Fækkum öryrkjum! Þóra Kristín Þórsdóttir skrifar 13. mars 2019 15:30 Undanfarin ár og áratugi hefur stefna stjórnvalda verið í grunninn sú að gera það eins erfitt og ömurlegt og hægt er að vera öryrki á þeirri forsendu að það þurfi að „hvetja“ fólk til að fara út á vinnumarkaðinn, enda ekki hægt að hér sé fjöldi fólks að þiggja opinbert fé til framfærslu án þess „að leggja neitt“ til samfélagsins. Sama hugmyndafræði liggur að baki því að þrátt fyrir margtuggin loforð ýmissa stjórnmálaflokka um að afnám krónu á móti krónu sé rétt handan við hornið (þ.e. að fljótlega verði það aflagt að laun lífeyrisþega komi til skerðingar lífeyrisgreiðslunum krónu fyrir krónu) þá hefur það ekki enn komið til framkvæmda. Því ef einstaklingur getur sannarlega unnið, af hverju í ósköpunum ættu skattborgarar landsins að vera að halda henni uppi? Þá skiptir líka máli hvernig þessi hópur er samansettur og má jafnvel halda því fram að krónuskerðingin hefði aldrei komið til álita ef öryrkjar væru upp til hópa karlar (en ekki konur) og af stétt sem borin er virðing fyrir, t.d. sjómenn.Geta – ekki getuleysi! Nýjasta nýtt í þessari vegferð er svo starfsgetumatið, sem reynt er að fegra með orðræðu á borð við að það sé svo ljótt að einblína alltaf á skort og getuleysi (50% öryrkinn er jú með 50% starfsgetu) þegar auðvitað snýst hugmyndin fyrst og fremst um sparnað fyrir ríkið á kostnað fólks. Öryrki sem reynist samkvæmt téðu mati með starfsgetu yfir ákveðnum mörkum missir nefnilega réttinn, að hluta eða í heild, á lífeyrisgreiðslunum enda er opinberlega búið að úrskurða að viðkomandi geti unnið. Látum liggja á milli hluta í bili þá hressilegu ályktun sem liggur þarna á bak við, að það sé alltaf nóg að geta unnið til að fá vinnu, hvort sem í góðæri eða kreppu og hvernig sem menntun, kyni, uppruna, útliti og fleiri þáttum einstaklingsins sé háttað. Mikilvægari er nefnilega hin ályktunin sem þarna er byggt á: Trúin á að umrætt starfsgetumat verði hlutlaust og áreiðanlegt (jafnvel óskeikult) mælitæki sem sker ótvírætt á milli þeirra sem geta og þeirra sem geta ekki unnið. Þessi ályktun stenst auðvitað ekki fremur en sú fyrri, þar eð reynsla örorkulífeyrisþega í öðrum ríkjum sýnir ítrekað að starfsgetumat leiðir til þess að fólk sem ekki getur unnið er úrskurðað vinnufært. Og sértu úrskurðuð vinnufær missirðu greiðsluréttinn. Og ert þar með dæmd til enn meiri fátæktar. Enda er öryrkjum að fjölga! Einn af mikilvægari köflum í handbókinni um það hvernig passa skal framlög til örorkulífeyrisþega er kaflinn um fjölgunina. Ef öryrkjum er að fjölga þá hlýtur það að vera vegna þess að fólk, sem annars væri að vinna, sé að velja að vera á örorkubótum af því að það sé svo ágætt. Ekki satt? Nú er það vissulega staðreynd að öryrkjum hefur fjölgað. Í janúar 2008 voru örorkulífeyrisþegar 7% búsettra á Íslandi á aldrinum 18-66 ára en í janúar 2018 var þetta hlutfall komið upp í 7,9%, samkvæmt tölum frá TR. Þegar tölurnar eru greindar eftir kyni og aldri sést að þó það sé mjög mismunandi mikil fjölgun meðal hópa hefur konum á örorkulífeyri fjölgað mun meir en körlum, eða um 1,1 prósentustig á milli janúarmánaða 2008 og 2018, á meðan fjölgunin meðal karla var 0,7% á sama tíma (aldurshópurinn 18-66 ára, tölur frá TR). Er nú svo komið að 10% kvenna (ein af hverjum tíu konum!) á vinnualdri er á örorkulífeyri á meðan hlutfallið meðal karla er 6%. Sú ályktun sem eðlilegt er að draga af fjölgun öryrkja er ekki sú að greiðslur TR séu of háar, svo hér sé verið að letja fólk til vinnu í stórum mæli, enda duga greiðslurnar ekki fyrir eðlilegri framfærslu. Nei, upphæðirnar eru ekki vandamálið né aðgengið að lífeyrinum, heldur hitt að það er eitthvað í samfélagsgerðinni sem stuðlar að því í æ meiri mæli að fólk getur ekki séð fyrir sér. Við getum t.d. litið til þess að geðræn vandamál eru veigamesta orsök örorku hérlendis, sem skýrist að töluverðu leyti að því að hér er þjónusta sálfræðinga ekki inni í sjúkratryggingum og því snemmtæk íhlutun vegna sálrænna erfiðleika ekki í boði fyrir hinn almenna borgara. Við getum einnig litið til þess að um einn af hverjum fjórum öryrkjum eru á örorku vegna stoðkerfisvandamála og slík vandamál eru helsta ástæða örorku hjá konum. Skoðum samhengið Það er alveg ljóst að núverandi nálgun á „öryrkjavandamálið“ er ekki svarið. Til að fækka öryrkjum þarf nefnilega samtímis að skoða orsakir þess að fólk verður óvinnufært sem og það hvernig við gerum fólk vinnufært aftur. Fyrir það fyrsta þurfum við að sinna geðheilsunni betur og meðal nauðsynlegra aðgerða þar er að fella sálfræðiþjónustu undir sjúkratryggingakerfið og fara að meta geðheilsu til jafns við líkamlega heilsu í öllu tilliti. Annar hópur öryrkja sem mætti minnka með breyttu samfélagi er hópurinn sem er að kljást við stoðkerfisvandamál en þeim myndi fækka ef við minnkuðum álag í líkamlega erfiðum störfum, svo sem í umönnun, og hækkuðum laun láglaunastétta svo enginn þurfi að vera í tveimur eða fleiri störfum. Einnig þarf að taka til í félagslega kerfinu, hækka barnabætur og húsnæðisbætur, með sama markmið í huga – að lágmarki tengja þessar bætur vísitölu neysluverðs svo þær haldi virði sínu. Það að halda fólki sem ekki getur unnið í fátækt er eitt það vitlausasta sem hægt er að gera ef maður vill að sem flestir vinni fyrir sér. Fátækt vinnur nefnilega gegn heilsunni almennt og augljóslega enn meira hjá þeim sem eru heilsuveilir fyrir. Því það er einmitt hópurinn sem þarf að huga hvað mest að heilsunni og öll þau úrræði kosta peninga: Það eru lyf, læknisþjónusta, hreyfing, sálfræðiþjónusta, almennileg næring og svo framvegis og svo framvegis. Það er því sama hvort man sé almennt þeirrar skoðunar að fólk eigi ekki að þurfa að glíma við fátækt í einu ríkasta landi heimsins eða vill bara að fleiri vinni fyrir sér í stað þess að fá bætur frá ríkinu, niðurstaðan er alltaf sú að það þarf að hækka örorkugreiðslurnar svo öryrkjar geti lifað mannsæmandi lífi. Svo þarf að öllu leyti að tryggja það að fólk sem þarf að þiggja örorkulífeyri einhvern tímann geti farið á sínum hraða á vinnumarkaðinn ef það hefur tök á. Lykilatriði í því er að fella niður krónu á móti krónu skerðingarnar. Strax. Höfundur er forynja Kvennahreyfingarinnar Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Þóra Kristín Þórsdóttir Mest lesið 80.000 manna klóakrennsli í Dýrafjörð í boði Arctic Fish Jón Kaldal Skoðun Hvað er þetta græna? Karlinn er að spræna Jóhanna Jakobsdóttir Skoðun Að velja friðinn fram yfir réttlætið Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Ofurgróði sjávarútvegs? – Hættið að afvegaleiða! Elliði Vignisson Skoðun Heilbrigðisþjónusta á krossgötum? Einar Magnússon,Gunnar Alexander Ólafsson Skoðun Af hverju útiloka Ísrael frá Eurovision eins og Rússland? Stefán Jón Hafstein Skoðun Lífeyrir skal fylgja launum Jónína Björk Óskarsdóttir Skoðun Með skynsemina að vopni Anton Guðmundsson Skoðun „Þú verður aldrei nóg“ - Ástæður þess að kerfið bregst innflytjendum Ian McDonald Skoðun Knattspyrna kvenna í hálfa öld – þakkir til Eggerts Magnússonar Ingibjörg Hinriksdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Með skynsemina að vopni Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Af hverju er ekki 100 klst. málþóf á Alþingi um alvarlega stöðu barna? Grímur Atlason skrifar Skoðun Knattspyrna kvenna í hálfa öld – þakkir til Eggerts Magnússonar Ingibjörg Hinriksdóttir skrifar Skoðun 80.000 manna klóakrennsli í Dýrafjörð í boði Arctic Fish Jón Kaldal skrifar Skoðun Malað dag eftir dag eftir dag Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Að velja friðinn fram yfir réttlætið Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Af nashyrningum og færni - hvernig sköpum við verðmæti til framtíðar? Guðrún Högnadóttir skrifar Skoðun Hvað er þetta græna? Karlinn er að spræna Jóhanna Jakobsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðisþjónusta á krossgötum? Einar Magnússon,Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Frestur til að skila athugasemdum við nýtt deiliskipulag Heiðmerkur að renna út Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Stjórnarandstaðan hindrar kjarabætur Rúnar Sigurjónsson skrifar Skoðun Af hverju útiloka Ísrael frá Eurovision eins og Rússland? Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Lífeyrir skal fylgja launum Jónína Björk Óskarsdóttir skrifar Skoðun Fánar, tákn og blómabreiður: „Enginn bjó á Íslandi fyrr en einhver kom“ Meyvant Þórólfsson skrifar Skoðun Hvernig er staða lesblindra á Íslandi? Guðmundur S. Johnsen skrifar Skoðun Sakar aðra um það sem hún gerir sjálf Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun „Þú verður aldrei nóg“ - Ástæður þess að kerfið bregst innflytjendum Ian McDonald skrifar Skoðun Rafbíllinn er ekki bara umhverfisvænn – hann er líka hagkvæmari Óskar Páll Þorgilsson skrifar Skoðun Ofurgróði sjávarútvegs? – Hættið að afvegaleiða! Elliði Vignisson skrifar Skoðun Laun kvenna og karla í aðildarfélögum ASÍ og BSRB árið 2024 Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun „Fáum við einkunn fyrir þetta?“ Hulda Dögg Proppé skrifar Skoðun Hrossakjöt, hroki og hleypidómar Kristján Logason skrifar Skoðun Sjávarútvegur er undirstöðuatvinnuvegur – ekki einangruð tekjulind Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Að byggja upp á Bakka Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Skoðun Fiskeldi og samfélagsábyrgð Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Pólitískt raunsæi og utanríkisstefna Íslands Ragnar Anthony Antonsson Gambrell skrifar Skoðun Vorstjarnan hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Fylgið fór vegna fullveldismáls Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Er Ísrael ennþá útvalin þjóð Guðs? Ómar Torfason skrifar Skoðun Flokkurinn hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Sjá meira
Undanfarin ár og áratugi hefur stefna stjórnvalda verið í grunninn sú að gera það eins erfitt og ömurlegt og hægt er að vera öryrki á þeirri forsendu að það þurfi að „hvetja“ fólk til að fara út á vinnumarkaðinn, enda ekki hægt að hér sé fjöldi fólks að þiggja opinbert fé til framfærslu án þess „að leggja neitt“ til samfélagsins. Sama hugmyndafræði liggur að baki því að þrátt fyrir margtuggin loforð ýmissa stjórnmálaflokka um að afnám krónu á móti krónu sé rétt handan við hornið (þ.e. að fljótlega verði það aflagt að laun lífeyrisþega komi til skerðingar lífeyrisgreiðslunum krónu fyrir krónu) þá hefur það ekki enn komið til framkvæmda. Því ef einstaklingur getur sannarlega unnið, af hverju í ósköpunum ættu skattborgarar landsins að vera að halda henni uppi? Þá skiptir líka máli hvernig þessi hópur er samansettur og má jafnvel halda því fram að krónuskerðingin hefði aldrei komið til álita ef öryrkjar væru upp til hópa karlar (en ekki konur) og af stétt sem borin er virðing fyrir, t.d. sjómenn.Geta – ekki getuleysi! Nýjasta nýtt í þessari vegferð er svo starfsgetumatið, sem reynt er að fegra með orðræðu á borð við að það sé svo ljótt að einblína alltaf á skort og getuleysi (50% öryrkinn er jú með 50% starfsgetu) þegar auðvitað snýst hugmyndin fyrst og fremst um sparnað fyrir ríkið á kostnað fólks. Öryrki sem reynist samkvæmt téðu mati með starfsgetu yfir ákveðnum mörkum missir nefnilega réttinn, að hluta eða í heild, á lífeyrisgreiðslunum enda er opinberlega búið að úrskurða að viðkomandi geti unnið. Látum liggja á milli hluta í bili þá hressilegu ályktun sem liggur þarna á bak við, að það sé alltaf nóg að geta unnið til að fá vinnu, hvort sem í góðæri eða kreppu og hvernig sem menntun, kyni, uppruna, útliti og fleiri þáttum einstaklingsins sé háttað. Mikilvægari er nefnilega hin ályktunin sem þarna er byggt á: Trúin á að umrætt starfsgetumat verði hlutlaust og áreiðanlegt (jafnvel óskeikult) mælitæki sem sker ótvírætt á milli þeirra sem geta og þeirra sem geta ekki unnið. Þessi ályktun stenst auðvitað ekki fremur en sú fyrri, þar eð reynsla örorkulífeyrisþega í öðrum ríkjum sýnir ítrekað að starfsgetumat leiðir til þess að fólk sem ekki getur unnið er úrskurðað vinnufært. Og sértu úrskurðuð vinnufær missirðu greiðsluréttinn. Og ert þar með dæmd til enn meiri fátæktar. Enda er öryrkjum að fjölga! Einn af mikilvægari köflum í handbókinni um það hvernig passa skal framlög til örorkulífeyrisþega er kaflinn um fjölgunina. Ef öryrkjum er að fjölga þá hlýtur það að vera vegna þess að fólk, sem annars væri að vinna, sé að velja að vera á örorkubótum af því að það sé svo ágætt. Ekki satt? Nú er það vissulega staðreynd að öryrkjum hefur fjölgað. Í janúar 2008 voru örorkulífeyrisþegar 7% búsettra á Íslandi á aldrinum 18-66 ára en í janúar 2018 var þetta hlutfall komið upp í 7,9%, samkvæmt tölum frá TR. Þegar tölurnar eru greindar eftir kyni og aldri sést að þó það sé mjög mismunandi mikil fjölgun meðal hópa hefur konum á örorkulífeyri fjölgað mun meir en körlum, eða um 1,1 prósentustig á milli janúarmánaða 2008 og 2018, á meðan fjölgunin meðal karla var 0,7% á sama tíma (aldurshópurinn 18-66 ára, tölur frá TR). Er nú svo komið að 10% kvenna (ein af hverjum tíu konum!) á vinnualdri er á örorkulífeyri á meðan hlutfallið meðal karla er 6%. Sú ályktun sem eðlilegt er að draga af fjölgun öryrkja er ekki sú að greiðslur TR séu of háar, svo hér sé verið að letja fólk til vinnu í stórum mæli, enda duga greiðslurnar ekki fyrir eðlilegri framfærslu. Nei, upphæðirnar eru ekki vandamálið né aðgengið að lífeyrinum, heldur hitt að það er eitthvað í samfélagsgerðinni sem stuðlar að því í æ meiri mæli að fólk getur ekki séð fyrir sér. Við getum t.d. litið til þess að geðræn vandamál eru veigamesta orsök örorku hérlendis, sem skýrist að töluverðu leyti að því að hér er þjónusta sálfræðinga ekki inni í sjúkratryggingum og því snemmtæk íhlutun vegna sálrænna erfiðleika ekki í boði fyrir hinn almenna borgara. Við getum einnig litið til þess að um einn af hverjum fjórum öryrkjum eru á örorku vegna stoðkerfisvandamála og slík vandamál eru helsta ástæða örorku hjá konum. Skoðum samhengið Það er alveg ljóst að núverandi nálgun á „öryrkjavandamálið“ er ekki svarið. Til að fækka öryrkjum þarf nefnilega samtímis að skoða orsakir þess að fólk verður óvinnufært sem og það hvernig við gerum fólk vinnufært aftur. Fyrir það fyrsta þurfum við að sinna geðheilsunni betur og meðal nauðsynlegra aðgerða þar er að fella sálfræðiþjónustu undir sjúkratryggingakerfið og fara að meta geðheilsu til jafns við líkamlega heilsu í öllu tilliti. Annar hópur öryrkja sem mætti minnka með breyttu samfélagi er hópurinn sem er að kljást við stoðkerfisvandamál en þeim myndi fækka ef við minnkuðum álag í líkamlega erfiðum störfum, svo sem í umönnun, og hækkuðum laun láglaunastétta svo enginn þurfi að vera í tveimur eða fleiri störfum. Einnig þarf að taka til í félagslega kerfinu, hækka barnabætur og húsnæðisbætur, með sama markmið í huga – að lágmarki tengja þessar bætur vísitölu neysluverðs svo þær haldi virði sínu. Það að halda fólki sem ekki getur unnið í fátækt er eitt það vitlausasta sem hægt er að gera ef maður vill að sem flestir vinni fyrir sér. Fátækt vinnur nefnilega gegn heilsunni almennt og augljóslega enn meira hjá þeim sem eru heilsuveilir fyrir. Því það er einmitt hópurinn sem þarf að huga hvað mest að heilsunni og öll þau úrræði kosta peninga: Það eru lyf, læknisþjónusta, hreyfing, sálfræðiþjónusta, almennileg næring og svo framvegis og svo framvegis. Það er því sama hvort man sé almennt þeirrar skoðunar að fólk eigi ekki að þurfa að glíma við fátækt í einu ríkasta landi heimsins eða vill bara að fleiri vinni fyrir sér í stað þess að fá bætur frá ríkinu, niðurstaðan er alltaf sú að það þarf að hækka örorkugreiðslurnar svo öryrkjar geti lifað mannsæmandi lífi. Svo þarf að öllu leyti að tryggja það að fólk sem þarf að þiggja örorkulífeyri einhvern tímann geti farið á sínum hraða á vinnumarkaðinn ef það hefur tök á. Lykilatriði í því er að fella niður krónu á móti krónu skerðingarnar. Strax. Höfundur er forynja Kvennahreyfingarinnar
Skoðun Af hverju er ekki 100 klst. málþóf á Alþingi um alvarlega stöðu barna? Grímur Atlason skrifar
Skoðun Knattspyrna kvenna í hálfa öld – þakkir til Eggerts Magnússonar Ingibjörg Hinriksdóttir skrifar
Skoðun Af nashyrningum og færni - hvernig sköpum við verðmæti til framtíðar? Guðrún Högnadóttir skrifar
Skoðun Frestur til að skila athugasemdum við nýtt deiliskipulag Heiðmerkur að renna út Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar
Skoðun Fánar, tákn og blómabreiður: „Enginn bjó á Íslandi fyrr en einhver kom“ Meyvant Þórólfsson skrifar
Skoðun Rafbíllinn er ekki bara umhverfisvænn – hann er líka hagkvæmari Óskar Páll Þorgilsson skrifar
Skoðun Laun kvenna og karla í aðildarfélögum ASÍ og BSRB árið 2024 Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Sjávarútvegur er undirstöðuatvinnuvegur – ekki einangruð tekjulind Kristinn Karl Brynjarsson skrifar