Hrun samfélags 21. október 2010 06:00 Samfélag okkar er í mikilli mótun. Ný samfélagsgerð er ekki í augsýn. Löngu fyrir hrun mátti greina anga verðandi stakkaskipta. Flest bendir til að við lifum hrunadans samfélags jöfnuðar og samheldni, sem eldri kynslóð Íslendinga þekkti. Hugarfar það sem leiddi til hrunsins náði tökum á þjóðinni án mikillar viðspyrnu. Einkenni þess hugarfars er ekki eingöngu græðgi og þjóðremba, heldur er siðferðisleg hnignun áberandi meðal þjóðfélagshópa. Þessi hnignun hefur birst okkur í ýmsum myndum. Óþokkaskap í slagsmálum, hömluleysi í kynferðismálum og ofbeldi á götum og í heimahúsum, glæpsamlegar viðskiptafléttur bankamanna, fláráðir viðskiptajöfrar að koma ránsfé í skjól; og svo allir litlu svikahrapparnir sem vinna svart eða svíkja undan skatti. Allt eru þetta birtingarmyndir siðleysis. Skyldi þessi hegðun vera afrakstur uppeldis eða afleiðing lélegrar tónlistar eða glæpamyndaáhorfs? Íslenskt samfélag hefur tekið á sig tvær ásjónur: aðra félagslega, hina andfélagslega. Hópar hafa sagt skilið við borgaralegt samfélag. Þetta kann líka að vera afleiðing þess að bilið milli ríkra og fátækra breikkar og menningarlæsi fer hrakandi. Hávaðasöm mótmæli og illindi á götum úti eru daglegt brauð. Kannski þarna sé á ferð ótti við að verða undir í þeim félagslegu átökum sem munu fylgja í eftirleik hrunsins?Frjálshyggja eða lýðræðiÞjóðfélagsbreytingar eiga oftast rætur sínar að rekja til ríkjandi efnahagskerfis. Við búum við markaðskerfi. Það byggir á eigingirni og þarfnast einstaklingsfrelsis. Hugmynd frelsisins og hugmynd lýðræðisins stangast á. Frelsið er megininntak frjálshyggjunnar, meðan hugmynd lýðræðisins byggir á jöfnuði. Því frjálsara sem eitt samfélag er, þeim mun meiri hætta er búin almennu sammæli í þjóðfélaginu, en á því hvílir lýðræðislegt og siðað samfélag. Stundum er talað um límið í samfélaginu, sem gerir okkur kleift að sammælast um mikilvæg mál. Við sem fædd erum um miðja sl. öld vorum alin upp við sterkar félagslegar hreyfingar, s.s. stríðandi verkalýðshreyfingu og samvinnuhreyfingu. Hvert okkar var hluti af heild. Samfélagsleg áhrif trúarinnar voru einnig mikil. Þrátt fyrir margvísleg félagsleg átök skapaði þetta mikla samhyggju í íslenskt þjóðfélag, án þess að úr yrði frelsissvipting. Félagshreyfingar voru andsvar fólks við fátækt og misskiptingu.Þetta var líka mótleikur við einstaklingshyggju. Nú er lítið eftir af þeim félagsmálahreyfingum sem settu svip sinn á öldina. Samvinnuhreyfingin er liðin undir lok og veitir ekkert andóf á markaði. Verkalýðshreyfingin endurómar boðskap markaðarins. Þar er engin barátta, ekkert andóf, bara verðkannanir og hagreikningar. Um samfélagslegan sáttmála Þjóðkirkjunnar ræði ég ekki, læt mér nægja að vitna í síðustu útvarpsmessu, þar sem beðið var um álver í Jesú nafni!Samfélagslegt markaðskerfiÞegar Þjóðverjar endurreistu hagkerfi sitt eftir seinna stríðið þekktu þeir mótsetningu frelsis og lýðræðis. Þeir reyndu að sætta frelsið og lýðræðið með gildum velsæmis og umhyggju. Úr þessu varð það sem þeir nefndu samfélaglegt markaðskerfi eða „Soziale Marktwirtschaft". Merkilegasta hugmynd að baki því var að markaðsbúskapur hvíldi á forsendum, sem hann sjálfur væri ófær um að skapa. Sá sem starfar í anda hámörkunar hagnaðar og rekstrarlegrar hagræðingar er hagsýnn og klókur, en sú hegðun leiðir ekki af sér betra siðferði.Þvert á móti nýtir hann sér siðferði sem er til staðar í samfélaginu. Hann nýtir sér leikreglur heiðarleika og trúnaðar og þess siðgæðis sem samfélagslegar dyggðir hafa skapað. Þessar forsendur eru ekki skapaðar af markaðnum, heldur eru þær til staðar svo markaðurinn geti þrifist. Markaðurinn er siðaspillir. Hann étur upp siðferðisforða þjóðfélagsins. Markaðurinn þarf á gráðugum, sjálfselskum einstaklingum að halda, ásamt agalausum og óseðjandi neytendum. Heilbrigt samfélag þarfnast hins vegar lítillátra samborgara sem eru hjálpfúsir og ánægðir með sitt.„Samfélagslegur markaðsbúskapur" takmarkaði völd fyrirtækjanna með öflugu samkeppniseftirliti og stjórnarsetu fulltrúa starfsmanna, svo og fullri skattlagningu útgreidds arðs. Stöðugleiki og samábyrgð í þýsku efnahagslífi eru arfleifð þessa og undirrót að velgengni Þjóðverja.Tilraunaríki frjálshyggjunnarVið Íslendingar tókum andstæðan pól í hæðina. Ísland var gert að tilraunastofu fyrir hreinræktaðan kapítalisma. Öllum höftum eða hindrunum á markaði var rutt úr vegi og dregið var úr eftirliti með starfsemi markaðarins. Bankar sáu um upplýsingar um stöðu þjóðarbúsins. Þessi makalausa tilraun leiddi til dýpsta hruns sem eitt samfélag hefur orðið fyrir um langt skeið. Arfleifð þessarar róttæku frjálshyggju er samanburðarhæf við gjaldþrot hagkerfis kommúnista. Afleiðingar hrunsins eiga eftir að vara í áratugi. Þeir sem innleiddu þetta kerfi bera mikla ábyrgð. Og hnattvæðing hagkerfisins heldur áfram.Veraldarvefurinn hefur gert alþjóðleg viðskipti afstrakt og ópersónuleg. Ábyrgðin er ógagnsæ. Fjármálaviðskiptin eru tímalaus. Hagkerfi heimsins vex og gerir út á áframhaldandi hagvöxt. Við eyðum sífellt meira af samfélagslegum auði. Við notum meira af auðlindum, spillum umhverfinu og gerum manneskjuna siðblindari - og þrátt fyrir þetta erum við ekkert ánægðari. Hvað nú? Óbreytt leiðarljós eða reynt að læra af reynslunni? Kannski þjóðin sé of lítil til að geta það? Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skoðanir Skoðun Mest lesið Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar Skoðun Afkastadrifin menntun og verðgildi nemenda Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Ég er deildarstjóri í leikskóla Helga Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Draumastarfið Arnfríður Hermannsdóttir skrifar Skoðun Hjartsláttur sjávarbyggðanna Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Erum við tilbúin til að bæta menntakerfið okkar? Jónína Einarsdóttir skrifar Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir skrifar Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Hvar er mannúðin? Davíð Sól Pálsson skrifar Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Inngilding eða „aðskilnaður“? Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Vonin má aldrei deyja Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh skrifar Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru til lausnir við mönnunarvanda heilsugæslunnar? Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Er eitthvað mál að handtaka börn? Elsa Bára Traustadóttir skrifar Skoðun Er ferðaþjónusta útlendingavandamál? Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íslenska kerfið framleiðir afbrotamenn Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Ekki fokka þessu upp! Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Kosningaloforð og hvað svo? Björn Snæbjörnsson skrifar Sjá meira
Samfélag okkar er í mikilli mótun. Ný samfélagsgerð er ekki í augsýn. Löngu fyrir hrun mátti greina anga verðandi stakkaskipta. Flest bendir til að við lifum hrunadans samfélags jöfnuðar og samheldni, sem eldri kynslóð Íslendinga þekkti. Hugarfar það sem leiddi til hrunsins náði tökum á þjóðinni án mikillar viðspyrnu. Einkenni þess hugarfars er ekki eingöngu græðgi og þjóðremba, heldur er siðferðisleg hnignun áberandi meðal þjóðfélagshópa. Þessi hnignun hefur birst okkur í ýmsum myndum. Óþokkaskap í slagsmálum, hömluleysi í kynferðismálum og ofbeldi á götum og í heimahúsum, glæpsamlegar viðskiptafléttur bankamanna, fláráðir viðskiptajöfrar að koma ránsfé í skjól; og svo allir litlu svikahrapparnir sem vinna svart eða svíkja undan skatti. Allt eru þetta birtingarmyndir siðleysis. Skyldi þessi hegðun vera afrakstur uppeldis eða afleiðing lélegrar tónlistar eða glæpamyndaáhorfs? Íslenskt samfélag hefur tekið á sig tvær ásjónur: aðra félagslega, hina andfélagslega. Hópar hafa sagt skilið við borgaralegt samfélag. Þetta kann líka að vera afleiðing þess að bilið milli ríkra og fátækra breikkar og menningarlæsi fer hrakandi. Hávaðasöm mótmæli og illindi á götum úti eru daglegt brauð. Kannski þarna sé á ferð ótti við að verða undir í þeim félagslegu átökum sem munu fylgja í eftirleik hrunsins?Frjálshyggja eða lýðræðiÞjóðfélagsbreytingar eiga oftast rætur sínar að rekja til ríkjandi efnahagskerfis. Við búum við markaðskerfi. Það byggir á eigingirni og þarfnast einstaklingsfrelsis. Hugmynd frelsisins og hugmynd lýðræðisins stangast á. Frelsið er megininntak frjálshyggjunnar, meðan hugmynd lýðræðisins byggir á jöfnuði. Því frjálsara sem eitt samfélag er, þeim mun meiri hætta er búin almennu sammæli í þjóðfélaginu, en á því hvílir lýðræðislegt og siðað samfélag. Stundum er talað um límið í samfélaginu, sem gerir okkur kleift að sammælast um mikilvæg mál. Við sem fædd erum um miðja sl. öld vorum alin upp við sterkar félagslegar hreyfingar, s.s. stríðandi verkalýðshreyfingu og samvinnuhreyfingu. Hvert okkar var hluti af heild. Samfélagsleg áhrif trúarinnar voru einnig mikil. Þrátt fyrir margvísleg félagsleg átök skapaði þetta mikla samhyggju í íslenskt þjóðfélag, án þess að úr yrði frelsissvipting. Félagshreyfingar voru andsvar fólks við fátækt og misskiptingu.Þetta var líka mótleikur við einstaklingshyggju. Nú er lítið eftir af þeim félagsmálahreyfingum sem settu svip sinn á öldina. Samvinnuhreyfingin er liðin undir lok og veitir ekkert andóf á markaði. Verkalýðshreyfingin endurómar boðskap markaðarins. Þar er engin barátta, ekkert andóf, bara verðkannanir og hagreikningar. Um samfélagslegan sáttmála Þjóðkirkjunnar ræði ég ekki, læt mér nægja að vitna í síðustu útvarpsmessu, þar sem beðið var um álver í Jesú nafni!Samfélagslegt markaðskerfiÞegar Þjóðverjar endurreistu hagkerfi sitt eftir seinna stríðið þekktu þeir mótsetningu frelsis og lýðræðis. Þeir reyndu að sætta frelsið og lýðræðið með gildum velsæmis og umhyggju. Úr þessu varð það sem þeir nefndu samfélaglegt markaðskerfi eða „Soziale Marktwirtschaft". Merkilegasta hugmynd að baki því var að markaðsbúskapur hvíldi á forsendum, sem hann sjálfur væri ófær um að skapa. Sá sem starfar í anda hámörkunar hagnaðar og rekstrarlegrar hagræðingar er hagsýnn og klókur, en sú hegðun leiðir ekki af sér betra siðferði.Þvert á móti nýtir hann sér siðferði sem er til staðar í samfélaginu. Hann nýtir sér leikreglur heiðarleika og trúnaðar og þess siðgæðis sem samfélagslegar dyggðir hafa skapað. Þessar forsendur eru ekki skapaðar af markaðnum, heldur eru þær til staðar svo markaðurinn geti þrifist. Markaðurinn er siðaspillir. Hann étur upp siðferðisforða þjóðfélagsins. Markaðurinn þarf á gráðugum, sjálfselskum einstaklingum að halda, ásamt agalausum og óseðjandi neytendum. Heilbrigt samfélag þarfnast hins vegar lítillátra samborgara sem eru hjálpfúsir og ánægðir með sitt.„Samfélagslegur markaðsbúskapur" takmarkaði völd fyrirtækjanna með öflugu samkeppniseftirliti og stjórnarsetu fulltrúa starfsmanna, svo og fullri skattlagningu útgreidds arðs. Stöðugleiki og samábyrgð í þýsku efnahagslífi eru arfleifð þessa og undirrót að velgengni Þjóðverja.Tilraunaríki frjálshyggjunnarVið Íslendingar tókum andstæðan pól í hæðina. Ísland var gert að tilraunastofu fyrir hreinræktaðan kapítalisma. Öllum höftum eða hindrunum á markaði var rutt úr vegi og dregið var úr eftirliti með starfsemi markaðarins. Bankar sáu um upplýsingar um stöðu þjóðarbúsins. Þessi makalausa tilraun leiddi til dýpsta hruns sem eitt samfélag hefur orðið fyrir um langt skeið. Arfleifð þessarar róttæku frjálshyggju er samanburðarhæf við gjaldþrot hagkerfis kommúnista. Afleiðingar hrunsins eiga eftir að vara í áratugi. Þeir sem innleiddu þetta kerfi bera mikla ábyrgð. Og hnattvæðing hagkerfisins heldur áfram.Veraldarvefurinn hefur gert alþjóðleg viðskipti afstrakt og ópersónuleg. Ábyrgðin er ógagnsæ. Fjármálaviðskiptin eru tímalaus. Hagkerfi heimsins vex og gerir út á áframhaldandi hagvöxt. Við eyðum sífellt meira af samfélagslegum auði. Við notum meira af auðlindum, spillum umhverfinu og gerum manneskjuna siðblindari - og þrátt fyrir þetta erum við ekkert ánægðari. Hvað nú? Óbreytt leiðarljós eða reynt að læra af reynslunni? Kannski þjóðin sé of lítil til að geta það?
Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun
Skoðun Glundroði Sjálfstæðisflokksins bitnar á hagstjórn og innviðum Árni Rúnar Þorvaldsson skrifar
Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar
Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar
Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar
Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen Skoðun