Gen og glæpir Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 11. júlí 2024 21:00 Uppeldi og ofbeldi eru andstæður - gen og glæpir eru háð aðstæðum Í íslensku samfélagi hefur verið aukin áhersla á að draga úr glæpastarfsemi meðal ungmenna. Ein leið til að ná þessum markmiðum er að styrkja siðferðiskennd og samkennd ungmenna með aðferðum sem byggja á kenningu um aðstæðumótað atferli (Situational Action Theory, SAT) og skilningi á erfðauppeldi (epigenetics). Í þessari grein verður fjallað um hvernig þessar kenningar geta í sameiningu útskýrt hegðun og hvernig hægt er að nýta þessa þekkingu til að bæta forvarnir og inngrip í íslensku samfélagi. Aðstæðumótað atferli og erfðauppeldi Samkvæmt kenningunni um aðstæðumótað atferli (SAT) er glæpsamleg hegðun afleiðing af samspili einstaklingsbundinna eiginleika og félagslegra aðstæðna. Kenningin leggur áherslu á að einstaklingar hafa mismunandi siðferðiskennd og tilfinningastjórn, sem mótar viðhorf þeirra til lögbrota. Þannig geta aðstæður ýmist skapað svigrúm fyrir glæpi eða verið til þess fallnar að hindra glæpi, og þurfa aðgerðir því að taka mið af bæði persónulegum og félagslegum þáttum. Með erfðauppeldi (epigenetics) er vísað til þess hvernig umhverfisáhrif geta haft áhrif á tjáningu gena án þess að breyta sjálfri DNA röðinni. Þessar breytingar á genatjáningu eru samt sem áður arfgengar þótt þær valdi ekki breytingum á erfðaefninu sjálfu. Tengsl á milli erfðauppeldis og SAT geta útskýrt hvernig umhverfisþættir og félagslegar aðstæður geta mótað hegðun einstaklinga í gegnum líffræðilega ferla. Tengsl SAT og erfðauppeldis SAT útskýrir hegðun út frá samspili einstaklingsbundinna eiginleika og félagslegra aðstæðna. Erfðauppeldi útskýrir hvernig umhverfisáhrif, eins og streita í æsku, geta breytt genatjáningu, sem hefur áhrif á hegðun seinna meir. Erfðauppeldi útskýrir hvers vegna einstaklingar bregðast ólíkt við sömu félagslegu aðstæðum af líffræðilegum ástæðum, sem getur varpað ljósi á hvernig uppeldi, menntun og félagsleg áhrif breyta tjáningu gena sem tengjast siðferðiskennd og tilfinningastjórnun. Skilningur á erfðauppeldi og SAT getur þannig hjálpað til við að þróa aðferðir til að grípa inn og styrkja siðferðisþrek barna og ungmenna á áhrifaríkan hátt. Áhrif erfðauppeldis á tilfinningastjórnun og siðferðiskennd Rannsóknir hafa sýnt að streita og áföll í æsku breyta tjáningu gena sem hafa með streitu- og tilfinningastjórnun að gera, sem kann að gera einstaklinga útsettari fyrir neikvæðum félagslegum aðstæðum og auka líkurnar á andfélagslegri hegðun. Umhverfisáhrif á borð við uppeldi og menntun geta haft áhrif á tjáningu gena sem hafa með siðferðisleg viðhorf og ákvarðanatöku að gera. Börn sem alast upp í öruggu og styðjandi umhverfi geta þróað með sér sterkari siðferðiskennd, sem dregur úr líkum á glæpsamlegri hegðun. Hagnýting í forvörnum og inngripum Sérsniðin inngrip Með því að skilja erfðauppeldi getum við þróað sérsniðnar a sem taka mið af einstaklingsbundnum viðkvæmni fyrir umhverfisáhrifum. Þetta getur hjálpað til við að búa til markvissari og áhrifaríkari forvarnir. Heildræn nálgun Þegar rýnt er í kenninguna um aðstæðumótað atferli og erfðauppeldis saman er margt sem bendir til þess að heildræn nálgun sé nauðsynleg til að draga úr afbrotum ungmenna. Þetta felur í sér að taka tillit til bæði félagslegra og líffræðilegra þátta þegar þróaðar eru aðgerðir til að bæta siðferðiskennd og tilfinningastjórnun. Námsefni Mikilvægt er að innleiða námsefni sem leggur áherslu á siðferðislega ákvörðunartöku, siðferðisgildi og afleiðingar frávikshegðunar. Það hlýtur að vera grundvöllur fyrir því að efla siðferðisþroska nemenda. Þetta myndi í sér reglulegar kennslustundir í siðfræði, þjálfun í að gera rétt (mögulega með sýndarveruleika) og kenna persónulega ábyrgð og tilfinninga- og streitustjórnun til að hjálpa þeim að stjórna tilfinningum sínum og leysa deilur friðsamlega. Slíkt stuðlar að bættri sjálfstjórn, minni árásargirni og aukinni félagslegri hæfni. Þá væri hægt að gera leiðbeiningarforrit þar sem eldri nemendur, kennarar og aðrir leiðbeina og styðja yngri nemendur, sem hafa þá alltaf jákvæðar fyrirmyndir, persónulegan siðferðislegan stuðning og félagslega tengingu. Auk framangreinds þarf tómstundastarf að vera áhugavert, þar sem fjölbreytt tómstundastarf stuðlar að teymisvinnu, virðingu og félagslegri tengingu. Dæmi um að bæta slíkt starf er aukin niðurgreiðsla í íþróttum og að hafa félagsmiðstöðvar inn í skyldunáminu, til að valda smitáhrifum yfir í að börn hagnýti slíkar miðstöðvar í frítíma sínum. Einnig mætti hafa samfélagsþjónustuverkefni inn í skyldunámi. Loks eru foreldrar mikilvægir samstarfsaðilar þegar kemur að því að stuðla að siðferðisþroska, og væri hægt að ætla þeim þátttöku í vinnustofum. Niðurstöður forrannsóknar í Cambridge Forrannsókn sem var framkvæmd í Cambridge, Bretlandi, sýndi fram á jákvæð áhrif inngripa sem byggja á SAT og sýndu þáttakendur framfarir í siðferðisþroska og tilfinningastjórn, urðu virkari í verkefnum og sýndu aukna samkennd og félagslega ábyrgð. Þetta benti til þess að slíkar aðgerðir gætu verið áhrifaríkar til að draga úr glæpastarfsemi meðal ungmenna. Barnið sem varð að harðstjóra Í bókinni *Barnið sem varð að harðstjóra* eftir Boga Þór Arason er lýst uppvaxtarárum nokkurra af illræmdustu einræðisherrum 20. aldar og hvernig barnæska þeirra og uppeldi mótaði þá til að verða þeir harðstjórar sem þeir urðu. Þessi lýsing gefur okkur innsýn í hvernig umhverfi og uppeldi geta haft djúpstæð áhrif á genatjáningu og þar með hegðun einstaklinga, sem er í samræmi við nýjustu rannsóknir á sviði erfðauppeldis. Samkvæmt erfðauppeldisfræðum geta umhverfisáhrifhaft áhrif á genatjáningu án þess að breyta sjálfri DNA röðinni og þannig getur ákveðin hegðun í barnæsku haft langtímaáhrif á ákvarðanatöku einstaklinga en þetta samspil erfða og umhverfis er sérstaklega mikilvægt þegar við skoðum mótun siðferðiskenndar og tilfinningastjórnar, sem eru lykilþættir í forvörnum og inngripum þegar kemur að afbrotahegðun. Með því að setja dæmi úr bókinni í samhengi við erfðauppeldi og kenninguna um aðstæðumótað atferli, má leiða líkur að því að mikilvægt sé að grípa snemma inn í líf barna, til að koma í veg fyrir að þau þrói með sér hegðunarmynstur sem leitt getur til afbrotahegðunar. Það getur verið að skynsamlegt sé að þróa og hanna forvarnir og inngrip út frá skilningi á erfðauppeldi og kenningunni um aðstæðumótað atferli. Hið minnsta er hægt að samþætta skilning á erfðauppeldi við aðgerðir sem byggja á SAT og öðlast dýpri skilning á afbrotahegðun ungmenna og mótað viðmið í því skyni að stuðla að heilbrigðara og öruggara samfélagi. Með öflugri samvinnu fræðimanna, stjórnvalda og samfélagsins alls er hægt að bæta siðferðisþroska einstaklinga og skapa umhverfi sem dregur úr frávikshegðun og stuðlar að jákvæðri þróun. Höfundur er lögfræðingur Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Börn og uppeldi Mest lesið Skrift er málið Guðbjörg Rut Þórisdóttir Skoðun Tvær leiðir færar til þess að skóli fyrir alla geti virkað Íris Björk Eysteinsdóttir Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Komið gott! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Ástarsvik ein tegund ofbeldis gegn eldra fólki Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Lítil bleik slaufa kemur miklu til leiðar Halla Þorvaldsdóttir Skoðun Örorkubyrði og örorkuframlag lífeyrissjóða Björgvin Jón Bjarnason Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson Skoðun Skoðun Skoðun Okur fákeppni og ofurvextir halda uppi verðbólgu Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Óverjandi framkoma við fyrirtæki Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Þegar vitleysan í dómsal slær allt út Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Ástarsvik ein tegund ofbeldis gegn eldra fólki Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Lítil bleik slaufa kemur miklu til leiðar Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Fræ menntunar – frá Froebel til Jung Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar Skoðun Að hafa trú á samfélaginu Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Skoðun Sköpum samfélag fyrir börn Gunnar Salvarsson skrifar Skoðun Skrift er málið Guðbjörg Rut Þórisdóttir skrifar Skoðun Viltu hafa jákvæð áhrif þegar þú ferðast? Ásdís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Tvær leiðir færar til þess að skóli fyrir alla geti virkað Íris Björk Eysteinsdóttir skrifar Skoðun Örorkubyrði og örorkuframlag lífeyrissjóða Björgvin Jón Bjarnason skrifar Skoðun Komið gott! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Gervigreind er persónulegi kennarinn þinn – Lærum að læra upp á nýtt Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Gegn áætluðu kílómetragjaldi stjórnvalda á bifhjól Matthías Arngrímsson skrifar Skoðun Tillaga um hærri vörugjöld á mótorhjól er skref aftur á bak Unnar Már Magnússon skrifar Skoðun Hvernig hugsar þú um hreint vatn? Lovísa Árnadóttir skrifar Skoðun Takk Vigdís! Takk Guðni! Takk Halla! — Takk þjóð! Hjörtur Hjartarson skrifar Skoðun Blóðmerar - skeytingarleysi hinna þriggja valda Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Krefjandi tímar í veitingageiranum Einar Bárðarson skrifar Skoðun Má endalaust vera níðingur!! Arna Magnea Danks skrifar Skoðun Um pólitík óttans, öryggisvæðingu fólksflótta og hina ICElensku varðhaldsstöð Sema Erla Serdaroglu skrifar Skoðun Silfurfat Samfylkingarinnar Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Opið bréf til Jóhanns Páls Jóhannssonar umhverfis-, orku- og loftlagsráðherra Kolbrún Georgsdóttir skrifar Skoðun Fjármálabylting: Gervigreind og táknvæðing fyrir almenning Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Sjá meira
Uppeldi og ofbeldi eru andstæður - gen og glæpir eru háð aðstæðum Í íslensku samfélagi hefur verið aukin áhersla á að draga úr glæpastarfsemi meðal ungmenna. Ein leið til að ná þessum markmiðum er að styrkja siðferðiskennd og samkennd ungmenna með aðferðum sem byggja á kenningu um aðstæðumótað atferli (Situational Action Theory, SAT) og skilningi á erfðauppeldi (epigenetics). Í þessari grein verður fjallað um hvernig þessar kenningar geta í sameiningu útskýrt hegðun og hvernig hægt er að nýta þessa þekkingu til að bæta forvarnir og inngrip í íslensku samfélagi. Aðstæðumótað atferli og erfðauppeldi Samkvæmt kenningunni um aðstæðumótað atferli (SAT) er glæpsamleg hegðun afleiðing af samspili einstaklingsbundinna eiginleika og félagslegra aðstæðna. Kenningin leggur áherslu á að einstaklingar hafa mismunandi siðferðiskennd og tilfinningastjórn, sem mótar viðhorf þeirra til lögbrota. Þannig geta aðstæður ýmist skapað svigrúm fyrir glæpi eða verið til þess fallnar að hindra glæpi, og þurfa aðgerðir því að taka mið af bæði persónulegum og félagslegum þáttum. Með erfðauppeldi (epigenetics) er vísað til þess hvernig umhverfisáhrif geta haft áhrif á tjáningu gena án þess að breyta sjálfri DNA röðinni. Þessar breytingar á genatjáningu eru samt sem áður arfgengar þótt þær valdi ekki breytingum á erfðaefninu sjálfu. Tengsl á milli erfðauppeldis og SAT geta útskýrt hvernig umhverfisþættir og félagslegar aðstæður geta mótað hegðun einstaklinga í gegnum líffræðilega ferla. Tengsl SAT og erfðauppeldis SAT útskýrir hegðun út frá samspili einstaklingsbundinna eiginleika og félagslegra aðstæðna. Erfðauppeldi útskýrir hvernig umhverfisáhrif, eins og streita í æsku, geta breytt genatjáningu, sem hefur áhrif á hegðun seinna meir. Erfðauppeldi útskýrir hvers vegna einstaklingar bregðast ólíkt við sömu félagslegu aðstæðum af líffræðilegum ástæðum, sem getur varpað ljósi á hvernig uppeldi, menntun og félagsleg áhrif breyta tjáningu gena sem tengjast siðferðiskennd og tilfinningastjórnun. Skilningur á erfðauppeldi og SAT getur þannig hjálpað til við að þróa aðferðir til að grípa inn og styrkja siðferðisþrek barna og ungmenna á áhrifaríkan hátt. Áhrif erfðauppeldis á tilfinningastjórnun og siðferðiskennd Rannsóknir hafa sýnt að streita og áföll í æsku breyta tjáningu gena sem hafa með streitu- og tilfinningastjórnun að gera, sem kann að gera einstaklinga útsettari fyrir neikvæðum félagslegum aðstæðum og auka líkurnar á andfélagslegri hegðun. Umhverfisáhrif á borð við uppeldi og menntun geta haft áhrif á tjáningu gena sem hafa með siðferðisleg viðhorf og ákvarðanatöku að gera. Börn sem alast upp í öruggu og styðjandi umhverfi geta þróað með sér sterkari siðferðiskennd, sem dregur úr líkum á glæpsamlegri hegðun. Hagnýting í forvörnum og inngripum Sérsniðin inngrip Með því að skilja erfðauppeldi getum við þróað sérsniðnar a sem taka mið af einstaklingsbundnum viðkvæmni fyrir umhverfisáhrifum. Þetta getur hjálpað til við að búa til markvissari og áhrifaríkari forvarnir. Heildræn nálgun Þegar rýnt er í kenninguna um aðstæðumótað atferli og erfðauppeldis saman er margt sem bendir til þess að heildræn nálgun sé nauðsynleg til að draga úr afbrotum ungmenna. Þetta felur í sér að taka tillit til bæði félagslegra og líffræðilegra þátta þegar þróaðar eru aðgerðir til að bæta siðferðiskennd og tilfinningastjórnun. Námsefni Mikilvægt er að innleiða námsefni sem leggur áherslu á siðferðislega ákvörðunartöku, siðferðisgildi og afleiðingar frávikshegðunar. Það hlýtur að vera grundvöllur fyrir því að efla siðferðisþroska nemenda. Þetta myndi í sér reglulegar kennslustundir í siðfræði, þjálfun í að gera rétt (mögulega með sýndarveruleika) og kenna persónulega ábyrgð og tilfinninga- og streitustjórnun til að hjálpa þeim að stjórna tilfinningum sínum og leysa deilur friðsamlega. Slíkt stuðlar að bættri sjálfstjórn, minni árásargirni og aukinni félagslegri hæfni. Þá væri hægt að gera leiðbeiningarforrit þar sem eldri nemendur, kennarar og aðrir leiðbeina og styðja yngri nemendur, sem hafa þá alltaf jákvæðar fyrirmyndir, persónulegan siðferðislegan stuðning og félagslega tengingu. Auk framangreinds þarf tómstundastarf að vera áhugavert, þar sem fjölbreytt tómstundastarf stuðlar að teymisvinnu, virðingu og félagslegri tengingu. Dæmi um að bæta slíkt starf er aukin niðurgreiðsla í íþróttum og að hafa félagsmiðstöðvar inn í skyldunáminu, til að valda smitáhrifum yfir í að börn hagnýti slíkar miðstöðvar í frítíma sínum. Einnig mætti hafa samfélagsþjónustuverkefni inn í skyldunámi. Loks eru foreldrar mikilvægir samstarfsaðilar þegar kemur að því að stuðla að siðferðisþroska, og væri hægt að ætla þeim þátttöku í vinnustofum. Niðurstöður forrannsóknar í Cambridge Forrannsókn sem var framkvæmd í Cambridge, Bretlandi, sýndi fram á jákvæð áhrif inngripa sem byggja á SAT og sýndu þáttakendur framfarir í siðferðisþroska og tilfinningastjórn, urðu virkari í verkefnum og sýndu aukna samkennd og félagslega ábyrgð. Þetta benti til þess að slíkar aðgerðir gætu verið áhrifaríkar til að draga úr glæpastarfsemi meðal ungmenna. Barnið sem varð að harðstjóra Í bókinni *Barnið sem varð að harðstjóra* eftir Boga Þór Arason er lýst uppvaxtarárum nokkurra af illræmdustu einræðisherrum 20. aldar og hvernig barnæska þeirra og uppeldi mótaði þá til að verða þeir harðstjórar sem þeir urðu. Þessi lýsing gefur okkur innsýn í hvernig umhverfi og uppeldi geta haft djúpstæð áhrif á genatjáningu og þar með hegðun einstaklinga, sem er í samræmi við nýjustu rannsóknir á sviði erfðauppeldis. Samkvæmt erfðauppeldisfræðum geta umhverfisáhrifhaft áhrif á genatjáningu án þess að breyta sjálfri DNA röðinni og þannig getur ákveðin hegðun í barnæsku haft langtímaáhrif á ákvarðanatöku einstaklinga en þetta samspil erfða og umhverfis er sérstaklega mikilvægt þegar við skoðum mótun siðferðiskenndar og tilfinningastjórnar, sem eru lykilþættir í forvörnum og inngripum þegar kemur að afbrotahegðun. Með því að setja dæmi úr bókinni í samhengi við erfðauppeldi og kenninguna um aðstæðumótað atferli, má leiða líkur að því að mikilvægt sé að grípa snemma inn í líf barna, til að koma í veg fyrir að þau þrói með sér hegðunarmynstur sem leitt getur til afbrotahegðunar. Það getur verið að skynsamlegt sé að þróa og hanna forvarnir og inngrip út frá skilningi á erfðauppeldi og kenningunni um aðstæðumótað atferli. Hið minnsta er hægt að samþætta skilning á erfðauppeldi við aðgerðir sem byggja á SAT og öðlast dýpri skilning á afbrotahegðun ungmenna og mótað viðmið í því skyni að stuðla að heilbrigðara og öruggara samfélagi. Með öflugri samvinnu fræðimanna, stjórnvalda og samfélagsins alls er hægt að bæta siðferðisþroska einstaklinga og skapa umhverfi sem dregur úr frávikshegðun og stuðlar að jákvæðri þróun. Höfundur er lögfræðingur
Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson Skoðun
Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar
Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar
Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar
Skoðun Gervigreind er persónulegi kennarinn þinn – Lærum að læra upp á nýtt Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Um pólitík óttans, öryggisvæðingu fólksflótta og hina ICElensku varðhaldsstöð Sema Erla Serdaroglu skrifar
Skoðun Opið bréf til Jóhanns Páls Jóhannssonar umhverfis-, orku- og loftlagsráðherra Kolbrún Georgsdóttir skrifar
Skoðun Fjármálabylting: Gervigreind og táknvæðing fyrir almenning Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar
Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson Skoðun