Ómannúðlegur forsendubrestur – aðrir möguleikar en brottvísun og ólögleg dvöl Magnea Marinósdóttir skrifar 10. júlí 2024 11:30 Margir á Íslandi hafa upplifað forsendubrest af mörgu tagi. Tökum sem dæmi hjónin sem unnu hörðum höndum í hraðfrystihúsinu í heimabæ sínum þegar kvótakerfið kom til sögunnar. Kvótinn í heimabæ þeirra var síðan framseldur og þau misstu atvinnuna. Erfitt var að láta enda ná saman. Samhliða féll fasteignin þeirra í verði vegna hins slæma atvinnuástands í bænum. Þar sem enga opinbera aðstoð var að fá var þeim hjónum nauðugur einn kostur að selja húsnæði sitt á hrakvirði og hefja nýtt líf annars staðar nánast með tómar hendur. Alfarið á eigin kostnað. Umrædd hjón eru hluti þess hóps almennings sem bar fórnarkostnaðinn af kerfisbreytingunni sem tilkoma kvótakerfisins í fiskveiðum bar í skauti sér á meðan sá hópur sem fékk úthlutað kvóta naut þeirra forréttinda að kaupa hvern annan út. Eins manns dauði er oftar en ekki annars manns brauð nema gripið sé til mótvægisaðgerða til að jafna metin. Fólk sem tók íbúðalán fyrir 1979 lenti margt í hremmingum þegar verðtryggingin kom til sögunnar. Lánin hækkuðu upp úr öllu valdi og gátu margir ekki lengur staðið undir auknum afborgunum. Kynslóð foreldra minna. Fjármálakreppan árið 2008 var forsendubrestur minnar kynslóðar og þeirra sem eftir komu vegna ófremdarástands á húsnæðismarkaði. Þá gripu stjórnvöld hins vegar til aðgerða með það að markmiði að aðstoða fólk með húsnæðislán sem skv. seinni tíma greiningum var, fyrst og fremst, aðstoð til þeirra best eða betri settu. Hin svokallaða Leiðrétting gagnaðist í reynd ekki launalægri fjölskyldum sem misstu eignir sínar til lánastofnana og þar með heimilisöryggi. Í framhaldinu hækkaði hlutfall heimila á leigumarkaði úr 17% árið 2007 í 28% árið 2012. Mesta aukningin á leigumarkaði var meðal fólks á aldrinum 25-34 ára, láglaunafólki og einstæðum foreldrum. Markmiðið með formálanum er skapa forsendur skilnings á því hvað forsendubrestur merkir eða felur í sér. Þú tekur skynsamlega ákvörðun á grundvelli fyrirliggjandi upplýsinga um það sem þér stendur til boða og út frá eigin stöðu. Hins vegar verður svo ófyrirséður forsendubrestur á högum þínum vegna breytinga sem þú hefur enga stjórn á og sást alls ekki fyrir. Þú situr í súpunni. Forsendubrestur flóttafólks frá Venesúela Flóttafólk frá Venesúela er og hefur undanfarið verið að upplifa áþekkan forsendubrest og hér að framan er lýst. Þær manneskjur sem hingað hafa komið eru að flýja hörmungarástand eigin heimalands sem hefur hrakið nálægt 7,7 milljónir Venesúelabúa á flótta. Ástand þetta er ein stærsta fólksflutningskreppa í heiminum skv. Flóttamannaaðstoð Sameinuðu þjóðanna sem eindregið hvatti ríki heims til að taka á móti flóttafólki þaðan. Íslandi hlýddi kallinu. Frá 2018 til 2020 veitti Útlendingastofnun öllum þeim sem sóttu um alþjóðlega vernd, viðbótarvernd hér á landi vegna aðstæðna í heimalandinu. Viðbótarverndin fól í sér dvalarleyfi til fjögurra ára og undanþágu frá atvinnuleyfi. Það skýrði vissulega töluverða fjölgun Venesúelabúa á landinu en það fólk sem hingað kom fór almennt að vinna og var atvinnuþátttaka þeirra rúmlega 86% skv. opinberum gögnum. Það skal tekið fram að virði fólks er ekki eingöngu háð möguleikum þess til atvinnuþátttöku en hins vegar var staðreyndin sú að atvinnuþátttaka flóttafólks frá Venesúela var hlutfallslega meiri en meðal íslenskra ríkisborgara. Atvinnuþátttakan minnkaði hins vegar eftir að stjórnvöld í landinu ákváðu að draga „boðið“ um viðbótarvernd til baka á árunum 2021/2022 þrátt fyrir ákall frá Flóttamannaaðstoð Sameinuðu þjóðanna, Alþjóðafólksflutningastofnuninni (IOM) og fleirum. Þá um leið þurfti fólk að sækja um bráðabirgðar dvalar- og atvinnuleyfi til að geta unnið og þeim sem var hafnað um leyfi eða framlengingu leyfis gátu ekki haldið áfram atvinnuþátttöku þrátt fyrir að vera í starfi. Í staðinn fóru þau á framfæri hins opinbera á meðan þau biðu eða bíða eftir niðurstöðu við einstaklingsbundinni umsókn sinni um alþjóðlega vernd en afgreiðslu umsókna hefur tekið langan tíma. Ástæðan er sú að afgreiðslu umsókna var tímabundið hætt vegna úrskurðar kærunefndar útlendingamála árið 2022 eða þangað til úrskurður sömu nefndar staðfesti mat Útlendingastofnunar árið 2023 sem réttlætti brottvísanir héðan. Matið var staðfest þrátt fyrir að það væri andstætt mati bandarískra stjórnvalda um aðstæður í Venesúela. Síðan þá hefur fólk fengið synjun sbr. færsla Egils Helgasonar á Fésbók sem hefur skapað miklar umræður. Ég þekkir fólk í svipaðri stöðu. Til dæmis einn enskumælandi og harðduglegan ungan mann frá Venesúela sem hafði fengið árssamning um vinnu og atvinnuleyfi í ½ ár. Hann var vel liðinn í starfi sínu sem hann getur því miður ekki sinnt lengur eftir að umsókn hans um áframhaldandi vinnuleyfi var hafnað. Það kom honum í opna skjöldu og skapaði mikla örðugleika fyrir hann m.a. vegna þeirra fjárhagslegu skuldbindinga sem hann hafði tekið á sig vegna leigu íbúðar á almennum markaði. Atvinnurekandinn sagði hinu unga manni að hann fengi starfið sitt hið snarasta aftur þegar hann væri kominn með atvinnuleyfi. Mál hans er enn til meðferðar. Sænska leiðin í stað brottvísunar Eins og dæmið hans Egils Helgasonar og þetta dæmi er til vitnis þá er um að ræða fólk á vinnumarkaði sem er að leggja margvíslegt að mörkum til samfélagsins en verið að vísa til baka vegna þess að það kom upprunalega hingað til lands á flótta en ekki á forsendum atvinnu. En er brottvísun eina leiðin? Ekki samkvæmt löndum sem Ísland vill bera sig saman við sbr. Svíþjóð. Sænsk stjórnvöld gera það mögulegt fyrir flóttafólk sem hefur verið synjað um alþjóðlega vernd en verið í vinnu að fá áframhaldandi dvalarleyfi á grundvelli atvinnuþáttökunnar. Skilyrðin sem þarf að uppfylla eru frekar ströng. Þrátt fyrir það hafa þeir hægri- og þjóðernissinnuðu stjórnmálaflokkar sem eru við völd rætt um að afnema „sænsku leiðina“ eða með öðrum orðum koma í veg fyrir að umsækjendur um alþjóðlega vernd uppfylli skilyrðin með því að neita þeim um réttinn til atvinnuþátttöku meðan á afgreiðslu umsókna þeirra stendur. Hins vegar breytir það því ekki að „sænska leiðin“ er fær og gæti orðið vænlegur valkostur hérlendis. Forsendan er að hafa skilvirkt kerfi til að umsækjendur um alþjóðlega vernd geti fengið tímabundið atvinnu- og dvalarleyfi sem allra fyrst við komu og jafnvel aðstoð við að finna vinnu. Með þessari leið er þá þegar skapaður hvati til að stunda atvinnu og með löglegum hætti í stað þess að taka þátt í svartri atvinnustarfsemi sem grefur undan almennum launakjörum og býður upp á allskonar kúgun og misnotkun. Sama gildir um vanda fólks í svokallaðri umborinn dvöl (e. tolerated stay) en annars konar mannúðlegri leiðir en „lokuð búsetuúrræði fyrir útlendinga í ólöglegri dvöl“ hafa verið farnar í nágrannalöndum Íslands. Þær ganga út á veitingu tímabundinna atvinnu- og dvalarleyfa að uppfylltum ströngum skilyrðum. Samtímis sparar sænska leiðin og útgáfa tímabundinna dvalar- og atvinnuleyfa á grundvelli umborinnar dvalar (e. tolerated stay permits) samfélaginu kostnað og veitir ríki eins og Íslandi frekara tækifæri til að sinna sínum alþjóðlegum skuldbindingum með virðingarverðum hætti öllum til hagsbóta. Höfundur er alþjóðastjórnmálafræðingur sem hefur m.a. starfað við móttöku flóttafólks á Íslandi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Magnea Marinósdóttir Flóttafólk á Íslandi Flóttamenn Innflytjendamál Mest lesið Lygin um flóttamenn á Íslandi Jón Frímann Jónsson Skoðun „Glæpir“ Íslendinga Árni Davíðsson Skoðun Varst þú að kaupa gallaða fasteign? Sara Bryndís Þórsdóttir Skoðun Mismunun skýrir aukningu erlendra fanga Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir Skoðun Ef eitthvað væri að marka Bjarna Gunnar Smári Egilsson Skoðun Viljum við stjórnarandstöðu sem þvælist ekki fyrir? Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun „Héraðsvötnin eru hjartsláttur fjarðarins“ Rakel Hinriksdóttir Skoðun Hlúum að persónumiðaðri nálgun í öldrunarþjónustu Margrét Guðnadóttir Skoðun Skólar hafa stigið skrefið með góðum árangri Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Á tímamótum: Sameinuðu þjóðirnar í 80 ár Vala Karen Viðarsdóttir,Védís Ólafsdóttir skrifar Skoðun Borgar sig að vanmeta menntun? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Samfylkingin hækkar gjöld á háskólanema Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Aðgerðaáætlun í menntamálum ekki markviss Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Hermína Gunnþórsdóttir skrifar Skoðun „Héraðsvötnin eru hjartsláttur fjarðarins“ Rakel Hinriksdóttir skrifar Skoðun Lygin um flóttamenn á Íslandi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Mismunun skýrir aukningu erlendra fanga Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Farsæld barna í fyrirrúmi Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Hlúum að persónumiðaðri nálgun í öldrunarþjónustu Margrét Guðnadóttir skrifar Skoðun Viljum við stjórnarandstöðu sem þvælist ekki fyrir? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Skólar hafa stigið skrefið með góðum árangri Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Varst þú að kaupa gallaða fasteign? Sara Bryndís Þórsdóttir skrifar Skoðun Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir skrifar Skoðun „Glæpir“ Íslendinga Árni Davíðsson skrifar Skoðun Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson skrifar Skoðun Fleiri átök = verri útkoma í lestri? Birgir Hrafn Birgisson skrifar Skoðun Biðin sem (enn) veikir og tekur Guðlaugur Eyjólfsson skrifar Skoðun Stafrænt netöryggisbelti Hrannar Ásgrímsson skrifar Skoðun Hvert stefnir ráðherra? Aðalsteinn Árni Baldursson skrifar Skoðun Free tuition Colin Fisher skrifar Skoðun Þegar fólkið okkar langar að deyja Sigurborg Sveinsdóttir,Svava Arnardóttir skrifar Skoðun Why protest works Adam Daniel Fishwick skrifar Skoðun Í senn minning og ákvörðun um framtíð Elliði Vignisson skrifar Skoðun Reynslunni ríkari eftir fjárhagsleg áföll síðustu ára Njáll Trausti Friðbertsson skrifar Skoðun Ríkisstjórn lobbýistanna Jón Ferdínand Estherarson skrifar Skoðun 7 símtöl í röð - en ekkert fer í gegn Gró Einarsdóttir skrifar Skoðun Áttaviti í öldrunarþjónustu Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Í skjóli hvíta bjargvættarins Yousef Ingi Tamimi skrifar Skoðun Að gjamma á stóra grábjörninn getur haft afleiðingar! Davíð Bergmann skrifar Skoðun Lokun Leo Seafood - Afleiðing tvöföldunar veiðigjalda Sigurgeir B. Kristgeirsson skrifar Sjá meira
Margir á Íslandi hafa upplifað forsendubrest af mörgu tagi. Tökum sem dæmi hjónin sem unnu hörðum höndum í hraðfrystihúsinu í heimabæ sínum þegar kvótakerfið kom til sögunnar. Kvótinn í heimabæ þeirra var síðan framseldur og þau misstu atvinnuna. Erfitt var að láta enda ná saman. Samhliða féll fasteignin þeirra í verði vegna hins slæma atvinnuástands í bænum. Þar sem enga opinbera aðstoð var að fá var þeim hjónum nauðugur einn kostur að selja húsnæði sitt á hrakvirði og hefja nýtt líf annars staðar nánast með tómar hendur. Alfarið á eigin kostnað. Umrædd hjón eru hluti þess hóps almennings sem bar fórnarkostnaðinn af kerfisbreytingunni sem tilkoma kvótakerfisins í fiskveiðum bar í skauti sér á meðan sá hópur sem fékk úthlutað kvóta naut þeirra forréttinda að kaupa hvern annan út. Eins manns dauði er oftar en ekki annars manns brauð nema gripið sé til mótvægisaðgerða til að jafna metin. Fólk sem tók íbúðalán fyrir 1979 lenti margt í hremmingum þegar verðtryggingin kom til sögunnar. Lánin hækkuðu upp úr öllu valdi og gátu margir ekki lengur staðið undir auknum afborgunum. Kynslóð foreldra minna. Fjármálakreppan árið 2008 var forsendubrestur minnar kynslóðar og þeirra sem eftir komu vegna ófremdarástands á húsnæðismarkaði. Þá gripu stjórnvöld hins vegar til aðgerða með það að markmiði að aðstoða fólk með húsnæðislán sem skv. seinni tíma greiningum var, fyrst og fremst, aðstoð til þeirra best eða betri settu. Hin svokallaða Leiðrétting gagnaðist í reynd ekki launalægri fjölskyldum sem misstu eignir sínar til lánastofnana og þar með heimilisöryggi. Í framhaldinu hækkaði hlutfall heimila á leigumarkaði úr 17% árið 2007 í 28% árið 2012. Mesta aukningin á leigumarkaði var meðal fólks á aldrinum 25-34 ára, láglaunafólki og einstæðum foreldrum. Markmiðið með formálanum er skapa forsendur skilnings á því hvað forsendubrestur merkir eða felur í sér. Þú tekur skynsamlega ákvörðun á grundvelli fyrirliggjandi upplýsinga um það sem þér stendur til boða og út frá eigin stöðu. Hins vegar verður svo ófyrirséður forsendubrestur á högum þínum vegna breytinga sem þú hefur enga stjórn á og sást alls ekki fyrir. Þú situr í súpunni. Forsendubrestur flóttafólks frá Venesúela Flóttafólk frá Venesúela er og hefur undanfarið verið að upplifa áþekkan forsendubrest og hér að framan er lýst. Þær manneskjur sem hingað hafa komið eru að flýja hörmungarástand eigin heimalands sem hefur hrakið nálægt 7,7 milljónir Venesúelabúa á flótta. Ástand þetta er ein stærsta fólksflutningskreppa í heiminum skv. Flóttamannaaðstoð Sameinuðu þjóðanna sem eindregið hvatti ríki heims til að taka á móti flóttafólki þaðan. Íslandi hlýddi kallinu. Frá 2018 til 2020 veitti Útlendingastofnun öllum þeim sem sóttu um alþjóðlega vernd, viðbótarvernd hér á landi vegna aðstæðna í heimalandinu. Viðbótarverndin fól í sér dvalarleyfi til fjögurra ára og undanþágu frá atvinnuleyfi. Það skýrði vissulega töluverða fjölgun Venesúelabúa á landinu en það fólk sem hingað kom fór almennt að vinna og var atvinnuþátttaka þeirra rúmlega 86% skv. opinberum gögnum. Það skal tekið fram að virði fólks er ekki eingöngu háð möguleikum þess til atvinnuþátttöku en hins vegar var staðreyndin sú að atvinnuþátttaka flóttafólks frá Venesúela var hlutfallslega meiri en meðal íslenskra ríkisborgara. Atvinnuþátttakan minnkaði hins vegar eftir að stjórnvöld í landinu ákváðu að draga „boðið“ um viðbótarvernd til baka á árunum 2021/2022 þrátt fyrir ákall frá Flóttamannaaðstoð Sameinuðu þjóðanna, Alþjóðafólksflutningastofnuninni (IOM) og fleirum. Þá um leið þurfti fólk að sækja um bráðabirgðar dvalar- og atvinnuleyfi til að geta unnið og þeim sem var hafnað um leyfi eða framlengingu leyfis gátu ekki haldið áfram atvinnuþátttöku þrátt fyrir að vera í starfi. Í staðinn fóru þau á framfæri hins opinbera á meðan þau biðu eða bíða eftir niðurstöðu við einstaklingsbundinni umsókn sinni um alþjóðlega vernd en afgreiðslu umsókna hefur tekið langan tíma. Ástæðan er sú að afgreiðslu umsókna var tímabundið hætt vegna úrskurðar kærunefndar útlendingamála árið 2022 eða þangað til úrskurður sömu nefndar staðfesti mat Útlendingastofnunar árið 2023 sem réttlætti brottvísanir héðan. Matið var staðfest þrátt fyrir að það væri andstætt mati bandarískra stjórnvalda um aðstæður í Venesúela. Síðan þá hefur fólk fengið synjun sbr. færsla Egils Helgasonar á Fésbók sem hefur skapað miklar umræður. Ég þekkir fólk í svipaðri stöðu. Til dæmis einn enskumælandi og harðduglegan ungan mann frá Venesúela sem hafði fengið árssamning um vinnu og atvinnuleyfi í ½ ár. Hann var vel liðinn í starfi sínu sem hann getur því miður ekki sinnt lengur eftir að umsókn hans um áframhaldandi vinnuleyfi var hafnað. Það kom honum í opna skjöldu og skapaði mikla örðugleika fyrir hann m.a. vegna þeirra fjárhagslegu skuldbindinga sem hann hafði tekið á sig vegna leigu íbúðar á almennum markaði. Atvinnurekandinn sagði hinu unga manni að hann fengi starfið sitt hið snarasta aftur þegar hann væri kominn með atvinnuleyfi. Mál hans er enn til meðferðar. Sænska leiðin í stað brottvísunar Eins og dæmið hans Egils Helgasonar og þetta dæmi er til vitnis þá er um að ræða fólk á vinnumarkaði sem er að leggja margvíslegt að mörkum til samfélagsins en verið að vísa til baka vegna þess að það kom upprunalega hingað til lands á flótta en ekki á forsendum atvinnu. En er brottvísun eina leiðin? Ekki samkvæmt löndum sem Ísland vill bera sig saman við sbr. Svíþjóð. Sænsk stjórnvöld gera það mögulegt fyrir flóttafólk sem hefur verið synjað um alþjóðlega vernd en verið í vinnu að fá áframhaldandi dvalarleyfi á grundvelli atvinnuþáttökunnar. Skilyrðin sem þarf að uppfylla eru frekar ströng. Þrátt fyrir það hafa þeir hægri- og þjóðernissinnuðu stjórnmálaflokkar sem eru við völd rætt um að afnema „sænsku leiðina“ eða með öðrum orðum koma í veg fyrir að umsækjendur um alþjóðlega vernd uppfylli skilyrðin með því að neita þeim um réttinn til atvinnuþátttöku meðan á afgreiðslu umsókna þeirra stendur. Hins vegar breytir það því ekki að „sænska leiðin“ er fær og gæti orðið vænlegur valkostur hérlendis. Forsendan er að hafa skilvirkt kerfi til að umsækjendur um alþjóðlega vernd geti fengið tímabundið atvinnu- og dvalarleyfi sem allra fyrst við komu og jafnvel aðstoð við að finna vinnu. Með þessari leið er þá þegar skapaður hvati til að stunda atvinnu og með löglegum hætti í stað þess að taka þátt í svartri atvinnustarfsemi sem grefur undan almennum launakjörum og býður upp á allskonar kúgun og misnotkun. Sama gildir um vanda fólks í svokallaðri umborinn dvöl (e. tolerated stay) en annars konar mannúðlegri leiðir en „lokuð búsetuúrræði fyrir útlendinga í ólöglegri dvöl“ hafa verið farnar í nágrannalöndum Íslands. Þær ganga út á veitingu tímabundinna atvinnu- og dvalarleyfa að uppfylltum ströngum skilyrðum. Samtímis sparar sænska leiðin og útgáfa tímabundinna dvalar- og atvinnuleyfa á grundvelli umborinnar dvalar (e. tolerated stay permits) samfélaginu kostnað og veitir ríki eins og Íslandi frekara tækifæri til að sinna sínum alþjóðlegum skuldbindingum með virðingarverðum hætti öllum til hagsbóta. Höfundur er alþjóðastjórnmálafræðingur sem hefur m.a. starfað við móttöku flóttafólks á Íslandi.
Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir Skoðun
Skoðun Aðgerðaáætlun í menntamálum ekki markviss Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Hermína Gunnþórsdóttir skrifar
Skoðun Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir skrifar
Skoðun Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson skrifar
Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir Skoðun