Um flug geirfuglsins Sigríður Hagalín Björnsdóttir skrifar 4. júní 2024 08:00 Á þessum degi, 4. júní, fyrir réttum 180 árum, sigldi hópur manna frá Höfnum í þeim göfuga tilgangi að varðveita íslenska geirfuglinn. Þeir klifu fertugan hamar Eldeyjar, fundu þar tvo geirfugla á klettasnös og sneru þá úr hálsliðnum, fluttu síðan hræin með sér til lands og komu þeim í hendur Siemsens kaupmanns í Reykjavík. Hann greiddi þeim 300 krónur fyrir hvort stykki, og seldi síðan áfram til erlendra vísindamanna. Tveir síðustu geirfuglarnir sem vitað er með vissu að hafi verið til í veröldinni voru síðan stoppaðir upp og varðveittir á söfnum. Hvaða lærdóm má draga af þessum atburði? Eflaust eitthvað um heimsku og skammsýni allra þeirra sem komu að máli, en ég held að enginn þeirra hafi verið knúinn áfram af illum hvötum. Þetta voru sennilega allt góðir menn og velmeinandi, og ég dreg fyrst og fremst þessa ályktun af atburðinum: of einstrengingsleg varðveisla tegundanna getur hreinlega útrýmt þeim. Mér dettur ekki í hug að líkja íslenskri tungu við íslenska geirfuglinn. Hún er hvorki stór né klunnaleg, og þaðan af síður ófleyg eða ósjálfbjarga. En ég óttast að sumir einlægir velunnarar hennar skapi henni sömu örlög og geirfuglinum; að varðveisla hennar ríði henni á endanum að fullu. Íslensk tunga er, enn sem komið er, sprellifandi. Hún er í fantaformi, í daglegri notkun í alls konar munnum og kollum, ungum og gömlum, lærðum og ólærðum, innfæddum og aðfluttum, á Íslandi og í útlöndum. Sjálfsagt hafa aldrei eins margir, á einum tíma, talað, lesið og skrifað íslensku og í dag. Eins og öll heilbrigð og lifandi fyrirbæri í veröldinni tekur hún stöðugum breytingum, lagar sig að hugsun og tilfinningu hvers sem notar hana. Hún er máttugt og margbrotið verkfæri, það er gaman að nota hana. Undanfarið hafa margir góðir, velmeinandi menn stigið fram íslenskunni til varnar. Þeir halda því fram að sjálft Ríkisútvarpið hafi bannað viðteknar málvenjur og málfræðireglur, og ætli að venja þjóðina á nýstárlegt og kynhlutlaust mál, með góðu eða illu. Netheimar loga, formaður Miðflokksins skrifar ógnarlanga grein um málið í Morgunblaðið og menningarmálaráðherra hefur kallað útvarpsstjóra á teppið. Engu máli virðist skipta að Ríkisútvarpið beri af sér sakir og bendi á að þar innandyra sé fólk bara að reyna að vanda sig, því sé frjálst að nota það orðalag sem því þykir eðlilegt, svo lengi sem það teljist ekki beinlínis rangt. Og hér er rétt að árétta að íslensk tunga varð ekki til í kringum, eða út af reglum um rétt málfar og stafsetningu. Hún var ein ólgandi, skapandi, lífræn súpa um aldir áður en fyrsti málfræðingurinn settist niður og skrifaði ritgerð sína, og mörgum öldum áður en þeir góðu menn Björn Guðfinnsson og Árni Bö reyndu að koma á hana böndum, staðla hana og sjá til þess að allir – allir – notuðu nákvæmlega sama ritháttinn og málfræðireglurnar. Enginn þeirra Snorra Sturlusonar, Hallgríms Péturssonar, Jónasar Hallgrímssonar eða Halldórs Laxness hefði staðist þeirra ströngu kröfur. Þeir þrír fyrrnefndu hefðu sennilega orðið steinhissa að sjá ljóð sín og texta öll útkrotuð í leiðréttingum, sá síðastnefndi kærði sig kollóttan. Ég ætla að leyfa mér að fullyrða að íslenskunni stafar engin hætta af því að sum okkar tali stundum um fólk frekar en menn, þau frekar en þá, jafnvel þótt það heyrist stundum í Ríkisútvarpinu. (Ég vinn þar og hef aldrei orðið vör við gagnrýni eða þrýsting vegna minnar íhaldssömu máltilfinningar.) Ég held að í stóra samhenginu skipti litlu máli hvort einhver segir mér langar eða það var sagt mér. Meira að segja viðtengingarhátturinn, í allri sinni hikandi fegurð, er engin sérstakur mælikvarði á lífslíkur íslenskunnar. Allar nágrannaþjóðir okkar losuðu sig við hann fyrir löngu, og þó lifðu enskan, danskan, norskan og sænskan góðu lífi síðast þegar fréttist til þeirra. En íslensk tunga er vissulega í útrýmingarhættu. Sú ógn stafar ekki af blæbrigðum hennar og smekksatriðum, heldur af stöðugum ágangi nýrra miðla, sem íslenskan hefur ekki fengið tíma, ráðrúm eða fjármagn til að aðlagast. Á okkur bylur endalaus hríð afþreyingar, menningarefnis, upplýsinga og samskipta á ensku, sem beina athygli okkar, tíma og fjármagni frá efni á íslensku. Framlög til rannsókna og kennslu á íslenskri tungu, bókmenntum og öðrum hugvísindum við Háskóla Íslands hafa verið skorin niður við trog, almenningsbókasöfnum er lokað í sparnaðarskyni á sumrin, frjálsir fjölmiðlar rorra í andarslitrunum og fyrirtæki eins og Storytel hefur fengið að stunda rányrkju í íslenska bókmenntahagkerfinu, svo höfundar og þýðendur eiga sífellt erfiðara með að lifa af verkum sínum. Um leið notum við hvert tækifæri til að berja hvert á öðru fyrir að tala eða skrifa vitlaust mál, stafsetja vitlaust, beygja vitlaust, nota hikorð eða slettur. Er nokkuð skrítið að mörgum finnist bara best að nota ensku? Ég held að ef einhver hefði haft rænu á því á sínum tíma að leggja fjármagn, alúð og vinnu í að hjálpa geirfuglinum að lifa, dafna og fjölga sér í stað þess að varðveita hann, þá væri hann mögulega enn til á jörðinni. Hver veit, kannski hefði hann þróast og lært að fljúga? Mig langar til að stinga þeirri hugmynd að þeim góðu, velmeinandi mönnum sem ganga harðast fram við að vernda íslenska tungu, að þeir eyði ekki verðmætri orku og púðri í að reyna að koma í veg fyrir að hún lagi sig að samtíma sínum. Það er bæði tilgangslaust og skaðlegt; tungan breytist og þróast áfram þótt starfsfólki Ríkisútvarpsins verði bannað að meðtaka þær breytingar og bera þær áfram í textum sínum. Ef okkur er raunverulega annt um framtíð íslenskrar tungu, þá þurfum við að beina orku okkar og athygli að því að rækta hana. Við þurfum meira fjármagn, alúð og vinnu í íslenskukennslu á öllum skólastigum, bæði fyrir innfædda og aðflutta; okkur vantar fleiri og betri þýðingar; við þurfum að gera gangskör að textun og talsetningu; okkur vantar fleiri og sterkari innlenda fjölmiðla og bókaútgáfur; við þurfum að efla bókasöfnin okkar, ekki loka þeim; við verðum að gera fleira fólki kleift að vinna við að skrifa, tala og hugsa á íslensku. Það kann að vera dýrara að efla íslenska tungu en að varðveita hana sem safngrip, en það dregur úr líkunum á því að henni verði útrýmt. Ég legg til að við leyfum íslenskunni að fljúga í stað þess að stoppa hana upp. Höfundur er atvinnumaður í íslenskri tungu og áhugamaður um fugla, og situr í stjórn Rithöfundasambands Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Fuglar Íslensk tunga Ríkisútvarpið Fjölmiðlar Mest lesið Carbfix: Stærsta framlag Íslands í loftslagsmálum heimsins Sævar Freyr Þráinsson Skoðun Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun Mengum meira Heiðar Guðjónsson Skoðun Hvað verður um Kára? Helga Sigrún Harðardóttir Skoðun Sigmundi Davíð svarað Björn Bjarnason Skoðun Coda Terminal hefur ekki áhrif á neysluvatnsból höfuðborgarsvæðisins Sigrún Tómasdóttir Skoðun Af hverju leka gluggar fyrr en áður? Böðvar Bjarnason Skoðun Ferðatryggingar og val á kreditkorti Svandís Edda Hólm Jónudóttir Skoðun Halldór 05.07.2024 Halldór Að óttast blokkir Ásta Logadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Carbfix: Stærsta framlag Íslands í loftslagsmálum heimsins Sævar Freyr Þráinsson skrifar Skoðun Sigmundi Davíð svarað Björn Bjarnason skrifar Skoðun Coda Terminal hefur ekki áhrif á neysluvatnsból höfuðborgarsvæðisins Sigrún Tómasdóttir skrifar Skoðun Líf og dauði leikur á hnífsegg Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Mengum meira Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Hvað verður um Kára? Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Að eiga tertuna og borða hana líka – svar til formanns Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Hik er sama og tap Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Af hverju leka gluggar fyrr en áður? Böðvar Bjarnason skrifar Skoðun Hluta þjóðarinnar hent út í kuldann – hinn baðar sig í sólinni Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Að óttast blokkir Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Engin gúrka hjá Blaðamannafélaginu Sigríður Dögg Auðunsdóttir,Freyja Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Stórnotendur eru kjölfestan í íslenska raforkukerfinu Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Ert þú í góðu netsambandi? Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Evrópa og myrkrið framundan Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Heilræði fyrir Nýhaldið Sigmundur Davíð Gunnlaugsson skrifar Skoðun Glútenlaust gull á grillið Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Kaupin á eyrinni Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Lokunaruppboð í Kauphöllinni Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Ferðatryggingar og val á kreditkorti Svandís Edda Hólm Jónudóttir skrifar Skoðun Af hverju að byggja Coda Terminal? Ólafur Elínarson,Sandra Ósk Snæbjörnsdóttir skrifar Skoðun Hljóð úr horni Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun ESB fyrir almenning Oddný G. Harðardóttir skrifar Skoðun Strámaðurinn mikli Kristján Hreinsson skrifar Skoðun Árið er 2024 Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Samkeppni í nýju ljósi Páll Hermannsson skrifar Skoðun Það er verið að grafa dýpri fátæktargjá Rúnar Sigurjónsson skrifar Skoðun „Hæ ástin, þarf að millifæra, getur þú samþykkt beiðnina?“ Heiðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Algeng þvæla um Evrópusambandið Jón Frímann Jónsson skrifar Sjá meira
Á þessum degi, 4. júní, fyrir réttum 180 árum, sigldi hópur manna frá Höfnum í þeim göfuga tilgangi að varðveita íslenska geirfuglinn. Þeir klifu fertugan hamar Eldeyjar, fundu þar tvo geirfugla á klettasnös og sneru þá úr hálsliðnum, fluttu síðan hræin með sér til lands og komu þeim í hendur Siemsens kaupmanns í Reykjavík. Hann greiddi þeim 300 krónur fyrir hvort stykki, og seldi síðan áfram til erlendra vísindamanna. Tveir síðustu geirfuglarnir sem vitað er með vissu að hafi verið til í veröldinni voru síðan stoppaðir upp og varðveittir á söfnum. Hvaða lærdóm má draga af þessum atburði? Eflaust eitthvað um heimsku og skammsýni allra þeirra sem komu að máli, en ég held að enginn þeirra hafi verið knúinn áfram af illum hvötum. Þetta voru sennilega allt góðir menn og velmeinandi, og ég dreg fyrst og fremst þessa ályktun af atburðinum: of einstrengingsleg varðveisla tegundanna getur hreinlega útrýmt þeim. Mér dettur ekki í hug að líkja íslenskri tungu við íslenska geirfuglinn. Hún er hvorki stór né klunnaleg, og þaðan af síður ófleyg eða ósjálfbjarga. En ég óttast að sumir einlægir velunnarar hennar skapi henni sömu örlög og geirfuglinum; að varðveisla hennar ríði henni á endanum að fullu. Íslensk tunga er, enn sem komið er, sprellifandi. Hún er í fantaformi, í daglegri notkun í alls konar munnum og kollum, ungum og gömlum, lærðum og ólærðum, innfæddum og aðfluttum, á Íslandi og í útlöndum. Sjálfsagt hafa aldrei eins margir, á einum tíma, talað, lesið og skrifað íslensku og í dag. Eins og öll heilbrigð og lifandi fyrirbæri í veröldinni tekur hún stöðugum breytingum, lagar sig að hugsun og tilfinningu hvers sem notar hana. Hún er máttugt og margbrotið verkfæri, það er gaman að nota hana. Undanfarið hafa margir góðir, velmeinandi menn stigið fram íslenskunni til varnar. Þeir halda því fram að sjálft Ríkisútvarpið hafi bannað viðteknar málvenjur og málfræðireglur, og ætli að venja þjóðina á nýstárlegt og kynhlutlaust mál, með góðu eða illu. Netheimar loga, formaður Miðflokksins skrifar ógnarlanga grein um málið í Morgunblaðið og menningarmálaráðherra hefur kallað útvarpsstjóra á teppið. Engu máli virðist skipta að Ríkisútvarpið beri af sér sakir og bendi á að þar innandyra sé fólk bara að reyna að vanda sig, því sé frjálst að nota það orðalag sem því þykir eðlilegt, svo lengi sem það teljist ekki beinlínis rangt. Og hér er rétt að árétta að íslensk tunga varð ekki til í kringum, eða út af reglum um rétt málfar og stafsetningu. Hún var ein ólgandi, skapandi, lífræn súpa um aldir áður en fyrsti málfræðingurinn settist niður og skrifaði ritgerð sína, og mörgum öldum áður en þeir góðu menn Björn Guðfinnsson og Árni Bö reyndu að koma á hana böndum, staðla hana og sjá til þess að allir – allir – notuðu nákvæmlega sama ritháttinn og málfræðireglurnar. Enginn þeirra Snorra Sturlusonar, Hallgríms Péturssonar, Jónasar Hallgrímssonar eða Halldórs Laxness hefði staðist þeirra ströngu kröfur. Þeir þrír fyrrnefndu hefðu sennilega orðið steinhissa að sjá ljóð sín og texta öll útkrotuð í leiðréttingum, sá síðastnefndi kærði sig kollóttan. Ég ætla að leyfa mér að fullyrða að íslenskunni stafar engin hætta af því að sum okkar tali stundum um fólk frekar en menn, þau frekar en þá, jafnvel þótt það heyrist stundum í Ríkisútvarpinu. (Ég vinn þar og hef aldrei orðið vör við gagnrýni eða þrýsting vegna minnar íhaldssömu máltilfinningar.) Ég held að í stóra samhenginu skipti litlu máli hvort einhver segir mér langar eða það var sagt mér. Meira að segja viðtengingarhátturinn, í allri sinni hikandi fegurð, er engin sérstakur mælikvarði á lífslíkur íslenskunnar. Allar nágrannaþjóðir okkar losuðu sig við hann fyrir löngu, og þó lifðu enskan, danskan, norskan og sænskan góðu lífi síðast þegar fréttist til þeirra. En íslensk tunga er vissulega í útrýmingarhættu. Sú ógn stafar ekki af blæbrigðum hennar og smekksatriðum, heldur af stöðugum ágangi nýrra miðla, sem íslenskan hefur ekki fengið tíma, ráðrúm eða fjármagn til að aðlagast. Á okkur bylur endalaus hríð afþreyingar, menningarefnis, upplýsinga og samskipta á ensku, sem beina athygli okkar, tíma og fjármagni frá efni á íslensku. Framlög til rannsókna og kennslu á íslenskri tungu, bókmenntum og öðrum hugvísindum við Háskóla Íslands hafa verið skorin niður við trog, almenningsbókasöfnum er lokað í sparnaðarskyni á sumrin, frjálsir fjölmiðlar rorra í andarslitrunum og fyrirtæki eins og Storytel hefur fengið að stunda rányrkju í íslenska bókmenntahagkerfinu, svo höfundar og þýðendur eiga sífellt erfiðara með að lifa af verkum sínum. Um leið notum við hvert tækifæri til að berja hvert á öðru fyrir að tala eða skrifa vitlaust mál, stafsetja vitlaust, beygja vitlaust, nota hikorð eða slettur. Er nokkuð skrítið að mörgum finnist bara best að nota ensku? Ég held að ef einhver hefði haft rænu á því á sínum tíma að leggja fjármagn, alúð og vinnu í að hjálpa geirfuglinum að lifa, dafna og fjölga sér í stað þess að varðveita hann, þá væri hann mögulega enn til á jörðinni. Hver veit, kannski hefði hann þróast og lært að fljúga? Mig langar til að stinga þeirri hugmynd að þeim góðu, velmeinandi mönnum sem ganga harðast fram við að vernda íslenska tungu, að þeir eyði ekki verðmætri orku og púðri í að reyna að koma í veg fyrir að hún lagi sig að samtíma sínum. Það er bæði tilgangslaust og skaðlegt; tungan breytist og þróast áfram þótt starfsfólki Ríkisútvarpsins verði bannað að meðtaka þær breytingar og bera þær áfram í textum sínum. Ef okkur er raunverulega annt um framtíð íslenskrar tungu, þá þurfum við að beina orku okkar og athygli að því að rækta hana. Við þurfum meira fjármagn, alúð og vinnu í íslenskukennslu á öllum skólastigum, bæði fyrir innfædda og aðflutta; okkur vantar fleiri og betri þýðingar; við þurfum að gera gangskör að textun og talsetningu; okkur vantar fleiri og sterkari innlenda fjölmiðla og bókaútgáfur; við þurfum að efla bókasöfnin okkar, ekki loka þeim; við verðum að gera fleira fólki kleift að vinna við að skrifa, tala og hugsa á íslensku. Það kann að vera dýrara að efla íslenska tungu en að varðveita hana sem safngrip, en það dregur úr líkunum á því að henni verði útrýmt. Ég legg til að við leyfum íslenskunni að fljúga í stað þess að stoppa hana upp. Höfundur er atvinnumaður í íslenskri tungu og áhugamaður um fugla, og situr í stjórn Rithöfundasambands Íslands.
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun
Skoðun Coda Terminal hefur ekki áhrif á neysluvatnsból höfuðborgarsvæðisins Sigrún Tómasdóttir skrifar
Skoðun Viðreisn mun leggja fram tillögu um íbúakosningu um Coda Terminal verkefnið í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun