt. Þegar litið er til þess kostnaður hlýst af vanrækslunni, ætti að vera augljóst að aukin fjárveiting í þennan málaflokk er hagkvæm. Þá snýst þetta ekki síður um trúverðugleika stjórnvalda, því ef orð og efndir fara ekki saman, er það bein gjaldfelling á eigin stefnumörkun og trausti almennings til stjórnmálanna. Fimm skref sem brýnt er að taka: Auka framlög til sérhæfðrar geðheilbrigðisþjónustu - Sérstaklega til geðdeilda, bráðaþjónustu, sálfræðinga á heilsugæslum og göngudeilda. Afleiðingin er styttri biðlistar, skýrari farvegir og markviss inngrip. Efla sjálfstæða heilsugæslu og þjónustu í nærumhverfi - Heilsugæsla, skólar, félagsþjónusta og fleiri geta starfað saman að snemmtækum úrræðum. Með því móti fækkar alvarlegum tilfellum sem annars enda á bráða- eða neyðarþjónustu. Skapa samfellu í þjónustu - Ítrekað eru sögur af einstaklingum sem sleppa sjálfir úr meðferð eða eru útskrifaðir án eftirfylgni. Þetta sýnir þörfina á samræmdri heildarlausn, þar sem áframhaldandi stuðningur er tryggður á milli þjónustustiga. Tryggja nægt starfsfólk og mannskap - Stærsta áskorunin er oft ekki fjárfesting í byggingum eða tækjabúnaði, heldur er það mannauðurinn. Það er ekki hægt að veita fullnægjandi geðheilbrigðisþjónustu án heilbrigðisstarfsfólks og annarra fagaðila sem vilja starfa innan kerfisins, og hafa tíma og tækifæri til að sinna fólki. Leggja áherslu á rannsóknir og nýsköpun -Taka þarf upplýstar ákvarðanir um hvernig best sé að veita geðheilbrigðisþjónustu út frá gögnum og rannsóknum. Hvatning til nýsköpunar, þar á meðal notkun fjarheilbrigðisþjónustu og stafrænna lausna, getur stytt biðlista og gert þjónustu aðgengilegri. Ný fjármálaáætlun sem prófsteinn á samfélagsábyrgð Geðheilbrigðismál eru ekki aukaatriði í heilbrigðiskerfinu heldur kjarni vellíðanar, öryggis og árangurs. Einstakur harmleikur endurspeglar aðgerðarleysi stjórnvalda á undanförnum árum, en það er alls ekki nóg að harma slysin eftir á. Hið brýna er að bregðast við áður en fleira hræðilegt gerast. Á Íslandi er fullt af hugmyndaríku og duglegu fólki, en það skiptir engu máli ef börn, ungmenni og fullorðnir með geðraskanir fá ekki þá aðstoð sem þau þurfa. Fólk sem býr við alvarleg geðvandamál er ekki óvinur samfélagsins, heldur fólk sem þarf hjálp, rétt eins og hver annar sjúklingur. Að hafna eðlilegum úrræðum fyrir langveika einstaklinga, hvort sem sjúkdómurinn er andlegur eða líkamlegur, er ólíðandi í velferðarsamfélagi. Nú reynir á ríkisstjórnina að efna loforð stjórnarsáttmálans og standa vörð um traust almennings. Allt annað en raunveruleg efndir er þjóðarskömm. Það eru engin rök fyrir að vanrækja málaflokkinn lengur, tölurnar tala sínu máli, mannlegir harmleikir eru staðreyndir og hagfræðilegur raunveruleiki skýrir að sparnaður felst í forvörnum fremur en eftirsjá. Nú er boltinn hjá stjórnvöldum. Það sem eftir stendur er hvort þau axli ábyrgðina, leggi fram nægilegt fjármagn og fylgi eigin stefnu. Annað er óverjandi, og gerir lítið annað en að grafa undan trúverðugleika þeirra í augum almennings. Að missa af þessu tækifæri til að snúa við blaðinu er ekki aðeins glapræði fjárhagslega heldur einnig grimmileg afneitun á grundvallarrétti fólks til öryggis og velferðar. Höfundur er formaður Sjúkraliðafélags Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sandra B. Franks Geðheilbrigði Mest lesið Hörmulegur atburður í flugstöð Leifs Eiríkssonar Jón Pétursson Skoðun Púslið sem passar ekki Ingibjörg Isaksen Skoðun Ríkisstofnun forherðist við gagnrýni Björn Ólafsson Skoðun Kvótaverð, veiðigjald, fjárfesting og arðsemi í sjávarútvegi Ásgeir Daníelsson Skoðun Nei, það verður ekki að vera Ísrael, það er Ísrael Einar Ólafsson Skoðun Íslenski fáninn fyrir samstöðu ekki mismunun Ása Berglind Hjálmarsdóttir Skoðun Kemur þín háskólagráða úr kornflakes pakka? Davíð Már Sigurðsson Skoðun Þér er boðið með, kæri félagi Trausti Breiðfjörð Magnússon Skoðun Eru smáþjóðir stikkfríar? Snæbjörn Guðmundsson Skoðun Getur Seljaskóli núna orðið símalaus skóli, Jóhanna? Kristín Jónsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Það að þrá börn eða ekki Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Tímanna tákn? Hólmgeir Baldursson skrifar Skoðun Hörmulegur atburður í flugstöð Leifs Eiríkssonar Jón Pétursson skrifar Skoðun Kvótaverð, veiðigjald, fjárfesting og arðsemi í sjávarútvegi Ásgeir Daníelsson skrifar Skoðun Getur Seljaskóli núna orðið símalaus skóli, Jóhanna? Kristín Jónsdóttir skrifar Skoðun Gagnsæi og traust á raforkumarkaði Einar S Einarsson skrifar Skoðun Ef þetta er rétt – hvað er þá rangt? Anna Berg Samúelsdóttir skrifar Skoðun Hvað er þetta MG? Júlíana Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sjúkraþyrlu sem allra fyrst, kerfi sem veitir lífsbjörg Gunnar Svanur Einarsson skrifar Skoðun Ríkisstofnun forherðist við gagnrýni Björn Ólafsson skrifar Skoðun Bylting, bóla, bölvun - bull? Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Eru smáþjóðir stikkfríar? Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Ákall Valdimar Júlíusson skrifar Skoðun Á að leyfa eða halda áfram að banna? Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Íslenski fáninn fyrir samstöðu ekki mismunun Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Jafnlaunabarnið og baðvatnið Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Þér er boðið með, kæri félagi Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Púslið sem passar ekki Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Nei, það verður ekki að vera Ísrael, það er Ísrael Einar Ólafsson skrifar Skoðun Kemur þín háskólagráða úr kornflakes pakka? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Hinn óseðjandi Eiríkur Ólafsson skrifar Skoðun Þéttari byggð: Hver nýtur ábatans — og hver borgar brúsann? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Það ætti ekki vera í boði að útskifa fólk úr viðtalstímum hjá geðlæknum Atli Már Haraldsson Zebitz skrifar Skoðun Ef þið þurfið að segja upphátt að þið séuð ekki rasistar... Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Hugleiðingar og skoðanaskipti um rasisma og útlendingahatur Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun 56.000 krónur í vasa Kópavogsbúa Ásdís Kristjánsdóttir skrifar Skoðun NordAN: Vegið að norrænni forvarnarstefnu Siv Friðleifsdóttir skrifar Skoðun Af hverju byggjum við innan gróinna hverfa? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Gigt, vinnumarkaðurinn, fjölgun hlutastarfa og viðeigandi aðlögun Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Er stríðsglæpamaður í rútunni? Ragnhildur Hólmgeirsdóttir, Hrönn Guðmundsdóttir skrifar Sjá meira
Á síðustu misserum hefur margt verið sagt um geðheilbrigðismál hér á landi, en hugmyndirnar eru fleiri en raunverulegar aðgerðir. Gögnin sem liggja fyrir í umfjöllun síðasta árs sýna að afleiðingar af ónógri þjónustu og úrræðaleysi í geðheilbrigðiskerfinu eru kostnaðarsamar, sársaukafullar og í sumum tilvikum lífshættulegar. Þau átakanlegu andlát, morð og slys sem rekja má beint eða óbeint til vanrækslu í geðheilbrigðismálum ættu að duga ein og sér sem röksemd fyrir auknu framlagi í málaflokkinn. Eitt atvik af þessu tagi er einu of mikið. Það er óásættanlegt að fólk þurfi að flýja eigin heimili vegna geðveikra nágranna sem engin úrræði fá til að hjálpa. Eða að fjölskyldur þurfi að óttast um öryggi sitt og ástvina sinna þegar einstaklingar í geðrofi ráfa ráðvilltir um hús og götur bæjarins. Í slíkum tilvikum er augljóst að uppbygging geðheilbrigðiskerfisins hefur ekki fylgt raunverulegum þörfum samfélagsins. Fjölskyldur eða vinir hafa lýst þeim hryllingi að reyna ítrekað að leita hjálpar fyrir einstaklinga sem eru alvarlega veikir, en fá litla sem enga hjálp. Þá er of seint að bregðast við þegar upp kemur hörmulegt atvik, hvort sem er voðaskot, sjálfsvíg eða banvæn líkamsárás. Geðheilbrigði er fjárfesting Það þarf að líta á geðheilbrigðismál sem hluta af fjárfestingu í heilbrigðiskerfinu. Raunin er sú að langvarandi mannekla, ónóg úrræði og skortur á sérhæfðri geðheilbrigðisþjónustu veldur samfélaginu miklum kostnaði til lengri tíma litið. Þegar einstaklingar fá ekki viðeigandi greiningu, lyfjameðferð eða meðferðartíma í tæka tíð, getur ástandið versnað með átakanlegum afleiðingum. Þjónustan verður kostnaðarsamari síðar og afleiðingar verða bráðinnlagnir og neyðartilfelli hjá lögreglu og í versta falli ofbeldi, banvæn atvik eða sjálfsvíg. Með rétt tímasettu inngripi mætti draga úr kostnaði til lengri tíma. Geðheilbrigðisþjónusta sem veitt er snemma, og er jafnframt alvöru, heildstæð þjónusta, getur komið í veg fyrir að einstaklingar hverfi af vinnumarkaði eða fari á örorku. Slíkur sparnaður er raunverulegur og margfalt meiri en sá kostnaður sem fylgir uppbyggingu á þjónustunni. Líta ber á fjárframlag til geðheilbrigðismála sem uppbyggingu innviða sem skila arði til samfélagsins, bæði með betri heilsu fólks, minnkuðu álagi á aðrar stofnanir ríkis og sveitarfélaga og auknu öryggi fyrir almenning. Rándýrt að hundsa vandann Óumdeilt er að kostnaðurinn við að hunsa geðheilbrigðismál er mikill: Félagslegur kostnaður - Fjölskyldur, vinir, vinnustaðir og samfélagið í heild þurfa að takast á við afleiðingarnar þegar einstaklingur fær ekki rétta aðstoð. Efnahagslegur kostnaður - Tekjutap og aukinn útgjöld ríkissjóðs vegna bótakerfa, kostnaður vegna lögregluútkalla, bráðaþjónustu, dómstóla og fangelsisvistar. Heilbrigðiskerfið sjálft - Þegar líkamleg og andleg heilsa er ræktuð samhliða, skilar það bestum árangri. Sé andlegri heilsu ekki sinnt, eykst álag á lyfjakostnað, heilsugæslu og sjúkrahús. Mannlegur harmleikur - Átakanleg andlát, ofbeldi, ótti og sorg eru óbætanleg. Hvert einasta lífshættulega atvik eða banvæn útkoma, hefði mögulega mátt koma í veg fyrir með markvissum og samstilltum úrræðum. Loforð stjórnvalda – verða að standast prófið Stjórnmálaflokkarnir sem nú sitja í ríkisstjórn hafa margoft talað fyrir bættum geðheilbrigði, úrræðum og uppbyggingu heilbrigðiskerfisins. Í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar kemur skýrt fram að heilbrigðisþjónustu þurfi að efla, og að áhersla verði lögð á geðheilbrigðismál. Ljóst er að forgangsröðun í nýrri fjármálaáætlun verður bein afleiðing af því hvort ríkisstjórnin standi við orð sín, eða hvort enn einu sinni verði boðið upp á orð en ekki efndir. Í nýrri fjármálaáætlun mun koma í ljós hvort stjórnvöld meini það sem þau hafa sagt. Þegar litið er til þess kostnaður hlýst af vanrækslunni, ætti að vera augljóst að aukin fjárveiting í þennan málaflokk er hagkvæm. Þá snýst þetta ekki síður um trúverðugleika stjórnvalda, því ef orð og efndir fara ekki saman, er það bein gjaldfelling á eigin stefnumörkun og trausti almennings til stjórnmálanna. Fimm skref sem brýnt er að taka: Auka framlög til sérhæfðrar geðheilbrigðisþjónustu - Sérstaklega til geðdeilda, bráðaþjónustu, sálfræðinga á heilsugæslum og göngudeilda. Afleiðingin er styttri biðlistar, skýrari farvegir og markviss inngrip. Efla sjálfstæða heilsugæslu og þjónustu í nærumhverfi - Heilsugæsla, skólar, félagsþjónusta og fleiri geta starfað saman að snemmtækum úrræðum. Með því móti fækkar alvarlegum tilfellum sem annars enda á bráða- eða neyðarþjónustu. Skapa samfellu í þjónustu - Ítrekað eru sögur af einstaklingum sem sleppa sjálfir úr meðferð eða eru útskrifaðir án eftirfylgni. Þetta sýnir þörfina á samræmdri heildarlausn, þar sem áframhaldandi stuðningur er tryggður á milli þjónustustiga. Tryggja nægt starfsfólk og mannskap - Stærsta áskorunin er oft ekki fjárfesting í byggingum eða tækjabúnaði, heldur er það mannauðurinn. Það er ekki hægt að veita fullnægjandi geðheilbrigðisþjónustu án heilbrigðisstarfsfólks og annarra fagaðila sem vilja starfa innan kerfisins, og hafa tíma og tækifæri til að sinna fólki. Leggja áherslu á rannsóknir og nýsköpun -Taka þarf upplýstar ákvarðanir um hvernig best sé að veita geðheilbrigðisþjónustu út frá gögnum og rannsóknum. Hvatning til nýsköpunar, þar á meðal notkun fjarheilbrigðisþjónustu og stafrænna lausna, getur stytt biðlista og gert þjónustu aðgengilegri. Ný fjármálaáætlun sem prófsteinn á samfélagsábyrgð Geðheilbrigðismál eru ekki aukaatriði í heilbrigðiskerfinu heldur kjarni vellíðanar, öryggis og árangurs. Einstakur harmleikur endurspeglar aðgerðarleysi stjórnvalda á undanförnum árum, en það er alls ekki nóg að harma slysin eftir á. Hið brýna er að bregðast við áður en fleira hræðilegt gerast. Á Íslandi er fullt af hugmyndaríku og duglegu fólki, en það skiptir engu máli ef börn, ungmenni og fullorðnir með geðraskanir fá ekki þá aðstoð sem þau þurfa. Fólk sem býr við alvarleg geðvandamál er ekki óvinur samfélagsins, heldur fólk sem þarf hjálp, rétt eins og hver annar sjúklingur. Að hafna eðlilegum úrræðum fyrir langveika einstaklinga, hvort sem sjúkdómurinn er andlegur eða líkamlegur, er ólíðandi í velferðarsamfélagi. Nú reynir á ríkisstjórnina að efna loforð stjórnarsáttmálans og standa vörð um traust almennings. Allt annað en raunveruleg efndir er þjóðarskömm. Það eru engin rök fyrir að vanrækja málaflokkinn lengur, tölurnar tala sínu máli, mannlegir harmleikir eru staðreyndir og hagfræðilegur raunveruleiki skýrir að sparnaður felst í forvörnum fremur en eftirsjá. Nú er boltinn hjá stjórnvöldum. Það sem eftir stendur er hvort þau axli ábyrgðina, leggi fram nægilegt fjármagn og fylgi eigin stefnu. Annað er óverjandi, og gerir lítið annað en að grafa undan trúverðugleika þeirra í augum almennings. Að missa af þessu tækifæri til að snúa við blaðinu er ekki aðeins glapræði fjárhagslega heldur einnig grimmileg afneitun á grundvallarrétti fólks til öryggis og velferðar. Höfundur er formaður Sjúkraliðafélags Íslands.
Skoðun Það ætti ekki vera í boði að útskifa fólk úr viðtalstímum hjá geðlæknum Atli Már Haraldsson Zebitz skrifar
Skoðun Gigt, vinnumarkaðurinn, fjölgun hlutastarfa og viðeigandi aðlögun Hrönn Stefánsdóttir skrifar