Að taka til í orkumálum Guðrún Schmidt skrifar 16. september 2025 08:02 Það efast engin um að við mannkynið verðum að hætta sem allra fyrst að nota jarðefnaeldsneyti og nota þess í stað endurnýjanlega orkugjafa eins og vatnsafl, jarðvarma, vind- og sólarorku. Við hér á Íslandi getum verið þakklát fyrir að 99,9% raforkuframleiðslu hérlendis er endurnýjanleg orka. En sá misskilningur ríkir meðal margra, m.a. stjórnmálafólks, að hægt sé að virkja endurnýjanlega orkugjafa endalaust. Þrátt fyrir að Ísland framleiði átta sinnum meiri raforku á íbúa en meðaltalið í Evrópu og að orkuneysla okkar Íslendinga á mann sé sú næstmesta í heimi er eftirspurn eftir orku óseðjandi. Mikilvægt er að átta sig á að ekki er samasemmerki milli virkjunar á endurnýjanlegum orkugjöfum og sjálfbærni. Slíkir orkugjafar stuðla aðeins að sjálfbærri þróun ef þeir eru notaðir í hófi og ef við sóum ekki orku. Allar virkjanir eru inngrip inn í náttúruna. Auk þess þarfnast virkjanir alls konar hráefna og jarðefna. Námugröftur og vinnsla hefur neikvæð áhrif á umhverfi og fólk í öðrum, oft fátækum löndum (neikvæð smitáhrif Íslands). Þolmörk náttúrunnar Staða náttúrunnar á hnattræna vísu er orðin þannig að loftslagshamfarir, tap líffræðilegrar fjölbreytni, mengun og hnignun vistkerfa ógna tilveru okkar. Við erum komin yfir þolmörkin á sex af níu lykilkerfum jarðar. Stutt er í vendipunkta sem hafa í för með sér óafturkræfar afleiðingar. Hvert óraskað svæði í náttúrunni skiptir máli, ekki einungis fyrir viðkomandi svæði heldur fyrir heilsu vistkerfa í hnattrænu samhengi. Náttúruvernd er siðferðisleg skylda okkar og snýst um að snúa þróuninni við, bera ábyrgð og stuðla að réttlæti bæði innan og milli kynslóða. Kapphlaup um hráefni Taka þarf tillit til fleiri þátta þegar ákveðið er að virkja. Í þessari grein er aðallega eitt atriði tekið fyrir, notkun ýmissa hráefna og hnattrænu áhrifin. Orka frá sól og vindi er nær óendanleg og vatnsorku- og jarðvarmamöguleikar eru víða. En auðlindirnar sem þarf til að framleiða þessa orku eru ekki óendanlegar. Hætta er á því að ýmis hráefni verði jafnvel uppurin í kringum 2050. Vegna orkuskipta og vaxtar stafrænnar tækni er eftirspurn eftir hráefnum að aukast gríðarlega. Sem dæmi má nefna að talið er að Evrópusambandið muni þurfa næstum 60 sinnum meira litíum og 15 sinnum meira kóbalt árið 2050 en það notar í dag. Og um 90% af kopar verður uppurin fyrir árið 2050. Svipuð þróun á við öll lönd sem eru að færa sig frá notkun jarðefnaeldsneytis til notkunar endurnýjanlegra orkugjafa. Þetta hefur leitt til landfræðilegrar pólitískrar baráttu um aðgang að jarðefnum fyrir orkuskiptin. Þannig er leiðin frá aðgengi að mikilvægum jarðefnum til svokallaðrar hreinnar eða grænnar orku flóknari, óhreinni og ekki endilega grænn. Nafnið villir fólki sýn. Námugröftur og vinnsla mikilvægra jarðefna hefur í för með sér mikil neikvæð umhverfisáhrif. Hreinsunarferlin sem þarf til að vinna sjaldgæfa málma úr málmgrýti eru afar mengandi. Námuvinnslan krefst gríðarlegrar vatnsnotkunar en á mörgum námusvæðum eins og í Rússlandi, Chile og Ástralíu ríkir nú þegar vatnsskortur. 15-17% af orkunotkun heimsins er eingöngu notuð til jarðefnavinnslu. Samkvæmt skýrslu frá árinu 2016 frá Blacksmith Institute um verstu mengunarvandamál heims, eru námu- og málmgrýtisvinnsla önnur mengunarmesta atvinnugreinin. Við verðum að hugsa hnattrænt og ekki færa byrðina af mengun og losun gróðurhúsalofttegunda vegna eyðileggingu vistkerfa og námuvinnslu yfir á önnur lönd. Þannig mun hnattræn losun ekki minnka. Þar að auki er námugröftur mikilvægra jarðefna oft stundaður við erfiðar og hættulegar aðstæður þar sem mannréttindabrot eru algeng. Við flest höfum heyrt um barnaþrælkun og spillingu sem á sér til dæmis stað í kóbaltnámuvinnslu í Kongó. Einnig hafa rannsóknir sýnt fram á tengsl milli kóbaltnámuvinnslu og tilfella af fæðingargöllum barna. Kolefnis-rörsýn Kolefnisfótspor heims er um þessar mundir 60% af heildarvistspori heims. Ekki er nóg að horfa á losun gróðurhúsalofttegunda til að stuðla að árangursríkum loftslagsaðgerðum heldur þarf að horfa á fleiri þætti eins og t.d. jarðefnafótsporið. Það dugar ekki að breyta úr ósjálfbæru jarðefnaeldsneytisdrifnu kerfi yfir í ósjálfbært rafdrifið kerfi og halda áfram að menga, ofnýta, fara yfir þolmörk jarðar og brjóta mannréttindi. Við, sem erum rík þjóð, getum ekki haldið áfram að arðræna náttúruna og fátækt fólk í öðrum löndum, til að viðhalda okkar neyslu-, eyðslu- og sóunarlífsháttum. Forréttindi okkar eru á kostnað náttúrunnar og annars fólks. Tiltekt Með þessu er ég ekki að tala niður orkuöflun með endurnýjanlegum orkugjöfum því mannkynið þarf á henni að halda. Fyrst og fremst þurfa þau lönd að fá tækifæri til þess að stórauka hana sem hafa hingað til reitt sig á notkun jarðefnaeldsneytis sem orkugjafa. Við hér á Íslandi ættum því að stiga til hliðar og sníða okkur stakk eftir vexti. Ríkisstjórnin vill taka til. Ég skora á hana, í dag á Degi íslenskrar náttúru sem og á öllum öðrum dögum, að taka til í orkumálum og skipuleggja þau þannig að við þurfum ekki að virkja meira í bili, forgangsraða orkunotkun, bæta dreifikerfið, minnka sóun og spara orku. Því allt hefur sín takmörk. Þetta væri mikilvægt skref fyrir náttúru Íslands og gagnvart loforðum og samningum okkar um loftslagsmál, líffræðilegra fjölbreytni og sjálfbæra þróun og er siðferðisleg skylda okkar. Höfundur er fræðslustjóri og sérfræðingur í menntateymi hjá Landvernd. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Umhverfismál Loftslagsmál Orkumál Mest lesið Ríkissjóður snuðaður um stórar fjárhæðir Sigurjón Þórðarson Skoðun Er verið að blekkja almenning og sjómenn? Einar Hannes Harðarson Skoðun Við viljum nafn Jón Kaldal Skoðun Lágkúrulegur hversdagsleiki illskunnar Guðný Gústafsdóttir Skoðun Stóra skekkjan í 13 ára aldurstakmarki samfélagsmiðla Skúli Bragi Geirdal Skoðun Skilningsleysi á skaðsemi verðtryggingar Guðmundur Ásgeirsson Skoðun Aðskilnaðurinn hlær Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Áfengi og íþróttir eiga enga samleið – áskorun til þingfulltrúa UMFÍ Árni Guðmundsson Skoðun Enn ríkir áhugaleysi um afdrif fósturbarna Guðlaugur Kristmundsson,Sigurgeir B. Þórisson Skoðun Fögur fyrirheit sem urðu að engu Sigurður Eyjólfur Sigurjónsson Skoðun Skoðun Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Bætt dagsbirta í Svansvottuðum byggingum Bergþóra Góa Kvaran skrifar Skoðun Skólamáltíðir í Hafnarfirði. Af hverju bauð enginn í verkið? Davíð Arnar Stefánsson skrifar Skoðun Nikótín, konur og krabbamein – gamlar hættur í nýjum búningi Jóhanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Frelsi fylgir ábyrgð Eiríkur Björn Björgvinsson skrifar Skoðun Skilningsleysi á skaðsemi verðtryggingar Guðmundur Ásgeirsson skrifar Skoðun Menntakerfi í fremstu röð Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Enn ríkir áhugaleysi um afdrif fósturbarna Guðlaugur Kristmundsson,Sigurgeir B. Þórisson skrifar Skoðun Við viljum nafn Jón Kaldal skrifar Skoðun Stóra skekkjan í 13 ára aldurstakmarki samfélagsmiðla Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Er verið að blekkja almenning og sjómenn? Einar Hannes Harðarson skrifar Skoðun Væntingar á villigötum Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Aðskilnaðurinn hlær Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Lágkúrulegur hversdagsleiki illskunnar Guðný Gústafsdóttir skrifar Skoðun Glerþakið brotið á alþjóðlega sjónverndardaginn Sigþór U. Hallfreðsson skrifar Skoðun Fögur fyrirheit sem urðu að engu Sigurður Eyjólfur Sigurjónsson skrifar Skoðun Ríkissjóður snuðaður um stórar fjárhæðir Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Áfengi og íþróttir eiga enga samleið – áskorun til þingfulltrúa UMFÍ Árni Guðmundsson skrifar Skoðun Lífsskoðunarfélagið Farsæld tekur upp slitinn þráð siðmenntunar Svanur Sigurbjörnsson skrifar Skoðun Ruben Amorim og sveigjanleiki – hugleiðingar sálfræðings Andri Hrafn Sigurðsson skrifar Skoðun Framtíðarsýn í samgöngumálum er mosavaxin Sigurður Páll Jónsson skrifar Skoðun Fimmta iðnbyltingin krefst svara – strax Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Hefur þú skoðanir? Jóhannes Óli Sveinsson skrifar Skoðun Er hurð bara hurð? Sölvi Breiðfjörð skrifar Skoðun Reykjavíkurmódel á kvennaári Sóley Tómasdóttir skrifar Skoðun Ekki er allt sem sýnist Valerio Gargiulo skrifar Skoðun Sýndu þér umhyggju – Komdu í skimun Ágúst Ingi Ágústsson skrifar Skoðun Eru Bændasamtökin á móti valdeflingu bænda? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Er lægsta verðið alltaf hagstæðast? Karen Ósk Nielsen Björnsdóttir skrifar Sjá meira
Það efast engin um að við mannkynið verðum að hætta sem allra fyrst að nota jarðefnaeldsneyti og nota þess í stað endurnýjanlega orkugjafa eins og vatnsafl, jarðvarma, vind- og sólarorku. Við hér á Íslandi getum verið þakklát fyrir að 99,9% raforkuframleiðslu hérlendis er endurnýjanleg orka. En sá misskilningur ríkir meðal margra, m.a. stjórnmálafólks, að hægt sé að virkja endurnýjanlega orkugjafa endalaust. Þrátt fyrir að Ísland framleiði átta sinnum meiri raforku á íbúa en meðaltalið í Evrópu og að orkuneysla okkar Íslendinga á mann sé sú næstmesta í heimi er eftirspurn eftir orku óseðjandi. Mikilvægt er að átta sig á að ekki er samasemmerki milli virkjunar á endurnýjanlegum orkugjöfum og sjálfbærni. Slíkir orkugjafar stuðla aðeins að sjálfbærri þróun ef þeir eru notaðir í hófi og ef við sóum ekki orku. Allar virkjanir eru inngrip inn í náttúruna. Auk þess þarfnast virkjanir alls konar hráefna og jarðefna. Námugröftur og vinnsla hefur neikvæð áhrif á umhverfi og fólk í öðrum, oft fátækum löndum (neikvæð smitáhrif Íslands). Þolmörk náttúrunnar Staða náttúrunnar á hnattræna vísu er orðin þannig að loftslagshamfarir, tap líffræðilegrar fjölbreytni, mengun og hnignun vistkerfa ógna tilveru okkar. Við erum komin yfir þolmörkin á sex af níu lykilkerfum jarðar. Stutt er í vendipunkta sem hafa í för með sér óafturkræfar afleiðingar. Hvert óraskað svæði í náttúrunni skiptir máli, ekki einungis fyrir viðkomandi svæði heldur fyrir heilsu vistkerfa í hnattrænu samhengi. Náttúruvernd er siðferðisleg skylda okkar og snýst um að snúa þróuninni við, bera ábyrgð og stuðla að réttlæti bæði innan og milli kynslóða. Kapphlaup um hráefni Taka þarf tillit til fleiri þátta þegar ákveðið er að virkja. Í þessari grein er aðallega eitt atriði tekið fyrir, notkun ýmissa hráefna og hnattrænu áhrifin. Orka frá sól og vindi er nær óendanleg og vatnsorku- og jarðvarmamöguleikar eru víða. En auðlindirnar sem þarf til að framleiða þessa orku eru ekki óendanlegar. Hætta er á því að ýmis hráefni verði jafnvel uppurin í kringum 2050. Vegna orkuskipta og vaxtar stafrænnar tækni er eftirspurn eftir hráefnum að aukast gríðarlega. Sem dæmi má nefna að talið er að Evrópusambandið muni þurfa næstum 60 sinnum meira litíum og 15 sinnum meira kóbalt árið 2050 en það notar í dag. Og um 90% af kopar verður uppurin fyrir árið 2050. Svipuð þróun á við öll lönd sem eru að færa sig frá notkun jarðefnaeldsneytis til notkunar endurnýjanlegra orkugjafa. Þetta hefur leitt til landfræðilegrar pólitískrar baráttu um aðgang að jarðefnum fyrir orkuskiptin. Þannig er leiðin frá aðgengi að mikilvægum jarðefnum til svokallaðrar hreinnar eða grænnar orku flóknari, óhreinni og ekki endilega grænn. Nafnið villir fólki sýn. Námugröftur og vinnsla mikilvægra jarðefna hefur í för með sér mikil neikvæð umhverfisáhrif. Hreinsunarferlin sem þarf til að vinna sjaldgæfa málma úr málmgrýti eru afar mengandi. Námuvinnslan krefst gríðarlegrar vatnsnotkunar en á mörgum námusvæðum eins og í Rússlandi, Chile og Ástralíu ríkir nú þegar vatnsskortur. 15-17% af orkunotkun heimsins er eingöngu notuð til jarðefnavinnslu. Samkvæmt skýrslu frá árinu 2016 frá Blacksmith Institute um verstu mengunarvandamál heims, eru námu- og málmgrýtisvinnsla önnur mengunarmesta atvinnugreinin. Við verðum að hugsa hnattrænt og ekki færa byrðina af mengun og losun gróðurhúsalofttegunda vegna eyðileggingu vistkerfa og námuvinnslu yfir á önnur lönd. Þannig mun hnattræn losun ekki minnka. Þar að auki er námugröftur mikilvægra jarðefna oft stundaður við erfiðar og hættulegar aðstæður þar sem mannréttindabrot eru algeng. Við flest höfum heyrt um barnaþrælkun og spillingu sem á sér til dæmis stað í kóbaltnámuvinnslu í Kongó. Einnig hafa rannsóknir sýnt fram á tengsl milli kóbaltnámuvinnslu og tilfella af fæðingargöllum barna. Kolefnis-rörsýn Kolefnisfótspor heims er um þessar mundir 60% af heildarvistspori heims. Ekki er nóg að horfa á losun gróðurhúsalofttegunda til að stuðla að árangursríkum loftslagsaðgerðum heldur þarf að horfa á fleiri þætti eins og t.d. jarðefnafótsporið. Það dugar ekki að breyta úr ósjálfbæru jarðefnaeldsneytisdrifnu kerfi yfir í ósjálfbært rafdrifið kerfi og halda áfram að menga, ofnýta, fara yfir þolmörk jarðar og brjóta mannréttindi. Við, sem erum rík þjóð, getum ekki haldið áfram að arðræna náttúruna og fátækt fólk í öðrum löndum, til að viðhalda okkar neyslu-, eyðslu- og sóunarlífsháttum. Forréttindi okkar eru á kostnað náttúrunnar og annars fólks. Tiltekt Með þessu er ég ekki að tala niður orkuöflun með endurnýjanlegum orkugjöfum því mannkynið þarf á henni að halda. Fyrst og fremst þurfa þau lönd að fá tækifæri til þess að stórauka hana sem hafa hingað til reitt sig á notkun jarðefnaeldsneytis sem orkugjafa. Við hér á Íslandi ættum því að stiga til hliðar og sníða okkur stakk eftir vexti. Ríkisstjórnin vill taka til. Ég skora á hana, í dag á Degi íslenskrar náttúru sem og á öllum öðrum dögum, að taka til í orkumálum og skipuleggja þau þannig að við þurfum ekki að virkja meira í bili, forgangsraða orkunotkun, bæta dreifikerfið, minnka sóun og spara orku. Því allt hefur sín takmörk. Þetta væri mikilvægt skref fyrir náttúru Íslands og gagnvart loforðum og samningum okkar um loftslagsmál, líffræðilegra fjölbreytni og sjálfbæra þróun og er siðferðisleg skylda okkar. Höfundur er fræðslustjóri og sérfræðingur í menntateymi hjá Landvernd.
Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar
Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar
Skoðun Nikótín, konur og krabbamein – gamlar hættur í nýjum búningi Jóhanna Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Enn ríkir áhugaleysi um afdrif fósturbarna Guðlaugur Kristmundsson,Sigurgeir B. Þórisson skrifar
Skoðun Áfengi og íþróttir eiga enga samleið – áskorun til þingfulltrúa UMFÍ Árni Guðmundsson skrifar
Skoðun Lífsskoðunarfélagið Farsæld tekur upp slitinn þráð siðmenntunar Svanur Sigurbjörnsson skrifar